چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است که در زمان ایلامی‌ها و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل مرکب از دو واژه «چُغا» (در گویش لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان تپه‌ای معبد که آن را به زنبیل واژگون شبیه کرده است.
شرق‌شناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.
جایگاه
چغازنبیل در استان خوزستان و در۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش (شهر باستانی) و ۳۵ کیلومتری غرب شوشتر واقع است.
تاریخچه
این نیایشگاه کهنزد باستان‌شناسان به «دورـ اونتَش» معروف است (به معنای «دژ اونتش»)، به دستور پادشاه بزرگ ایلام باستان، اونتاش گال (حدود ۱۲۵۰ پ.م) و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش ساخته شد.
چغازنبیل در وسط شهر واقع شده و مرتفع‌ترین بخش آن است که در آغاز ارتفایش ۵۲ متر و در پنج طبقه بود؛ اما امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها دو طبقه و نیم از آن باقی مانده است. زیربنای چغازنبیل یک مربع ۱۰۵ متر در ۱۰۵ متر است، یعنی دو برابر یک زمین فوتبال.
کتیبه
در چغازنبیل کتیبه‌ای با متن زیر به پیدا شد: من اونتاش گال، آجرهای طلائی را حکاکی کردم. من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و ابنشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم. باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.
گفتنی است که این شهر و نیایشگاه در حمله سپاه خونریز آشور بانیپال ـ فرمانروای آشور باستان ـ به همراه تمدن ایلامی ویران گردید.
در سال ۱۸۹۰ زمین‌شناس سرشناس، ژاک دومورگان گزارش داد که در این ناحیه معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌گذاری شد. پس از گذشت پنجاه‌سال مهندسانی که سرگرم فعالیتهای نفتی در چغازنبیل بودند، آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود. آجر را برای باستان‌شناسانی که در شوش کاوش می‌کردند، فرستادند و پس از آن یک زنجیره کاوشهایی در چغازنیل صورت گرفت که به کشف معبد چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید.
سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی از آن خاکبرداری گردید. گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید، اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی‌دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیبهای فراوانی را به این بنای خشتی ـ گلی وارد کرده و خصوصاً باقی‌مانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده است.
این بنا در ۱۹۷۹ اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و جامعه بین‌المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قائل است.
