آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری لیلا اصلانی

آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری

در دوران ناصرالدین شاه تهران صاحب ۱۲ دروازه جدید شد. دروازه‌ها بناهای بلندی بودند که استحکام آن ها بنا بود در مقابل هر نوع تهاجمی خارجی به شهر پیشگیری کند. هنوز بقایایی از برخی دروازه‌های دوره ناصری باقی مانده و برخی محله‌های تهران را با نام همین بناهای از دست رفته می‌شناسیم.

گروه ایرنا زندگی – پیش از در دوره صفویان تهران ۵ دروازه داشت در دوره افغان‌ها و سپش زمان سلطنت محمد شاه قاجار دو دروازه دیگر به شهر افزوده شدند. ناصرالدین شاه از سال بیستم پادشاهی خود به فکر گسترش و توسعه شهر افتاد. برای این که شهر متر و معیار فراخ تری پیدا کند نیاز بود که دروازه‌های پیشین که در عصر شاه طهماسب صفوی بنا شده بودند از میان برداشته شوند. این عملیات با توجه به ارتفاع و استحکام دروازه های عصر صفوی مدت زیادی به طول انجامید.

آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری

گودهای تهران با تامین مصالح دروازه ها شکل گرفتند

 برای ساخت دروازه های جدید که تعداد آن ها به ۱۲ عدد می رسید بایستی مقدار زیادی مصالح و خاک تامین می شد. در اطراف باروهای شهر خندق هایی حفر شده بود که شهر را در مقابل هجوم بیگانگان ایمن کند. زمانی که برج و باروی شاه طهماسبی خراب شد با خاک آن خندق های اطراف شهر را پر کردند. اما برخی از خندق ها مانند گود در اطراف پایتخت و در واقع خارج از سرحدات مرز آن باقی ماندند و بعد ها گود های نه چندان خوشنام تهران را تشکیل دادند .گود عرب ها در اطراف دروازه غاز و گود زنبورک خانه در بازار از این گود های به جا مانده هستند.

آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری

ماجرای ساخته شدن پل چوبی

عشرت آباد یکی از کاخ‌های مورد علاقه ناصرالدین شاه بود که در اراضی اطراف میدان سپاه فعلی قرار داشت و هنوز بخشی از ساختمان اصلی آن باقی مانده است. در این کاخ خانه های کوچکی در کنار کاخ قرار داشت که در هر یک از آنان یکی از زنان شاه زندگی می کرد. بین میدان بهارستان و اراضی عشرت آباد خندق عمیقی بود که برای سهولت در عبور و مرور شاه به این کاخ پلی چوبی روی آن ساخته شد. بعد از ساخت دروازه های جدید این خندق پر شد اما هنوز هم این مکان را که در خیابان انقلاب فعلی قرار داد به نام پل چوبی می شناسند.

آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری

نقوش شاهنامه بر قامت دروازه ها

دروازه های تهران در بعد از ساخت مزین به کاشیکاری و نقوشی از داستان های  شاهنامه فردوسی شدند. نام این دروازه‌ها بر اساس محلی که در آن قرار داشتند گذاشته شد که این نام ها  عبارت بود از: دروازه گمرک، قزوین، شاه عبدالعظیم، بهجت آباد، دولاب، باغشاه، چراغ برق، دوشان تپه، دولت، شمیران، خراسان و دروازه غار. شب‌ها در این دروازه‌ها برای ایمنی شهر بسته می شد و باز شدن آن تنها مشروط به گفتن اسم شب بود که آن را همه روزه وزیر دربار معین می کرد و به رییس قراولان شاهی اطلاع می‌داد.

آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری

وقتی دروازه‌ها کاربری شان را از دست دادند

دروازه‌های تهران یکی پس از دیگری در گذر زمان فرو ریختند. شهر سال به سال فراخ تر می شد و طول و عرض بیشتری پیدا می کرد. با تغییر در نظام قراولخانه شاهی و همین طور افزایش جمعیت در محله های اطراف ارک شاهی وضعیت امنیت شهر نیز دگرگون شد و صرف داشتن دروازه نمی‌توانست به تنهایی موجبات امنیت یک محله را پدید آورد. در زمان مشروطه این دروازه ها کاربری خود را از دست دادند و دیگر رمز شب برای آن ها تعیین نمی شد. کسی اقدامی برای مرمت بنای آن ها نمی کرد و به همین دلیل در گذر از سال ها این مبادی ورودی به پایتخت کم کم رطوبت گرفتند. به طبله کردن افتادند. کاشی های شان فرو ریخت. برخی از آن ها از بین رفتند و دستور تخریب برخی دیگر از آن ها صادر شد.

آخرین بازمانده دروازه‌های عهد ناصری

دروازه‌ای مشرف بر میدان اعدام

میدان اعدام یا میدان محمدیه کنونی در اواسط دوره قاجار جزو اراضی خارج از شهر به حساب می آمد. در وسط این میدان پاقاپوق قرار داشت. تپه کوچکی از نوعی خاک که مجرمان را روی آن سر می بریدند. پس از مدتی که سر زدن در انظار عمومی ممنوع شد یک تخت چوبی و پایه دار به آن اضافه شد و از آن پس به این میدان اعدام می گفتند. زمانی که محل اعدام کردن به باغشاه منتقل شد نام این میدان را محمد شاه یا محمدیه گذاشتند. در سال های آخر حکومت محمد شاه قاجار به دستور او بازار عباس آباد در جنوب سبزه میدان ساخته شد. در سال های بعدی تصمیم بر آن شد تا برای  این محله نوساز دروازه‌ای هم  ساخته شود تا شهرت بیشتری پیدا کند. نام این دروازه را محمدیه گذاشتند که بعدها با تغییر در ساختار بازار مشرف به میدان اعدام شد.

آخرین بازمانده

برج و باروی فیروزه ای رنگ دروازه محمدیه تنها اثر به جا مانده از بناهای ۱۲ گانه دروازه های تهران قدیم است. گفته می‌شود که درب های این دروازه به سبب آهنین بودن آسیب جدی پیدا نکرده بود و به همین دلیل آن ها را برای استفاده به حرم شاه عبدالعظیم در ری انتقال دادند. مردم فارغ از این که این دروازه به دستور محمد شاه ساخته شده نام های دیگری برای آن گذاشته بودند. دروازه نو، دروازه محمدیه و دروازه غار از نام‌هایی بود که این ورودی را با آن می شناختند. از دروازه محمدیه چیز زیادی باقی نمانده است. اما ساختار کلی آن نشان دهنده نوع بناهای دروازه‌های تهران قدیم است. یک داربست و بخشی از مناره ها اندازه این وردی را نشان می دهد. گفته می‌شود که بخشی از کاشی کاری‌های آن به موزه ملی ایران منتقل شده است. رنگ مناره‌ها به واسطه این کاشی ها همچنان فیروزه‌ای است و نشانی از معماری دوره قاجار را در خود حفظ کرده است. آخرین بازمانده دروازه‌های تهران قدیم در خیابان خیام فعلی قرار دارد. در واقع برای دیدار با مناره‌های فیروزه ای آن باید راسته چرخ خیاطی فروش ها را بگیرید و به سمت جنوب و میدان محمدیه گز کنید. در ورودی دالانی که به سمت بازار نو یا همان عباس آباد می رود می توانید مناره های به جا مانده از آن را ببینید. متاسفانه تا به حال تلاش زیادی برای مرمت و احیای این آخرین بازمانده انجام نشده است. دروازه محمدیه در سال ۱۲۲۶ شمسی ساخته شده و همپای دیگر آثار این دوره دارای ارزش تاریخی و تهران شناسی است. به همین دلیل انتظار می رود که متولیان میراث فرهنگی نسبت به مرمت اصولی آن اقدامی عاجل داشته باشند.

مطالب مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *