به گزارش خبرنگار مهر، پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری حرفه ای است دیرپا و با قدمت طولانی که همگام با بسیاری از ملل دنیا در کشور ایران نیز انجام می گرفته است.
اگرچه در فراز و نشیب های روزگار این حرفه دستخوش تحولات و تغییرات بسیاری بوده است اما مسیر بقاء آن همچنان توسط افراد محدودی تداوم دارد.
شهر «بایگ» یکی از بخش‌های تربت حیدریه به عنوان یکی از کانون های ابریشم کشی در ایران است که با وجود یک هزار و ۲۰۰ دستگاه ابریشم کشی در آن و روستاهای تابعه بیش از ۷۰ درصد ابریشم کشور را تولید می‌کند و از این لحاظ مقام نخست تولید ابریشم کشور را در اختیار دارد.
با وجود تبدیل شدن این بخش به نگین صنعت ابریشم کشی در ایران اما پیله های وارداتی به دلیل تنیده شدن در تارو پود این صنعت بسیاری از نوغانداران را دچار یاس و زیان کرده است.
قیمت نخ ابریشم روز به روز کاهش می یابد
برای آشنایی با مشکلات نوغانداران در این قطب ابریشم کشی سری به یکی از کارگاه های محلی می زنیم.
میر عرب از جمله افرادی است که از واردات پیله های ابریشم ابراز نگرانی می کند و در حالی که داخل کارگاه و پشت دیگ مخصوص ابریشم کشی نشسته خواستار حمایت مسئولان است.
در حالیکه داخل کارگاه پنکه ای برای خنک کردن دمای بالای کارگاه نصب شده اما باد تولید شده توسط این پنکه جوابگوی حرارت و گرمای داخل کارگاه نیست.
بوی بسیار نامطبوع ناشی از بخار دیگ ابریشم کشی به گونه ای است که ما را مجبور می کند تا از کارگاه خارج شده و از پشت پنجره کوچک کارگاه که برای تهویه آن تعبیه شده با وی گفتگو کنیم.
میر عرب که از ۱۵ سالگی به این شغل مبادرت ورزیده می گوید: من و همسرم ناچاریم در طول شبانه روز دو نفری کار کنیم و این شغل اصلی ما محسوب می شود.
از وی می پرسم دوره ابریشم کشی چه مدت زمانی طول می کشد و بقیه سال را به چه کاری مشغول است و وی نیز پاسخ می دهد: این کار حدود ۴ تا ۵ ماه طول می کشد و بعد از آن دستگاه هایمان دیگر تعطیل می شود و بقیه سال را کارگری می کنم زیرا چاره ای جز این نداریم.
میرعرب اشاره ای به بازار راکد ابریشم دارد و می افزاید: حدود ۳ تا ۴ ماه قبل هر کیلوگرم ابریشم را به قیمت ۱۷۰ هزار تومان می فروختیم اما روز به روز قیمتش کاهش یافت و اکنون به قیمت ۱۲۵ هزار تومان در هر کیلوگرم رسیده است.
وی تاکید می کند: هر کارگاه پیله کشی روزانه ۱۵ هزار تومان دستمزد دارد که ۵ هزار تومان آن صرف هزینه های آب و برق و گاز می شود.
حمایت از ابریشم کشان با تغییر دولت ها تغییر می کند
با معرفی اهالی منطقه به سراغ سید محمود فکری، یکی از بزرگترین ابریشم کشان این منطقه می رویم و وی نیز در خصوص مشکلاتشان در مورد ابریشم کشی می گوید: دولت قبل با اعطای وام ۱۴ درصد حمایت خوبی از ابریشم کشان داشت، اما این دولت وام بانکی با بهره ۲۴ تا ۲۸ درصد به ما داده است و وقتی این ابریشم تولید شده در دست ابریشم کش می ماند چطور می توانیم بهره به این سنگینی را پرداخت کنیم؟
ورود قانونی و بی رویه کالاهای خارجی مشابه کالای داخلی با کیفیتی بسیار پایین تر، کیفیت صنعت ابریشم ایرانی را خدشه دار کرده و در نهایت بیش از ۹۰ درصد این ابریشم که در صنعت فرش به کار می رود را نیز دچار آسیب های جدی کرده است و باعث می شود که برند فرش ایرانی در بازارهای جهانی جایگاه اصیل خود را از دست بدهدوی اشاره ای به محیط نامناسب کارگاه های ابریشم کشی دارد و ادامه می دهد: هر یک از ابریشم کشان در طول روز بین ۵ تا ۸ ساعت مقابل دیگ با آبجوش ۱۰۰ درجه برای این کار قرار می گیرند که محیط کوچک، عدم تهویه مناسب و عدم وجود سیستم حریق از لحاظ ایمنی و بهداشتی مشکلات بسیاری را برای ابریشم کشان به وجود آورده است.
فکری که از کشورهایی همچون تاجیکستان پیله کرم ابریشم را وارد می کند می گوید: کیفیت نخ های تولید شده از پیله های خارجی بسیار پایین تر از پیله های داخلی به خصوص پیله های تولید شده در داخل استان است و از لحاظ قیمت نیز پیله های خارجی از پیله های داخلی ارزان تر هستند.
وی که هزینه راه اندازی یک کارگاه ابریشم کشی را حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان می داند ادامه می دهد: ۴ کارخانه ابریشم کشی در کشور وجود داشت که حدود ۱۰۰ کارگر داشتند اما در حال حاضر به دلیل مشکلات به وجود آمده در این صنعت کارگرانشان به ۱۰ نفر رسیده است.
وی ادامه می دهد: زمانی همه مردم منطقه بایگ به شغل ابریشم کشی مشغول بودند اما اکنون آنهایی هم که کار می کنند از سر ناچاری این کار را انجام می دهند.
کاهش کارگاه های توغانداری به یک سوم
در این رابطه ذبیح الله عابدین، مدیرکل شرکت تعاونی ابریشم کشان بایگ به مهر گفت: منطقه بایگ یک هزار و ۲۰۰ کارگاه سنتی ابریشم کشی با اشتغال مستقیم ۲ هزار و ۴۰۰ نفر دارد.
وی ظرفیت تولید روزانه ۲ تن نخ با مصرف روزانه ۶ تن پیله خشک را از جمله پتانسیل های این روستا عنوان کرد و افزود: اما اکنون به دلیل عدم خرید ابریشم های تولید شده و عدم وجود مواد اولیه در طول سال تنها یک سوم این کارگاه ها فعال و روزانه ۱۰۰ کیلوگرم ابریشم تولید می شود.
وی افزود: بیش از ۷۰ درصد پیله تولیدی کشور و ۱۰۰ درصد پیله ورودی به کشور از کشورهای آسیای میانه در منطقه بایگ تبدیل به ابریشم می شود.
وی گفت: هر جعبه تخم لاروی که به نوغان دار تحویل داده می شود شامل ۲۰ هزار تخم لارو است که در صورت تغذیه مناسب و به اندازه باید هر پیله معمولی ۲ گرم وزن داشته و از هر جعبه ۴۰ کیلو ابریشم استخراج شود.
وی ادامه داد: کیفیت نامناسب برگ های درخت توت و مدیریت ضعیف پرورش که باعث می شود غذای کافی به کرم های ابریشم نرسد از مواردی است که باعث تشکیل پیله های نامرغوب با درجات پایین می شود.
نبود حمایت دولت از مشکلات اصلی ابریشم کشان
عابدین عدم ثبات مالی و تغییر مداوم قیمت دلار در بازار را یکی از مشکلات بازار خرید و فروش ابریشم دانست و گفت: کمبود نقدینگی از دیگر مشکلات این عرصه است چرا که با عدم حمایت دولت و بالا بودن بهره بانکی به میزان ۲۸ درصد همراه است و زحمت کشان این عرصه نمی توانند چنین بهره هایی را پرداخت کنند.
وی ادامه داد: ورود قانونی و بی رویه کالاهای خارجی مشابه کالای داخلی با کیفیتی بسیار پایین تر، کیفیت صنعت ابریشم ایرانی را خدشه دار کرده و در نهایت بیش از ۹۰ درصد این ابریشم که در صنعت فرش به کار می رود را نیز دچار آسیب های جدی کرده است و باعث می شود که برند فرش ایرانی در بازارهای جهانی جایگاه اصیل خود را از دست بدهد.
کهولت صنعت نوغانداری
عابدین خشکسالی های چند سال اخیر و در پی آن کمبود برگ درخت توت به عنوان ماده غذایی کرم های ابریشم را از دیگر موارد کاهش عملکرد تولید ابریشم در کشور دانست و تصریح کرد: در اواخر دهه ۷۰ حدود ۲۲۰ هزار جعبه تخم لارو در میان نوغان داران توزیع و ۵ هزار و ۴۰۰ تن پیله کرم ابریشم با فعالیت ۸۰ هزار خانوار نوغاندار در سراسر کشور را شاهد بودیم اما اکنون با گذشت کمتر از ۲۰ سال این مقدار تنها به ۲۰ هزار جعبه تخم لارو در سال های ۹۱ و ۹۲ رسید که تولید نخ را به ۵۰۰ تن کاهش داد و در پی آن نیز باعث کاهش اشتغال در این عرصه شد.
وی با اشاره به اینکه در سال جاری حدود ۲۸ هزار جعبه تخم نوغان در سراسر کشور توزیع شده که از این میان ۸ هزار جعبه آن در سه استان خراسان در بین نوغانداران توزیع شده است، گفت: انتظار می رود تا از هر جعبه تخم نوغان ۴۰ کیلوگرم پیله تر استخراج شود.
وی ادامه داد: بالا رفتن سن نوغانداران در روستاها و عدم استقبال جوانان به این حرفه، بروز خشکسالی، عدم تحقیق روی واریته های کرم ابریشم و عدم سازگاری تخم نوغان با محیط های خشک از مواردی است که کاهش ۵۰ درصدی عملکرد هر جعبه از تخم نوغان در ایران را به ۲۰ کیلوگرم رسانده است.
وی افزود: سال گذشته ۳۲ هزار جعبه تخم نوغان در میان نوغانداران توزیع شد که از هر جعبه میانگین ۳۰ کیلوگرم پیله خشک بهره برداری شد.
وی صنعت تولید ابریشم و صادرات آن را چه به صورت مستقیم و چه به صورت تولید کالاهای دیگر از آن، محصولی ارزآور دانست و افزود: با توجه به اینکه یکی از سیاست های مهم نظام ما تکیه بر تولید محصولات غیرنفتی و عدم وابستگی به تولید سرمایه از طریق محصولات نفتی است، صنعت ابریشم در این خصوص می تواند حرف های بسیاری داشته باشد که متاسفانه به صنعت ابریشم به خوبی پرداخته نشده است.
وی ابراز کرد: ابریشم این توانایی را دارد تا از سیستم تک محصولی خارج شده و از آن در صنایع نظامی، پزشکی، غذایی، دارویی، صنعت اتومبیل و برق استفاده شود اما در حال حاضر در کشور ما تنها در صنعت فرش به کار گرفته می شود.
مدیرشرکت تعاونی ابریشم کشان بایگ ادامه داد: دولت از تولید پیله حمایت خوبی دارد و ابریشم کشان باید با قیمتی که از سوی دولت مصوب شده است پیله ها را خریداری کنند اما پس از آن که مرحله ابریشم کشی به پایان می رسد با عدم رسیدگی دولت در خرید این محصول از ابریشم کشان مواجه می شویم و اگر حمایت دولت از ابتدای تا انتهای پروسه تولید ابریشم فراگیر باشد، با افزایش چشمگیر تولید ابریشم در کشور رو به رو خواهیم بود.
عابدین افزایش نسبی تعرفه ابریشم داخلی را از جمله راهکارهای افزایش تولید داخلی این محصول دانست و خاطرنشان کرد: ابریشم کشی که یکی از مهم ترین مشاغل مردم منطقه بایگ است، کاهش تولید آن و عدم حمایت از ابریشم کشان باعث مهاجرت ۵۰ درصد مردم این منطقه به شهرهای بزرگ از جمله مشهد و سکونت در مناطق حاشیه ای این شهرها شده است و این قبیل مسائل معضل حاشیه نشینی شهرهای بزرگ را روز به روز افزایش می دهد که مسئولان برای حل این معضل باید به سرمنشأ اصلی مشکلات توجه داشته باشند.
پیله های وارداتی ابریشم داخلی را خانه نشین کرد
سید حسین ابوالفضلی، رئیس هیئت مدیره شرکت تعاونی ابریشم کشان بایگ نیز گفت: ورود بی رویه و نسنجیده پیله ابریشم به کشور باعث بی کیفیت شدن بازار ابریشم داخلی شده است.
وی ادامه داد: هر صنفی مدافعی در یکی از ارگان های دولتی دارد، اما صنف تولیدکنندگان نخ ابریشم از این قاعده بی بهره مانده است.
ابوالفضلی تاکید کرد: دولت برای پیله نرخ تضمینی بین ۱۵ تا ۲۲ هزار تومان را بسته به نوع و کیفیت پیله تعیین کرده است اما حلقه بعدی که نخ ابریشم است از این نرخ تضمینی و حمایت دولتی بی نصیب است و ابریشم کشان در فروش ابریشم های تولید شده حمایتی نمی شوند.
وی با اشاره به اینکه ابریشم تولیدی در بایگ در کاشان و تبریز فرآوری و قابل استفاده می شود، گفت: به دلیل بی مهری های صورت گرفته از ابریشم های تولیدی در این منطقه و ورود بی رویه و قانونی ابریشم خارجی، حدود ۴۰۰ کیلوگرم از ابریشم های تولیدی مردم بایگ از سال گذشته هنوز در انبارها وجود دارند و استقبالی از خرید آن ها صورت نگرفته است و تولید بیشتر آن برای مردم توجیه اقتصادی ندارد.
وی تاکید کرد: کارگاه های ابریشم کشی به دلیل عدم نقدینگی دچار فرسودگی شده است که این مسئله نیروی انسانی این کار را نیز دچار پیری زودرس و نهایتا کاهش کیفیت محصول را در پی داشته است.
وی با اشاره به اینکه کرم ابریشم بعد از ابریشم کشی می میرد و تبدیل به شفیره می شود و منبع غنی از پروتئین و در ایران به عنوان خوراک آبزیان و طیور مورد استفاده قرار می گیرد، افزود: در کشورهایی نظیر چین و کشورهای بلوک شرق از شفیره در تولید محصولات آرایشی بهداشتی استفاده می کنند و در نهایت می توان گفت که هیچ جزئی از کرم ابریشم دور ریختنی نیست.
گزارش: مریم ذوالفقاری منظری
