ایسنا/قزوین کارشناس بنیاد ایران‌شناسی با بیان اینکه آب‌انبار سردار بزرگ، بزرگ‌ترین آب‌انبار تک‌گنبدی ایران است، گفت: شهر قزوین روزگاری بیش از ۱۰۰ آب‌انبار داشت، اما در حال حاضر عدد آب‌انبارهای سالم به کمتر از ۱۰ می‌رسد. دلیل اصلی این امر را می‌توان گسترش سریع شهر قزوین و مهاجرپذیری بالای آن دانست.
راضیه رحمانی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: چنانکه در تاریخ آمده است، هنگامی که قزوین به‌صورت یک دژ برای پادگان و سپاهیان این منطقه در برابر تاخت و تاز دیالمه ایجاد شد، با آنکه ۲ رودخانه دیزج و ارنزک از ۲ سوی آن می‌گذشت در تابستان آب آن‌ها قطع می‌شد و در زمستان و بهار نیز گل‌آلود بود از این روی ساکنین دژ از آب چاه استفاده می‌کردند.
وی ادامه داد: پس از آنکه آبادی وسعت پیدا کرد و به صورت شهر در آمد و سکنه آن افزایش یافت، آب چاه‌ها نیز در تابستان فروکش کرد و برخی از چاه‌ها خشک شدند، بنابراین مردم به ساختن آب انبار مبادرت ورزیدند، تا به‌طور دائم از تشنگی آب در امان باشند. به سبب این نیازمندی، مردم صاحب ثروت در خانه‌های خود به اندازه احتیاج، انبار آبی تهیه کردند و اشخاص نیکوکار نیز برای کسانی که دارای خانه نبودند یا استطاعت ساختن آب انبار را نداشتند و همچنین برای طبقه فقرا و تهی‌دستان به تناسب مکان آن‌ها آب انبارهای بزرگ و کوچک ساختند و وقف کردند که در تمام سال اهل آن محله و یا گذر از آن بهره‌مند شدند، باید بگوییم که اکثر مردم قزوین از آب انبارهای عمومی استفاده می‌کردند.
این کارشناس بنیاد ایران‌شناسی خاطرنشان کرد: رسم بود آب‌انبارهای شخصی یا وقفی را در چله‌های زمستان آب می‌بستند، تا اگر آلودگی دارد در اثر سرمای شدید از بین برود علاوه بر این کف رودخانه‌ها و نهرها به‌واسطه جریان آب شسته و پاکیزه می‌شد. لذا شب هنگام پس از ساعت ۱۰ آن هم شب‌هایی که یخبندان بود، آب انبارها را آب می‌بستند. به همین جهت آب بیشتر آب‌انبارهای عمومی در تابستان به قدری خنک بود که نیازی به یخ نداشت.
وی تصریح کرد: شهر قزوین روزگاری بیش از ۱۰۰ آب‌انبار داشته است، اما در حال حاضر عدد آب‌انبارهای سالم به کمتر از ۱۰ می‌رسد. دلیل اصلی این امر را می‌توان گسترش سریع شهر قزوین و مهاجرپذیری بالای آن دانست که باعث ساخت و سازهایی درون بافت قدیمی شهر شد، تا مهاجران جدید بتوانند در آن مستقر شوند.
آب‌انبار آقا
رحمانی در خصوص آب‌انبار آقا گفت: این آب‌انبار در خیابان مولوی و در گذرهای پشت گرمابه حاج محمدرحیم واقع شده است. این آب انبار دارای سردری متناسب و مزین به کاشی است. راه شیر آب انبار با عرض ۲۰.۶ متر از سر در آغاز شده و با ۲۶ پله سنگی به انتها می‌رسد. مخزن آب‌انبار دارای شکل چهارضلعی بوده که برخی از قسمت‌های آن از داخل دارای پشت بند است. قطر تقریبی جرزها ۵۰.۳ متر و با رویه ساروج پوشش داده شده‌اند. طاق مخزن به‌صورت آهنگ بوده و روزنی به خارج دارد. حجم ذخیره آب مخزن آب‌انبار در حدود ۳۷۰۰ مترمکعب است.
آب‌انبار مسجد جامع کهن‌ترین آب‌انبار قزوین
وی با اشاره به اینکه کهن‌ترین آب انبار موجود در قزوین در شمال جلوخان مسجد جامع قرار دارد، افزود: این آب‌انبار در سال ۱۰۹۳ قمری توسط علی خان نامی یکی از امیران شاه سلیمان صفوی با ۱۸۰۰ مترمکعب گنجایش و چهل پله راه شیر در شمال ورودی شرقی مسجد جامع ساخته شده است.
این کارشناس اظهار کرد: ورودی بنا دارای طاق‌نمایی با قوس جناغی بوده و پوشش سقف پلکان و مخزن آب انبار نیز دارای طاق‌هایی با قوس جناغی و هلالی است که با آجرکاری تزئینی همراه است.
وی تشریح کرد: این آب‌انبار ۳۶ پله داشته و در میانه راه پله، سقف با گنبدی چهار ترک پوشش داده شده که بر روی گنبد هواکش‌هایی جهت تهویه و خنک کردن فضای آب انبار تعبیه شده است. مخزن آب به‌صورت مستطیل شکل و با وسعتی چشمگیر ساخته شده و فضای موجود به شیوه‌ای ابتدایی با سه طاق و سه نیم گنبد پوشش داده شده است، پلکانی تا ارتفاع ۹ متری مخزن در ضلع غربی دیده می‌شود که جهت اطلاع یافتن از میزان آب درون مخزن و تمیز کردن آن ساخته شده است. این آب‌انبار در ضلع غربی خیابان شهدا و ضلع شمال شرقی مسجد جامع واقع شده است و به عنوان مجموعه مسجد جامع با شماره ۱۲۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آب‌انبار سردار کوچک (محله قملاق)
رحمانی اشاره کرد: یکی از آب‌انبارهای مهم شهر قزوین آب‌انبار سردار کوچک است که از حیث عظمت و ظرافت بنا در ردیف آب‌انبار حاج کاظم است و ۳۷ پله و ۴ راه‌شیر دارد، مخزن آن مسقف به چهار گنبد و چهار بادگیر بوده و پلکان ساختمان به تمامی از سنگ بوده و با آجرهای کاشی تزئین شده است این‌گونه آب انبارها را سالی یک بار آب می‌بستند که برای مصرف سالیانه اهالی مکفی بوده است.
وی اضافه کرد: بانی آب‌انبار سردار کوچک محمد حسن خان و محمد حسین خان سردار از امرای نامی زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه بوده‌اند که از وی ۲ اثر دیگر شامل آب انبار سردار بزرگ و مسجد، مدرسه سردار نیز به‌جای مانده است. این آب انبار دارای کتیبه‌ای از سنگ مرمر است که اشعاری به‌خط نستعلیق بر آن منقوش شده و تاریخ ۱۲۲۹ هجری را دارد.
آب‌انبار سردار بزرگ (محله راه ری)
این کارشناس بنیاد ایران‌شناسی مطرح کرد: آب‌انبار سردار بزرگ به بزرگ‌ترین آب‌انبار تک گنبدی ایران معروف است که در سال ۱۲۲۷ هجری قمری ساخته‌شده و در محله راه‌ری قزوین قرار دارد.
وی ادامه داد: این بنا توسط ۲ برادر به نام‌های محمدحسن خان سردار و محمدحسین خان سردار از امرای فتحعلی شاه قاجار در بی‌آب‌ترین محلات شهر یعنی محله «راه ری» بنا شده و اکنون در شرق خیابان راه آهن نبش کوچه شهید علوی واقع شده است.
رحمانی بیان کرد: در ۲ طرف ورودی آب انبار سردار سکوی سنگی برای نشستن و استراحت وجود دارد و دارای یک طاق نمای عریض با قوس جناقی و ۲ طاق جانبی به‌صورت ۲ طبقه بوده که با آجرکاری و کاشی‌کاری در طرح هندسی آراسته شده است.
وی خاطرنشان کرد: مسیر دسترسی به پاشیر جهت برداشت آب است که در این آب‌انبار هر پله به ارتفاع متوسط ۲۵ سانتی‌متر بوده، که جمعاً این آب‌انبار دارای ۴۸ پله سنگی است، که دارای پوشش طاق آهنگ است. قسمتی از پوشش ابتدای ورودی راه‌شیر دارای تزئینات آجرکاری همراه با رسمی‌بندی و استفاده از پا باریک‌های تزئینی است، که با کاشی آرایش بیشتری یافته است. برای دسترسی به آب باید ۱۲.۵ متر پایین رفت.
این کارشناس بنیاد ایران‌شناسی تصریح کرد: مخزن آب این بنا مربع شکل است که در ارتفاعی مناسب بر روی آن گنبدی زیبا و رفیع بر پایه مربع شکل ایجاد شده که زیبایی خاصی به فضای آن بخشیده است. این آب‌انبار یک نظام بزرگ و جالب از آبرسانی شهری محسوب می‌شود که حجم مخزن آن بالغ بر ۴۹۰۰ مترمکعب است.
وی بیان کرد: گنبد عظیم آب‌انبار سردار آجری است و در بالاترین قسمت آن بادگیری قرار گرفته علاوه بر بادگیر مرکزی، چهار روزن مشبک دیگر جهت تهویه هوا در گنبد کار گذاشته شده است و ارتفاع بلندترین نقطه آن تا کف آب‌انبار حدود ۲۸ متر است.
آب‌انبار حکیم
رحمانی گفت: آب‌انبار حکیم در انتهای بازارچه سپه واقع شده و بانی آن حاج میرزا آقای حکیم ذکر شده است. این آب‌انبار دارای سردری زیبا با رسمی‌بندی است و در کتیبه آن تاریخ ۱۲۴۴ ه.ق آمده است. راه شیر آب انبار ۳۵ پله سنگی دارد، مخزن آب‌انبار از شفته آهک با روکش ساروج ساخته شده و گنجایش آن در حدود ۹۰۰ مترمکعب است. در مقابل این بنا سقاخانه‌ای همزمان با آب‌انبار ساخته شده است.
آب‌انبار زنانه بازار
وی در خصوص آب‌انبار زنانه بازار توضیح داد: این آب‌انبار دارای ۲ ورودی است که یکی به راه شیر آب‌انبار در بازار (گرده بازار) و دیگری به مخزن آن در ضلع غربی حیاط مسجدالنبی (ص) راه پیدا می‌کند. نمای خارجی آب انبار در بخش راه شیر عبارت از طاق‌نمایی آجری و ساده است که لچکی آن نیز عاری از هرگونه تزئین بوده و دری چوبی در میان طاق‌نمای ورودی جاسازی شده است و در حال حاضر ورود به راه شیر آب‌انبار به‌علت خرابی و تجمع آجر در راه پله امکان‌پذیر نیست. ورودی دیگر که از طریق یکی از حجرات واقع در مسجدالنبی (ص) صورت می‌گیرد، دری آهنی واقع در یکی از شبستان‌های مسجد است که به مخزن آب، آب انبار منتهی می‌شود و توسط دالانی کم‌عرض به طول ۲ متر به قسمت فوقانی مخزن متصل شده است.
وی اضافه کرد: مخزن آب‌انبار زنانه بازار دارای وسعتی درخور و دارای ارتفاع تقریبی ۱۰ متر است و ورودی واقع در شبستان و دالان آن در ارتفاع تقریبی هفت متری این مخزن قرار گرفته است مخزن دارای پلان مستطیل بوده و به‌صورت شمالی جنوبی ساخته شده است، پوشش سقف آن پیش از این به‌صورت قوس سرتاسری و یکپارچه بوده است.
آب انبار حاج کاظم
رحمانی همچنین در اشاره به آب انبار حاج کاظم خاطرنشان کرد: این آب‌انبار در سال ۱۲۵۶ ه.ق بنا و زیباترین آب‌انبار شهر قزوین محسوب می‌شود. آب‌انبار دارای سردری زیبا مزین به کاشی و طاق رسمی‌بندی و کتیبه سنگی است. راه شیر آب‌انبار دارای ۳۳ پله و سقفی با قوس جناقی است. از ویژگی‌های دیگر این آب‌انبار وجود ۲ بادگیر به ارتفاع هشت متر با تزئینات کاشی‌کاری است.
این کارشناس بنیاد ایران‌شناسی اشاره کرد: وسعت آب‌انبار حاج کاظم به اندازه‌ای است که محله مغلاوک را که یکی از محلات بی‌آب قزوین است در تمام سال آب می‌داده است و دهقانان و باغدارانی که گذرشان از این محله بوده به ویژه در تابستان از آب خنک این آب انبار استفاده می‌کردند.
