صعود از بهمن: حضور طبقات مختلف اجتماعی جامعه در راهپیمایی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷

به گزارش ایسنا، امروز ۲۲ بهمن آغاز چهل و چهارمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی و پایان چهل و سومین سالگرد فروپاشی ساختارهای سیاسی، نظامی و فرهنگی نظام پهلوی در سال ۱۳۵۷ است.

در این روز مردم زخم خورده، اما مصمم ایران باورمندتر و راسخ‌تر از هر زمان دیگری دست در دست هم یک به یک ساختمان‌های سازمان اطلاعات و امنیت کشور – ساواک، فرمانداری نظامی‌تهران، شهربانی کل کشور، سازمان صدا و سیما، پادگان‌ها، پاسگاه‌ها و کلانتری‌های ارتش را تسخیر کردند. مردم زجرکشیده ایران با این کار تیر خلاص را به مغز پلید و مستبد نظام سیاسی پهلوی شکلیک کردند و آخرین دولت خوش‌خیال رژیم پهلوی یعنی دولت شاپور بختیار را بعد از گذشت ۳۶ روز، خانه‌نشین کردند.

آنان در آخرین روز حیات رژیم پهلوی یادآور شدند با گذشت ۵۷ سال از کودتای سوم اسفند پهلویِ پدر بدون هر ترس‌ها و وحشت‌های این سال‌ها را کنار می‌گذارند و در کوچه‌ها و خیابان‌های کشورشان آسوده‌خاطر قدم می‌زنند، شادی می‌کنند و جشن پیروزی می‌گیرند.

تیر خلاص همافران

از بعد از حضور تعداد قابل توجهی از همافران، فرماندهان و پرسنل نیروی هوایی ارتش در محل اسکان رهبر فرزانه انقلاب اسلامی در مدرسه علوی در خیابان ایران و انتشار خبر و عکس این دیدار آن هم در حالت احترام نظامی، نخست‌وزیر بختیار به تکاپو افتاد تا این دیدار را توسط عباس قره‌باغی آخرین رییس ستاد بزرگ ‌ارتشتاران شاهنشاهی تکذیب کند، اما کار از کار گذشته بود و اعلام همبستگی همافران در کنار مجموعه اتفاقات منتهی به ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ راهی جز اعلام بی‌طرفی ارتش و حتمی شدن سقوط رژیم پهلوی باقی نگذاشت.

حمایت همافران از بنیانگذار جمهوری اسلامی ایرانی در داخل نیروهای نظامی ارتش موجی از خشونت و درگیری‌های لفظی و فیزیکی را موجب شد و این درگیری‌ها از شب بیستم بهمن ۱۳۵۷ بین نیروی هوایی ارتش و لشگر گارد شاهنشاهی وارد مرحله بحرانی‌تر و خون‌بارتری شد که همین وضعیت در روز ۲۱ بهمن نیز با شدت و وسعت بیشتری ادامه داشت.

خبر درگیری بین همافران و امرای گارد سلطنت وقتی پر سر و صداتر شد که یکی از سربازهای فراری همراه با تعدادی اسلحه و فشنگ در آمبولانس‌های مرکز آموزش دوشان‌تپه از این مرکز خارج شد. او خبر درگیری‌های خونبار بین امرای ارتش را عمومی کرد. اسلحه‌ها و فشنگ‌هایی که این سرباز از پادگان دوشان‌تپه خارج کرد اولین اسلحه و فشنگ‌هایی بود که به دست مردم انقلابی افتاد.

در حالی که فرماندار نظامی تهران و حومه در اعلامیه شماره ۴۰ خود در ۲۱ بهمن ساعت حکومت نظامی را از ساعت ۱۶:۳۰ بعدازظهر تا ۵ صبح افزایش داد، اما در پی بی‌توجهی مردم تهران و شدت گرفتن حملات آنان به پادگان‌ها و کلانتری‌ها، این فرمانداری ساعت منع عبور و مرور را هم تا ساعت ۱۲ ظهر روز ۲۲ بهمن افزایش داد.

فرماندار نظامی تهران و حومه همچنین طی دستورالعملی به یگان‌های تابعه ارتش از آنها خواست تا بی‌وقفه کلیه رهبران نهضت را بازداشت و با هواپیما به جزایر دور دست منتقل کنند و همراه این دستورالعمل، لیستی بلند بالا از افرادی که باید دستگیر شوند به این دستورالعمل پیوست کرد که در رأس همه نام‌ها نام سیدروح‌الله موسوی خمینی، سید محمود طالقانی و مهدی بازرگان قرار داشت.

تیپ زرهی قزوین که برای تقویت حکومت نظامی وارد تهران شده بود، در خیابان سپه به شدت با مقاومت مردم روبرو شد و تعداد زیادی از جوانان انقلابی را مجروح یا به شهادت رساند.

با رسیدن خبر افزایش ساعات حکومت نظامی و منع عبور و مرور شهروندان تهرانی به امام امت ایشان در واکنش به تصمیم فرماندار نظامی تهران و حومه در پیام تندی گفتند: «اعلامیه امروز حکومت نظامی خدعه و خلاف شرع است و مردم به هیچوجه به آن اعتنا نکنند. … اخطار می‌کنم که اگر دست از این برادرکشی بر ندارند و لشگر گارد به محل خودش برنگردد … تصمیم آخر خود را به امید خدا می‌گیرم.»

به دنبال انتشار رادیویی و تلویزیونی این پیام کوتاه اما رسای رهبر فقید انقلاب اسلامی، ستادهای مردمی از بلندگوهای دستی در خیابان‌های شهر لغو منع رفت و آمد و حکومت نظامی را فریاد زدند.

فجر پیروزی

ادامه اعتراضات و درگیری‌های خونین بین انقلابیون و گارد سلطنت به ۲۲ بهمن کشید.

بخش‌هایی از کارخانه اسلحه‌سازی که شب گذشته توسط مردم محاصره شده بود حدود ساعت ۸ صبح امروز به طور کامل سقوط کرد. در طرح مشترکی که به تایید دفتر نخست‌وزیری و ستاد ارتش رسیده بود مقرر بود ساعت ۶ صبح امروز دستور بمباران کارخانه اسلحه‌سازی در شرق تهران در حوالی پایگاه نیروی هوایی فرح‌آباد توسط شاپور بختیار صادر شود اما این عملیات به دلیل بالا گرفتن اختلافات دولت و ارتش حدود ساعت ۹ صبح لغو شد.

ساعت۱۰:۳۰ همین روز شورای فرماندهان نیروهای مسلح در ستاد بزرگ ارتشتاران تشکیل شد. در این نشست فرماندهان و امرای ارتش از جمله عباس قره‌باغی، جعفر شفقت، حسین فردوست، هوشنگ حاتم، ناصر مقدم، عبدالعلی نجیمی، احمدعلی محققی، عبدالعلی بدره‌ای، امیرحسین ربیعی، کمال حبیب‌اللهی، عبدالمجید معصومی، جعفر صانعی، اسدالله محس‌زاده، حسین جهانبانی، محمد کاظمی، خلیل بخشی آذر، علی‌محمد خواجه‌نوری، پرویز امینی افشار، امیر فرهنگ خلعتبری، محمد فرزام، جلال پژمان، منوچهر خسروداد، ناصر فیروزمند، موسی رحیمی لاریجانی، محمد رحیمی آب‌کناری و رضا وکیلی طباطبایی حضور داشتند.

در این روز به ترتیب زندان اوین، ساواک، سلطنت آباد، مجلسین سنا و شورای ملی، شهربانی، ژاندارمری و ساختمان زندان کمیته مشترک به تصرف مردم درآمد. در تسخیر شهربانی سپهبد مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران و حومه به دست انقلابیون مسلح دستگیر شد. همچنین پادگان باغشاه و دانشکده افسری، دبیرستان نظام، زندان جمشیدیه، پادگان عشرت آباد، پادگان عباس‌آباد و رادیو و تلویزیون هم یا به دست مردم تصرف شدند یا امرا و فرماندهان خود را تسلیم انقلابیون کردند.

در حالی که حملات مردم مسلح به تمام مراکز قدرت و ساختمان‌های دولتی شدیدتر می‌شد، خبر رسید ستاد ژاندارمری در میدان ۲۴ اسفند به دست مردم و نیروی هوایی و دریایی ارتش افتاد. پادگان عشرت‌آباد هم پس از ساعت‌ها زد و خورد بین انقلابیون و نظامیان به تصرف مردم درآمد.

مردم، زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری را که مرکز بازجویی و شکنجه انقلابیون و سیاسیون بود، به تصرف درآوردند و زندانیان را آزاد کردند. تا غروب این روز، تمام کلانتری‌ها، پادگان‌ها، پاسگاه‌ها و مراکز نظامی به دست مردم افتاد. زندانیان زندان قصر و جمشیدیه پس از فرار از زندان توسط مردم دستگیر و به مدرسه رفاه، محل تشکیل جلسات شورای انقلاب برده شدند.

در حالی که مردم به سوی کاخ نخست‌وزیری در حرکت بودند، شاپور بختیار که پس از فرار نظامیان با تعداد کمی محافظ تنها مانده بود ناهار خود را نیمه‌تمام رها کرد و از در پشتی ساختمان نخست‌وزیری فرار کرد. سرلشکر ناجی فرمانده گارد جاویدان در حوالی میدان فوزیه در جریان زد و خورد به ضرب گلوله‌ای کشته شد. امیرعباس هویدا نخست‌وزیر اسبق نیز خود را تسلیم شورای انقلاب کرد.

تیمسار عباس قره‌باغی رییس شورای عالی ارتش در جلسه‌ای صبح برگزار شد پس از دریافت گزارش فرماندهان نیروها از وضعیت جاری کشور، موضوع همبستگی ارتش با مردم را به شور گذاشت که اکثرا موافقت خود را اعلام کردند و سرانجام اعلامیه‌ای مبنی بر بی‌طرفی ارتش تهیه و به امضاء رسید و خبر این نشست ساعت ۱۳:۱۵ در اختیار سازمان رادیو و تلویزیون گذاشته شد.

رادیو ایران با قطع برنامه عادی خود اعلامیه شورای عالی ارتش را به این شرح قرائت کرد: «با توجه به تحولات اخیر کشور، شورای عالی ارتش در ساعت ۱۰ و ۳۰ دقیقه صبح امروز ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷، به اتفاق آراء تصمیم گرفت برای جلوگیری از هرج و مرج و خون‌ریزی بیشتر، بی‌طرفی خود را در مناقشات سیاسی فعلی اعلام و به یگان‌های نظامی دستور داده شد به پادگان‌های خود مراجعت نمایند. ارتش ایران همواره پشتیبان ملت شریف و نجیب و وطن‌پرست ایران بوده و خواهد بود و از خواسته‌های ملت شریف با تمام قدرت پشتیبانی می‌نماید.»

فرمانداری نظامی تهران آخرین اطلاعیه خود را صادر کرد و با استناد به اعلامیه ستاد کل ارتش از نظامیان خواست برای اجرای تصمیم شورای عالی ارتش به پادگان‌های خود برگردند.

دقایقی بعد از پخش اعلامیه مذکور نیروهای انقلاب محوطه رادیو و تلویزیون را تصرف کردند و خبر سقوط رژیم سلطنت پهلوی از رادیو و تلویزیون ملی اعلام شد.

شاپور بختیار که قرار بود ساعت ۱۶ در حضور مهندس مهدی بازرگان در منزل مهندس جفرودی استعفایش را امضا کند در این جلسه حاضر نشد و حدود ساعت ۱۴ پس از محاصره دفتر نخست‌وزیری به دانشکده افسری رفت و از آنجا با هلی‌کوپتر به منزل یکی از اقوامش رفت.

با سقوط کامل دستگاه‌های نظامی و انتظامی و اداری رژیم پهلوی، خبر پایان رژیم پهلوی از رادیو ملی ایران پخش شد. صدای گوینده رادیو نغمه پیروزی را این گونه بیان قرائت کرد: «توجه توجه … این صدای انقلاب ملت ایران است.»

اشاره بنیانگذار

در همان دقایقی اولیه اعلام خبر پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سقوط نظام سلطنت پهلوی، رهبر فقید انقلاب اسلامی در پیامی خطاب به آحاد مردم گفتند: «توجه داشته باشید که انقلاب ما از نظر پیروزی بر دشمن هنوز به پایان نرسیده است. دشمن از انواع وسایل و دسایس بهره مند است و توطئه ها در کمین است. تنها هوشیاری و انضباط انقلابی و اطاعت از فرمان های رهبری و دولت موقت اسلامی است که توطئه ها را نقش بر آب می سازد … با دولت موقت اسلامی همکاری نمایید تا با حول و قوه الهی هر چه زودتر با همکاری یکدیگر ایران اسلامی آباد و آزاد را مورد غبطه جهانیان بسازیم.

بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی یک روز پس از اعلام خبر سقوط رسمی رژیم پهلوی با مخاطب قرار دادن مردم تهران پیامی شش بندی صادر کردند.

ایشان در این پیام خطاب به آحاد مردم شهر تهران بیان کردند: «ملت معظم ایران و اهالی سلحشور تهران، در این موقع که پیروزی نهایی ملت عزیز نزدیک است، لازم است به تذکرات زیر به‏ طور تکلیف شرعی ـ الهی و تعهد ملی توجه نمایند. متخلف از آن، مخالف خداوند‏ تعالی و خائن به کشور و نهضت اسلامی است.‏

۱-اکنون که دستگاه دیکتاتوری و ستمکاری برچیده شد، باید از هر نوع خرابکاری‏ و چپاول و آتش سوزی و ظلم احتراز شود و بر عموم است که از اینگونه اعمال‏ غیر اسلامی و غیرانسانی به شدت جلوگیری نمایند. آنان که دست به این اعمال وحشیانه‏ می‌زنند خائن به مملکت و مخالف نهضت اسلامی هستند.‏

۲-باید ملت تا برقراری نظم از طرف دولت موقت، نظارت در حفظ مراکز عمومی از‏ قبیل وزارتخانه‌ها و بانکها و دیگر مراکز دولتی و ملی به نمایند و اموال ملت را نگذارند‏ هدر برود.‏ ملت عزیز نگذارند بدخواهان منعکس کنند که با به هم خوردن رژیم فاسد، هرج و‏ مرج و خرابکاری جای آن را گرفته است.‏

۳-به فرصت طلبانی که می‌خواهند با ماسک انقلابی از رژیم منقرض پشتیبانی کنند و‏ نهضت را بد نام نمایند، مهلت فعالیت ندهید و ملت مسلمان باید ابتکار را به دست بگیرد.‏

۴-مأمورینی که از طرف جناب آقای نخست‌وزیر اسلامی مأموریت دارند، سربازان‏ انقلابند و باید با آنان همکاری کنید و اگر مخالفین مردم مسلمان خواستند کارشکنی‏ کنند از آنها جلوگیری کنید.‏

۵-لازم است مردم هر چه زودتر از خیابانها به مساجد و مراکز اجتماع بروند و به‏ فرمودۀ علمای اعلام و خطبای محترم گوش دهند. و بر علمای اعلام و خطبای بلاد است‏ که به مساجد و مراکز عمومی تشریف برده و مردم را دعوت به صلاح و سداد کنند؛ و از‏ اعمال خلاف شرع و خلاف مسیر نهضت به شدت جلوگیری نمایند و با بیانی رسا، مردم را‏ از هرج و مرج و خرابکاری باز دارند و حکم شارع مقدس را ابلاغ نمایند.‏

۶-اکنون که قوای انتظامی، از قبیل ارتش و ژاندارمری و شهربانی، به ملت پیوسته‌اند‏ بر عموم ملت لازم است که به هیچ وجه تعرض به آنان نکنند و آنان را چون برادر‏ نگهداری کنند. و بر علمای اعلام است که مردم را ارشاد کنند که از قوای انتظامی، که‏ تحت لوای حکومت اسلامی آمده‌اند، حمایت نمایند.»

چندمین پیام

امام خمینی به فاصله چند ساعت در پیام دیگری، تاکید کردند: «ملت عزیز من، اشکالات و مشکلات زیاد است و ما وارث یک مملکت آشفته‏ هستیم. مملکت ما را خراب کرده‌اند و رفته‌اند؛ و ما وارث یک مملکت مخروبه هستیم.‏ باید به خواست خدا تمام ملت برای ساختن ایران قیام کند.

ایران یک مملکت زلزله‌زده،‏ یک مملکت اجنبی زده و یک مملکت دشمن زده است. اینک ما باید ایران را بسازیم؛‏ از نو بسازیم ولی مشکلات دارد مشکلات فقط با دولت رفع نمی‌شود، مشکلات با یک‏ قشر یا دو قشر از ملت رفع نمی شود. همۀ ملت باید دست به هم بدهند و هر کس در هر‏ شغل، مقام و مکانی که هست، دست به دست ملت بدهد و با هم این بنای جدید را به‏ پایان برسانیم و یک ملت جدید و یک دولت جدید و یک بنای جدید که همه اسلامی‏ باشد و همه انسانی باشد ما از سر بنا کنیم.

ما باید متوجه باشیم که در چنین روزی که انقلاب است دستهای خائن و غیر منزه در‏ کار است، و ممکن است خیانتکارها بخواهند بین شما تشتت بیندازند. باید جداً از‏ خرابکاری اجتناب و مراقبت کنید که اگر کسانی خواستند خرابکاری و آدم‌کشی کنند یا‏ به مراکز دولتی و ارتشی و کاخها و دیگر جاها حمله نمایند باید مانع بشوید؛ چون ایجاد‏ تشتت خواهد کرد.

اینها به اسلام و مملکت اسلامی خیانت است و باید از این قبیل‏ خیانتها جلوگیری شود. باید تمام اسلحه‌هایی که در دست مردم است جمع شوند. هر کس‏ اسلحه ای پیدا کرد باید به مسجد محلۀ خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد؛ و‏ بعد این اسلحه‌ها از مساجد به کمیته آورده می‌شود و کمیته این اسلحه‌ها را در اختیار‏ سربازان اسلامی‌که برای دفاع از اسلام و مسلمین تدارک دیده شده‌اند می‌گذارد. فقط‏ باید این سربازان مسلح باشند و دیگران نیازی به اسلحه ندارند. تسلیحات باید زیر نظر‏‎‏کمیته باشد.

توجه داشته باشید که اسلحه فروشی حرام است؛ مال غیر است، مال ملت‏ است؛ نه کسی باید بخرد و نه کسی باید بفروشد. کسانی که خریده‌اند باید اسلحه‌ها را به‏ مساجد یا کمیته برگردانند. این اسلحه‌ها ذخایر ملت هستند؛ نباید از بین بروند و اگر‏ اشخاصی را دیدید که می‌خواهند این اسلحه‌ها را ببرند جداً ممانعت کنید و نگذارید که‏ اسلحه‌ها دست افراد منحرف بیفتد. نگذارید اسلحه‌ها دست دشمن ملت و دشمن اسلام‏ بیفتد. همۀ ما موظفیم و تکلیف شرعی در این زمینه داریم.

باید همه مواظب باشید و نگذارید که دشمن در‏ صفوف شما وارد شود، و نگذارید این اسلحه‌ها دست دشمن بیفتد. و اگر خواستند به‏ جاهایی که اسلحه در آنجاست حمله کنند موظفید که عموماً مخالفت کرده و دست آنها‏ را کوتاه سازید همچنین باید اگر اسلحه‌ای در دست مردم عادی دیدید آنها را هدایت‏ کنید که اسلحه‌ها را تحویل دهند؛ و اگر مطلع شدید که در دست اشخاصی اسلحه هست و‏ نمی‌خواهند بدهند، مکلف هستید که اسم و آدرس آنها را به کمیته بدهید تا تکلیف آنها‏ هم روشن شود. به این مطلب باید در سرتاسر ایران توجه شود.

یک مطلب دیگر اینکه‏ باید از این آشفتگیها و تظاهرات خودداری کنید؛ شلوغ کاری نشود. مردم خیال نکنند‏ اینک که پیروز شده‌اند باید شلوغ کاری کنند. باید با نظم و ترتیب و انسانیت و اسلامیت‏ رفتار کنید و به دنیا بفهمانید که شما ملت مُسْلم به حقایق اسلام آگاهید و به دستورات‏ اسلام پایبند هستید. باید از اینگونه چپاول‌گریها جداً احتراز کنید. علمای اسلام مکلف‏ شرعی هستند که مردم را از اینگونه اغتشاشات باز دارند و نگذارند مردم به اشخاص و‏ مراکز هجوم آورند. باید علمای اسلام که راهنمای مردم هستند مردم را در این لحظات‏ حساس راهنمایی کنند و نگذارید که اختلافاتی و اغتشاشاتی در مملکت واقع بشود.

حالا روزی است که باید مملکت حفاظت شود. در هر شهر و محله‌ای باید با نظر علما‏ و معتمدین کمیته‌هایی تشکیل بشود و حفاظت از شهرها را به عهده بگیرد. باید به مراکز‏ شهربانی و ژاندارمری و ارتشی حمله نشود، اینها دیگر برگشته‌اند و از خود ما هستند؛‏ ارتش و ژاندارمری، شهربانی از خود ما هستند؛ تمام قوای انتظامی از ما و ما از آنها‏ ‎‏هستیم؛ همه هوادار اسلام هستیم. باید از اغتشاشات جلوگیری شود.‏ در خصوص همافران هم سفارش می‌کنیم که اینها جوانهایی هستند که در موقع‏ حساس به ما کمک کردند و زحمت کشیدند و با ملت همبستگی اعلام کردند. همۀ نیروها‏ را باید حفظ کنید.

ما با مسلمین اهل تسنن یکی هستیم؛ واحد هستیم که مسلمان و برادر هستیم. اگر کسی‏ کلامی بگوید که باعث تفرقه بین ما مسلمانها بشود، بدانید که یا جاهل هستند یا از کسانی‏ هستند که می‌خواهند بین مسلمانان اختلاف بیندازند. قضیۀ شیعه و سنی اصلاً در کار‏ نیست، ما همه با هم برادریم. اقلیتهای مذهبی هم خاطر جمع باشند که ما اطمینان می‌دهیم‏ به آنها که در این مملکت زندگی عادلانه و مرفهی خواهند داشت و مورد پشتیبانی ما‏ هستند. اسلام از اهل ذمه پشتیبانی می‌کند. اگر کسانی چیز دیگری می‌گویند برای تفرقه‏ انداختن است. فقط خرابکارها باید بدانند که این خرابکاریها خیانت به ملت و مملکت‏ است؛ دست از خرابکاری بردارند و زیر دولت اسلام و کلمۀ لااله‌الاالله باشند. آنها چه‏ می‌خواهند جز اینکه همۀ مردم در درجۀ سه و زارع و کارگر همه مرفه باشند؟ ما همۀ اینها‏ را تأمین خواهیم کرد.

من از همۀ اقشار ملت تمنا دارم که اینک وقت غارتگری و اختلاف نیست. اینک باید‏ همۀ شما با جدیت این نهضت شریف را به آخر برسانید. خداوند با شماست. خداوند‏ همۀ شما را حفظ کند.»

منابع:

تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران

صحیفه امام، جلد ۶ صص ۱۲۴ و ۱۲۵

دکتر باقر عاقلی، نخست وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار، انتشارات جاویدان