ریشه اصلی این مراسم را نمی توان به صراحت به دوران خاصی از تاریخ ایران باستان اطلاق کرد اما به نظر می رسد که مراسم آتش بازی و برخی سنت های چهارشنبه سوری در دوران کهن و به خصوص در زمان ادیان مختلف به نوعی با آرا و عقاید آن ادیان درآمیخت.
آریاییان تمایل داشتند در طول سال شبی را با آتش بازی و شادمانی سپری کنند به همین دلیل به شیوه های مختلف می کوشیدند تااز ادیان و باورهای رایج زمان خود نیز “حکم تاییدی” برای بقای این مراسم اخذ کنند.
در دورانی این مراسم با باورهای میترایی و اعتقاد عمومی به آتش به عنوان رکنی از اساس خلقت جهان در آمیخت و در دورانی دیگرنیز اعتقادات دین زرتشت در احترام به آتش را دستمایه بقای خود کرد.
با ورود اسلام به ایران سنت دیرین چهارشنبه سوری و به خصوص آیین آتش بازی در این شب، هر چند به صراحت مورد مخالفت علما و فقها قرار نگرفت اما تایید نیز نشد.
اسلام با ورود خود به ایران در مقابل آداب، سنن و فرهنک رایج ایرانیان سه شیوه را در پیش گرفت.
دین اسلام با برخی از آیین ها که توام با شرک و خرافه بود مبارزه و برخی دیگر از مراسم و سنت های ایرانیان را با اندکی تغییر قبول و بسیاری از آیین ها را نیز بدون دخل و تصرف امضا کرد.
مرحوم “علی اکبر دهخدا” در لغت نامه جامع خود درباره این روز این گونه آورده است:”آخرین چهارشنبه اسفند ماه هر سال شمسی است که ایرانیان در شب آن چهارشنبه جشن “چارشنبه سوری ” می گیرند و آداب و رسوم خاصی را در آن شب برگزار می کنند.”
“جشن چارشنبه سوری که از جشن های ملی و باستانی ایرانیان است و هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران شب این روز را به طرزی خاص جشن می گیرند.”
دهخدا افزوده است:”اشتقاق ترکیب ـ چهارشنبه سوری ـ یعنی چهارشنبه عیش و نوش که می رساند این شب برای جشن و سرور بنیاد گذاشته شده است.
آیین این شب دو قسم است ; یک بخش آن عمومی و مشترک میان تمام مردم ایران است که حتی بعضی از آن ها را در ملل دیگر نژاد آریا می توان یافت (مانند مردم مناطق قفقاز که هم اکنون نیز به این مراسم می پردازند) و بخش دیگر آن نیز مخصوص مناطق عمده ایران از جمله تهران است.
آتش افروزی و افروختن آتش هر چند قدیمی ترین بخش آیین چارشنبه سوری بوده اما تنها یکی از مراسم این شب در نزد ایرانیان بوده است.
مراسم دیگری همچون نشستن بالای توپ مروارید (توپی قدیمی در میدان ارک تهران ) برای برآورده شدن آرزو، کوزه شکستن، فالگوش، گره گشایی، دفع چشم زخم و بخت گشایی، کندر و خوشبو، قلیاسودن، آش بیمار، فال گرفتن با بولوئی (کوزه دهان گشاد کوچکی که در قدیم برای نگه داشتن ادویه جات به کار می رفت ) و تیراندازی و آتش بازی از جمله مراسم ایرانیان در قدیم بوده است.
به نظر می رسد مراسم آتش بازی و تیراندازی یک رسم متداول نزد ایرانیان بوده که در جشن ها و شادی ها صورت می گرفت.
از میان این مراسم، سنت”کُندر و خوشبو” به این صورت بود که زنان بر دکان عطاری می رفتند و از او “کُندر وشا برای کارگشا” می خواستند و تا عطار می رفت و آن را می آورد آن ها فرار می کردند! این رسم ویژگی هایی داشت از جمله اینکه دکان عطاری حتما باید رو به “قبله” می بود و درخواست اسفند (اسپند) و کندر به این دلیل بود که در شب چهارشنبه سوری آن را در آتشی که می افروختند به منظور دفع چشم زخم و حل مشکل خود می ریختند.
مرحوم دکتر “محمد مقدم” استاد زبان شناسی دانشگاه تهران اعتقاد داشت: “خاستگاه چهارشنبه سوری مانند بسیاری از مشکلات تاریخی ایران باستان پوشیده است اما اجمالا می توان خاستگاه آن را مربوط به ستاره شناسی دانست.”
وی می گوید:”شب چهارشنبه سوری جشنی است که مانند بیشتر جشن های ایرانی به ستاره شناسی (به این دلیل که ستاره شناسی مبدا همه حساب های علمی و تقویمی است ) بستگی دارد.
در برخی از منابع تاریخی آمده است: در ۱۷۲۵ سال پیش از میلاد، زرتشت بزرگترین حساب “گاه شماری جهان” را نموده و “کبیسه ای” پدید آورده و تاریخ- های کهن را درست و منظم کرده است وبرای همین ایرانیان جشنی را به بزرگداشت آن برگزار می کردند.
جشن چهارشنبه سوری، همانند چندین جشن دیگر از جمله جشن سده، جشن آذرگان، جشن شهریوگان ازجمله آئین های بازمانده از آریائی ها در ایران بوده که همه آنها منسوخ شده و تنها جشن چهارشنبه سوری به شیوه های مختلف همه ساله در شب آخرین چهارشنبه سال، بگونه ای معنی دار از سوی ایرانیان برپا می گردد.
آتش همان طور که ذکر شد نزد ایرانیان باستان، مقام بسیار والایی داشت. براساس برخی از باورها، ایرانیان آتش را فرزند “اورمزد” می دانستند و اعتقاد داشتند که آتش می تواند ناپاکی ها و پلیدی ها را از میان ببرد.
ایرانیان پیش از فرا رسیدن هر جشن ملی و مذهبی، به آتشکده ها می رفتند و به نیایش می پرداختند. در برخی منابع واژه ی “سوری” در زبان پهلوی از کلمه “سوریک”(SURIK) مشتق شده و(IK) آخر آن نیز پسوند نسبت است. واژه “سور” (SUR) به معنی سرخ است و درزبان فارسی “گل سوری” به معنی گل سرخ، از همین ریشه است. چهارشنبه سوری را نیز از آن جهت “سوری” گفته اند که در آن،آتش سرخ افروخته می شد و برپا داشتن آتش در این روز به مفهوم گرم کردن جهان و زدودن سرما، پژمردگی، بدی و نحوست از تن و جان بود.
دکتر “جهانگیر اوشیدری” موبد زرتشتیان می گوید: مراسم چهارشنبه سوری و چیدن “هفت سین” کوچکترین ارتباطی با ایرانیان باستان و باورهای دین زرتشت پیامبر نداشته و طی قرون و اعصار به صورت یک سنت درآمده است.
استاد “بهرام فره وشی” از ادیبان تاریخ نویس معاصر نیز سخنان موبد زرتشتیان را تایید کرده و می گوید:درایران کهن روزهای هفته رایج نبوده از این رو آتش افروزی نیز در روز سه شنبه آخر سال و پیش از نوروز نمی توانسته معنایی داشته باشد.
وی می گوید:این آتش افروزی درست پیش از آغاز جشن “همسپتمدم” یعنی در سیصد و شصتمین روزسال که آغاز روزهای “گاسانیک” یا”پنجه وه”،انجام می گرفته و علت آن بود که ایرانیان اعتقاد داشتند که روح نیاکان شان درآغاز این روز به زمین می آید و برکت و نیک روزی برای خاندان خود می آورد. ایرانیان مطابق آیین میترایی اعتقاد داشتند که ارواح نیاکان با دیدن آتش هایی که در این شب افروخته می شود راه خود را یافته و به آن سمت هدایت می شوند.
در برخی نوشته های اسلامی نیز روایتی در خصوص این آیین ذکر شده که به نظر می رسد بخش هایی از آن با واقعیت منافات داشته باشد. از جمله اینکه گفته شده که “مختار بن عبیده ابی ثقفی” پس از آنکه به خونخواهی امام حسین (ع) قیام کرد مورد احترام ایرانیان قرار گرفت. ایرانیان با روشن کردن آتش بر روی پشت بام ها،حمایت خود را از مختار اعلام می کردند و در ادامه ( و متاسفانه ) برخی نیز گفته اند که پس از قیام و خونخواهی ، مختار از روی آتش می پرید و صلوات می فرستاد!
شکی نیست که مختار به دلیل قیام علیه دستگاه اموی مورد توجه ایرانیان قرار گرفته بود و بسیاری از سربازان او ایرانی بودند (و شاید به همین دلیل ایرانیانی که برای او می جنگیدند در اردوگاه خود مراسم آتش بازی انجام می دادند) اما نکته حائزاهمیت در این است که هیچ ارتباط منطقی را نمی توان بین آتش بازی در شب چهارشنبه سوری و حمایت ایرانیان از مختار ثقفی یافت.
آیت الله دکتر ” سید علی لواسانی” ضمن تایید این مطلب تصریح می کند: این طلاعات و روایات که منسوب به مختارثقفی است، درست نیست و هیچ مدرک مستندی نیز در این باره وجود ندارد.
مدرس و مدیر حوزه علمیه حضرت زینب (س ) در این باره می گوید: نقل این موضوع و اساسا برگزاری آیین چهارشنبه سوری در اسلام فاقد مدرک شرعی است و از نظر شرع مقدس اسلام نیز ذکر آن صحیح نیست.
آیت الله لواسانی که نماینده بیشتر مراجع عظام در تهران است، اعتقاد دارد:سکوت اسلام درخصوص مراسم آتش بازی در چهارشنبه سوری به دلیل اصرار مردم در برپایی آن است و این سکوت دلیلی بر امضا این مراسم توسط اسلام نیست. ایشان متذکر می شوند از نظر “عقل” هم این مراسم مغایر با سلامت جامعه است زیرا آتش همواره خطرآفرین بوده و انسان ها را در معرض آسیب قرار می دهد.
“آتش همواره از خاک پست تر بوده و هرگز نمی توانسته خواسته های موجودی برتر از خود را برآورده کند، پس آتش بازی نمی تواند مورد تایید فقها و علمای اسلام قرار گرفته باشد.”
به هر حال موضوع آتش و آتش بازی در چارشنبه سوری و در شب آخرین سه شنبه سال، برغم آنکه در بسیاری از نقاط ایران و خارج از ایران از جمله فرانسه، ژاپن، مصر، ترکیه، کشورهای آسیای میانه و قفقاز و دیگر نقاط دیگر برگزار می شود، هیچ گونه مدرک محکم و مستند تاریخی ندارد و به خصوص توسط اسلام و ادیانی مانند زرتشت نیز مورد تایید قرار نگرفته است.
بر این اساس سنت دیرینه “چهارشنبه سوری” را تنها و تنها باید در میان باورهای ملی و باستانی ایرانیان جستجو کرد و مادام که این سنت آسیبی به اعتقادات و شعائر دینی – اجتماعی جامعه کنونی ایران نرساند، می توان آیین و مراسم آن را با ابزارهای کارآمد و منطقی اداره کرد.
