آشنایی با ایران‌شناسان برتلس
یوگنی ادواردوویچ برتلس،۱ ایران‌شناس مشهور دانمارکی‌تبار روس، در ۲۶ دسامبر۱۸۹۰ در سن پترزبورگ به دنیا آمد و در ۷ اکتبر۱۹۵۷ در مسکو درگذشت. او یکی از برجسته‌ترین ایران‌شناسان زمان خود در حوزه زبان و ادبیات فارسی بود. در ۱۹۱۴ در رشته حقوق از دانشگاه سن‌پترزبورگ فارغ‌التحصیل شد، در سالهای ۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۰ در دانشکده زبانهای شرقی دانشگاه پتروگراد (لنینگراد بعدی) دوره کامل زبانهای شرقی را گذراند و زبانهای ترکی و عربی و به‌ویژه فارسی را آموخت و سپس برای ادامه تحصیل در دانشگاه پتروگراد در سن‌پترزبورگ باقی ماند و در همان‌جا به عنوان کارمند علمی وارد «موزه آسیایی آکادمی علوم شوروی» شد که بعدها به «انستیتو شرق‌شناسی» تغییر نام یافت.
برتلس که از شاگردان استادان بزرگی چون بارتولد، فریمان، اولدنبورگ و روماسکویچ بود در حدود چهل سال، ضمن تحقیق در زبان و ادبیات فارسی و تاجیکی و زبان و ادبیات برخی کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی، در دانشگاههای لنینگراد، دولتی آسیای مرکزی، دولتی مسکو و انستیتوهای زبانهای زنده شرقی و شرق‌شناسی مسکو به تدریس زبان و ادبیات ملل مختلف آسیای مرکزی پرداخت. بسیاری از شاگردان او بعدها به عضویت آکادمی علوم شوروی در آمدند
برتلس در ۱۹۲۸ به پیشنهاد بار تولد، به درجه استادی ارشد(پروفسوری) نایل آمد. در پی موفقیت‌های علمی و تحقیقی، در ۱۹۳۹ به عضویت وابسته آکادمی علوم شوروی انتخاب شد و در ۱۹۴۵ به دریافت جایزه دولتی شوروی و در سالهای ۱۹۴۸ و ۱۹۵۴ به ترتیب، به دریافت جایزه استالین و لنین نایل آمد. در ۱۹۴۴ عضو افتخاری آکادمی علوم ترکمنستان شد، و در ۱۹۴۶ جمهوری تاجیکستان، به پاس فعالیتهای تحقیقاتی و آموزشی او در جهت تربیت متخصصان پژوهش در میراث علمی آن کشور، او را در شمار رجال شایسته علمی این جمهوری برگزید. در ۱۹۵۱ عضو وابسته افتخاری آکادمی علوم ترکمنستان، در ۱۹۵۵ عضو افتخاری آکادمی علوم عرب در دمشق و در ۱۹۵۶ عضو وابسته افتخاری آکادمی علوم ازبکستان شد.
برتلس در پژوهشهای خود از شیوه تحلیل مقایسه‌ای بهره می‌برد و در آثار خود، با مقایسه آثار نویسندگان و شعرای ادبیات کهن ملل آسیای مرکزی، روابط فرهنگی و تاریخی، تأثیر متقابل فرهنگ و ادبیات ملل آسیای مرکزی را بررسی می‌کرد. او ضمن نشان دادن ارتباط نزدیک ادبیات فارسی و ترکی ملل آسیای مرکزی، از آثار نویسندگان و شعرای معاصر سخن می‌گوید و با مقایسه غزل، قصیده، رباعی و مثنوی بیش از بیست سراینده، از جمله فردوسی، رودکی، ابوشکور بلخی، دقیقی، خاقانی، عنصری، عطار، نظامی، گنجوی، حافظ، سنایی، جامی، امیرخسرو دهلوی، فرخی نتیجه می‌گیرد که با وجود ارتباط بسیار نزدیک ادبیات فارسی در نقاط مختلف، نباید آنها را در همه مناطق و زمانها یکسان دانست. در تحقیقات خود از نسخه‌های اصلی متون و آثار استفاده می‌کرد و معتقد بود که «اخبار وقایع را زمانی می‌توان منتشر کرد که منابع و مأخذ به اندازه کافی در اختیار باشد.»
برتلس پژوهش خود را در زمینه زبان و ادبیات کهن فارسی با ترجمه‌هایی از جمله گزیده‌ای از گلستان سعدی (۱۹۲۲)، هفت‌پیکر نظامی (۱۹۲۳) و سپس بلبل‌نامه (۱۹۲۳) منسوب به عطار آغاز کرد.
ترجمه بلبل‌نامه علاقه خاصی در او برای بررسی تصوف و ادبیات مربوط به آن پدید آورد، به طوری که او در مدت شش سال، ۲۲اثر در خصوص مکتب تصوف منتشر کرد. برتلس بخشهایی از اوستا را نیز به زبان روسی ترجمه کرده است؛ کاری که به عنوان اثری ادبی پذیرفته شده است.
برتلس ادبیات فارسی را در چهار منطقه جغرافیایی بررسی می‌کند و معتقد است که هر کدام دارای ویژگیهای خاص خویش‌اند: منطقه قفقاز (آران، شیروان، گرجستان، ارمنستان)، آسیای مرکزی (خوارزم، بخارا، بخش خراسان، بلخ، غزنه، فرغانه)، ایران (به انضمام بخش فارس‌نشین عراق). از ۲۹۵ اثر او بیش از ۱۵۰ اثر به زبان فارسی است.
هیأت تحریریه چاپ آثار برتلس، وابسته به آکادمی علوم شوروی، دامنه تحقیقات او را به شش حوزه دسته‌بندی کرد و به چاپ گزیده‌های آثار او در مجموعه‌ای شش جلدی اهتمام کرد. جلد اول این مجموعه، تحت عنوان «تاریخ ادبیات فارسی ـ تاجیکی» در سال ۱۹۶۰ به چاپ رسید و جلد دوم به نام «نظامی و فضولی» در۱۹۶۲ منتشر شد و جلدهای بعدی این مجموعه با عناوین تصوف و ادبیات صوفیانه؛ نوایی و جامی؛ مسائل زبان و ادبیات ایرانی؛ مسائل زبان و ادبیات ترکی به چاپ رسید.
برتلس در کتاب «نوایی و جامی»، منطق‌الطیر عطار را با لسان‌الطیر نوایی مقایسه کرده و ضمن بیان مشابهت‌های این دو اثر و تأثر نوایی از جامی، بر آن است که بسیاری از داستانهای لسان‌الطیر از خود نوایی است. برای شرکت در جشن هزاره فردوسی و همچنین به مناسبت بزرگداشت هزارمین سال تولد ابن‌سینا به تهران سفر کرد و در بیست وسومین کنگره شرق‌شناسان در کمبریج شرکت جست و در هشتصدمین سالگرد نظامی از گردانندگان جشنواره نظامی در آذربایجان شوروی بود.
آثار علمی
شرح مختصر تاریخ ادبیات فارسی(۱۹۲۹)، هزاره فردوسی(۱۹۳۴)، تئاتر ایرانی(۱۹۲۴)، رباعیات شیخ نجم‌الدین کبری(۱۹۲۴)، دستور زبان فارسی(۱۹۳۱)، یادداشتهایی درباره اصطلاحات شاعرانه صوفیان(۱۹۲۶)، ناصرخسرو و عهد او(۱۹۵۲)، تاریخ ادبیات فارسی تاجیکی(۱۹۶۰) و ابن‌سینا و ادبیات فارسی(۱۹۳۸)، برخی از مهمترین آثار اوست.
بعضی از آثار او که به زبان فارسی ترجمه شده، عبارت است از: رباعیات شیخ نجم‌الدین کبری(۱۹۲۴)، ترجمه ولی‌الله شادان(۱۳۲۶ش)، علیشیر نوایی و فرهاد و شیرین، ترجمه ابوالفضل آزموده (۱۳۴۵ـ۱۳۴۶)، ادبیات تصوف (۱۳۵۶)، فردوسی و سروده‌هایش(۱۳۷۰) و تاریخ ادبیات فارسی(دوجلد،۱۳۷۲ ـ۱۳۸۲)، هر سه ترجمه سیروس ایزدی.
*دانشنامه زبان و ادب فارسی (با حذف مآخذ)
۱-
چهارشنبه ۱۴ مرداد ۱۳۹۴
Evgeni Eduardovich Bertels
