مبادلات فرهنگی فلاحتی ایران و هند دکتر محمدحسن ابریشمی – بخش دوم
ابوریحان بیرونی نام تعدادی از گیاهان و ادویه این سرزمین را با قید کلمه «هندی» در انتهای اسامی آنها نقل کرده است.۶ رشیدالدین فضل‌الله همدانی (سده ۷ق) به برخی از درختان و رستنی‌های هندی اشاره می‌کند،۷ و در جای دیگر نوع و مقدار کالاها و فرآورده‌هایی که بازرگانان او از بلاد هند برایش می‌آوردند سخن می‌گوید؛۸ اما مهمتر از اینها، «ملک علاءالدین از هندوستان در جواب مکتوب به خواجه رشیدالدین» شرحی نغز و دلاویز به همراه کاروانی از ظرایف و طرایف گوناگون هند فرستاده و نوع و مقدار هر یک را در نامه قید کرده است. وزن این کالاها متجاوز از ۳۰ تن و مشتمل بر یکصد رقم از انواع بهترین و گرانترین محصولات گیاهی، جانوری، معدنی، دریایی و دیگر فرآورده‌ها و تولیدات هند در سده هفتم هجری است که در عین حال نام، نوع و جنس کالاهای هندی مورد توجه و مصرف درباریان و ثروتمندان ایرانی را نشان می‌دهد. کالاهای ارمغانی ملک علاءالدین محمد خلج برای رشیدالدین فضل‌الله همدانی نمونه‌ای از مبادلات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بین حکومت‌های ایران و هند است که دلالت بر پیشینه طولانی‌تر آشنایی ایرانیان با این گونه کالاها و فرآورده‌های عجیب و بر ارزش هند، اعم از محصولات کشاورزی، جنگلی و غیر آن، دارد. (به همین لحاظ در یادداشتهای پایانی مقاله صورت ریز این کالاها نقل شده است). ۹
عجایب هند بسیار است. تعدد و تنوع جانداران و رستنی‌های مختلف این سرزمین بر شگفتی‌های آن می‌افزاید. با تفحص در متون کهن و قدیم فارسی، از قرن چهارم تا پایان عصر قاجاریه، می‌توان اسامی، ادویه، عقاقیر، گلها، میوه‌ها و مزروعات و دیگر پدیده‌های خاص هند یا منسوب به این سرزمین را معلوم، و میزان آشنایی ایرانیان با هر یک از آنها را در اعصار مختلف تاریخی مشخص کرد.۱۰ با این همه، برخی از محصولات و فرآورده‌های به ظاهر منسوب شده به هند که در متون کهن و منابع قدیم فارسی آمده، قابل تأمل و بررسی بیشتر است؛ مثلاً شهمردان بن‌ابی‌الخیر در سال ۴۸۸ق در معرفی و شرح چگونگی پرورش کرم ابریشم (عربی آن: دوالقَّز، قَّز معرب کژ به معنی ابریشم) یا کِرِم قَّز (در متن چاپی به اشتباه: کرم قرمز) می‌گوید: «این کرم را کرم هندوی خوانند…»؛۱۱ در حالی که منشأ کرم ابریشم هند نیست و در هیچ یک از منابع لغت فارسی و دیگر منابع «کرم هندوی» نیامده است. اکنون نیز یکی از آفات انباری پسته و محصولات خشکبار حشره‌ای با نام علمی پلودیااینترپونکتلا ر Hubner Plodia interpunctella می‌شناسیم،۱۲ که به تحقیق توسط بازرگانان پسته و خشکبار، در اواخر عصر قاجاریه، به اسم شبپره یا پروانه هندی نامگذاری شده است.۱۳
ادامه دارد
پی نوشتها:
۶٫ ابوریحان بیرونی، کتاب الصیدنه فی‌الطب، به کوشش عباس زریاب، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰، ص۶۴۳ ـ ۷۳۹ شامل فهرست نامهای گیاهان، جانوران و کانیهاست نام رستنی‌های منسوب به هند از این قرار آمده است: ارزن، باقلا، بطیخ (خربزه)، تمر (خرمای هندو)، جلّوز (فندق)، حضض (نام پارسی آن پیل زهره، نام علمی آن (Licum afrum L.، ذرت، زنجبیل (زنگبیر ر شنگویر)، سفرجل (به ر بهی) سنبل، شیطرج (معرب چیترک هندی: (Plumbago zeylanica L: صنوبر (درخت چلغوزه، با نام علمی: (Pinus Grandiana wait، عود، فلفل، کلکلانج (کنکلانه: دارویی گیاهی به رنگ زرد)، کمون (زیره سیاه)، ناردین (کرکرهن ر کرکروهان، عاقرقرحا: بیخ طرخون رومی، نام علمی: Anacyclus Pyrethrum D.C.)، عروق الهندیه (زردچوبه)، و نیز ریوند کشمیری (بیخ چکری، نوعی ریواس Rheum Officinale Baill:)
۷٫ رشیدالدین فضل الله همدانی، آثار و احیاء، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، مطالعات اسلامی، ۱۳۶۸، ص۲۱۴ـ۲۲۱، از جوز هندی، خیار چنبر هندی، درخت هندی، هندوخرما، هندیانه (هندوانه) یاد کرده است.
۸٫ رشیدالدین فضل‌الله همدانی، سوانح‌الافکار رشیدی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸، ص۱۷۸؛ همو، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۹۴۷، ص۱۹۷، نوع مواد به گفته او «که تجارما از بلاد هند آرند» عبارت بوده از: صندل مقاصری، مشک تبتی، عود، زباد (ماده معطر با منشأ حیوانی، از گربه زباد)، کندراج (کندلاء، کندلی، گیاهی معروف به شوره، شورش، با پوست زعفرانی رنگ و مصرف دردباغی)، عرق کلکلانه (کلکلانج، از گیاهان خوشبوی)، کافور، صندل به کلکلانه پرورده.
۹٫ رشیدالدین فضل‌الله، سوانح الافکار، ص۲۵۲ـ۲۶۱، مکتوب ملک علاءالدین در پاسخ به نامه رشیدالدین مندرج است. این نامه از آن علاء الدین محمد خلجی، پادشاه قدرتمند هند (حکومت ۶۹۵ـ۷۱۶ق) بوده که کالاهای گرانقیمت فراوانی برای رشیدالدین ارسال داشته و در پایان نامه‌اش نوشته است: «دیگر اندک سوغاتی به خدمت فرستاده، متوقع است که به نظر قبول ملحوظ فرمایند بدین موجب…» سپس فهرستی مشتمل بر نوع و مقدار هر کالا را به دقت ثبت کرده است؛ بدان لحاظ که از نظر مبادلات فرهنگی و مدنی و نیز نام و نوع برخی از کالاهای هند اهمیت دارد و برخی از آنها در فرهنگها نیامده است، با کمی اختصار نقل می‌شود؛ اقمشه ۳۵۵ قطعه: سفیدبار۲۰۰، ابراد کنبایتی]بردهای بافته ناحیه کنبایت[ ۱۰۰، اطلس مشکی ۵۰، صوف منسوج از پشم ماهی زیره ۵ ]در متن چاپی ۵۰[؛ جواهر ۷۷ قطعه: الماس ۲۲، یاقوت (رمانیه، ابیض، کحلی، اصفر) ۵۵؛ عطریات: عنبر ۱۰۰۰ ]متن چاپی: الف[ مثقال، مشک تبتی ۱۰۰۰، زباد ۱۰۰۰، کافورجودانه ۱۰۰۰ مثقال، عود قمهری ]؟درست آن: عود قماری[ ۱۰۰ من، صندل مقاصری ۱۰۰ من، عرق گل‌گیتی۵۰ من؛ حیوانات جلیله۳۰ عدد: طاوس ۴، سارو ۴، طوطی (سفید، سیاه، سرخ، سبز) ۱۰، زاغ‌هندی سخن‌گوی ]فارسی آن: مینا[ ۳، سنگ سر ۴، نسناس ۴، خر عتابی ۱؛ مربیات ۳۰۰ ]متن چاپی ۲۷۰[ من: مربای زنجبیل معطر ۵۰، هلیله کابلی به عسل پرورده ۵۰؛ خیار چنبر پرورده ۵۰، انبه مربا ۵۰، تمرهندی تازه مربا ۵۰، جکی یکی ]؟ درست آن: شکی رجکی و برکی[ مربا ۵۰؛ عقاقیروادویه مفرده ۲۳۵۰ ]متن چاپی ۲۲۸۲[ من: ساذج هندی ۱۰، قصب الذریره ۷۰، بندق ۲۰، زنجبیل ۳۰۰، فلفل ۳۰۰، کبابه صینی ]کبابه چینی[ ۲۰۰، دار صینی‌صینی ۱۰۰، فوفل ۲۰۰، قاقله ۲۰۰، هیل‌بوا ] هِل[ ۱۰۰، جوزبوا ۱۰۰، خیاشنبر ]چنبر[ ۲۰۰، شیطرج هندی ۳۰، شاه صینی ]درست آن: شای صینی معرب چای چینی[ ۲۰، ماربربین ]؟[۱۰، سنبل ۳۰، دواله ]از گیاهان عطری[ ۲۰، طنبول یابس ]برگ تنبول خشک[ ۳۰، جمه جاوید ]؟[ ۱۰، ریوندخاصِ‌‌صینی ۳۰، عسل خیار شنبر منزوع ۲۰ و «گشول ]؟ شاید «کَلَشور = کَلَه شور، با مفهوم سرشوی و چیزی شبیه شامپوهای امروزی[ به جهت دفع کلف و دست‌شستن، به گل گیتی و گل چنبه پرورده ۵۰ من»؛ مفترشات ]گستردنی‌ها، از باب فرش[ ۱۴۰ قطعه؛ جامه خواب ۲۰، بالش ۴۰، متکا ۳۰، نطع ]بساط، فرش، در متن چاپی: نسطع[ یک روی ]به[ بزم شاهی منقش ۵۰؛ ادهان ]روغنها، عطرهای روغنی[ ۱۵۰ قاروره ]ظرف شیشه‌ای[: روغن ] گل[ چنبه ۲۰، روغن قرنفل ۳۰، روغن ] شکوفه[ کاذی ۱۰، روغن عود ۲۰، روغن کافور ۵۰، روغن گل هندی ۲۰؛ اوانی ] ظرفها[ ۵۱۳ ] متن چاپی ۷۱۳[ عدد: ذهب ]از جنس طلا[ ۱۳ عدد ] به وزن[ ۳۵۰۰ مثقال ]شامل[: طشت و آفتابه۱ (۱۰۰۰ مثقال)، قدح ۴ (۱۰۰ مثقال)، طبق ۱ (۵۰۰ مثقال)، پیه سوز عمل بنگاله ۶ ]چاپی ۱[ (۱۰۰۰ مثقال) صینیه ] ظروف از جنس چینی یا ساخت چین[ ۵۰۰ عدد: صحن ]دوری بزرگ، سینی = صینی[ لاجوردی ۱۰۰۰، قدح لاجوردی ۱۰۰، شاه کاسه منبت ۵۰، شربتی ملون هفت رنگ ۵۰، صراحی لاجوردی مُحَرَر ]نوشته شده[ به طلا ۱۰۰، نیم صحن لاجوردی ۵۰؛ مأکولات مخلالات ]باید «مخللات» باشد که در منابع کهن آمده و در فرهنگها ثبت نشده، ظاهراً انواعی از خلال یا مربای خلال، چون خلال پسته یا بادام، لیمو و ترنج و غیر آن، شاید هم تنقلات دندان‌گیر به اعتبار هفت خلال، رک. ابریشمی، زعفران از دیرباز، ص۲۶۳، ۳۹۸[ ۳۰ مرطبان ]قسمی ظرف سفالین یا شیشه‌ای[: زنجبیل ۵، قرنفل ۵، قرفه ]دارچین[ ۵، لیمو به ادویه حاره ۵، انبه ۵، مجدیه ]؟[ ۵؛ فواکه یا بسه ]خشک کرده[: تمر هندی ۵۰۰ من، خیار شنبر ۲۰۰ من، نارجیل ۳۰۰۰ عدد، قند نارجیل ۲۰ من؛ اخشاب ]چوبها[ و عظام ]استخوانها[ که به جهت عمارت خاصه فرموده بودند ۶۰۱۰ من، اخشاب: ساج ۳۰۰۰، آبنوس ۱۰۰۰، صندل ۱۰۰۰ من؛ عظام: منقار سمندر ۱۰ من، دندان شیرماهی ۵۰۰ من، عاج ۵۰۰ من.
۱۰٫ محمد آبادی باویل، ظرائف و طرائف، تبریز، ۱۳۵۷، ص۶۷۷ تا ۷۴۲، نام کالاها و فراورده‌های مختلف هند، به استنااد منابع قدیم تا پایان عصر قاجاریه، را ذکر کرده (با این همه برخی از محصولاتی که در یادداشت پیشین آمده است، در بین این نامها وجود ندارد) و رستنی‌ها و محصولات با منشأ نباتی را از این قرار آورده است: ارمالی (دوای خشبی شبیه قرفه)، کبوره (پوست درخت کادی)، صندل (چندن)، قرنفل، قاقله، کبابه، نارگیل، کافور، عرق کافور، جوزبوا، میخک، سنبل، خسرودار ر خلنجان، دارچین، اهلیلج ر هلیله، باقلا، عود، آبنوس، اصابع اللصوص، نیلوفر، انبج (انبه)، بطیخ (هندوانه)، بک (قثاء)، بلاذر (بلادر)، بُل، بلیلج، بندق، بوزیدان، بید(خلاف هندی)، بیش، تمر، تنبول (تملول، تامول، پان)، پنبه، پلپل (فلفل)، جاورس (گاورس)، جوز، خرنوب، خیزران، عواکس، زعفران هندی، زقوم، زیتون، ساذج، شراب خرما، شُلّ، شیطرج، ابهل (صنوبر)، طباشیر (تباشیر)، فُل، قُسط، قصب (نی)، قُلب (ماش)، کاغذ، کمون (شونیز، سیاه‌دانه)، لوبیا، مُرّ، نارمشک (ناکیسر، ناغیست) و نیل.
۱۱٫ شهمردان‌بن‌ابی‌الخیر، نزهت‌نامه علائی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲، ص ۲۰۰٫
۱۲٫ ابریشمی، پسته ایران، شناخت تاریخی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳، ص۴۰۵٫
۱۳٫ از تولید‌کنندگان و بازرگانان قدیمی پسته، در مورد سابقه «شبپره هندی» در ایران جویا شدم، بنابر اظهار آنان اشاعه این نام باید مربوط به دوره قاجاریه باشد، با جستجو در منابع عصر حاضر، قدیم‌ترین منبعی که تصویر پروانه هندی و کرمینه و شرح خصوصیات آن به نظر رسید، رساله کوچکی (مشتمل بر ۱۶ صفحه) با این مشخصات است: آفات مهم پسته ایران و طرز مبارزه با آن، این تصویر را نگارنده در پسته ایران (صفحه ۴۰۶) چاپ کرده است.
