ساماندهی تولید، عرضه و تجویز گیاهان دارویی ـ بخش نخست سلامتکده‌های پزشکی سنتی در برابر عطاریها
پزشک متخصص و دانش‌آموخته طب سنتی می‌گوید: «به جای ادکلن پر از الکل که بیماریِ تنفسی می‌آورد، بهتر است مردم از عطر طبیعی گل‌های بهارنارنج، یاس‌رازقی، مریم‌گلی و عطر گل‌نرگس سنتی استفاده کنند.»
می‌گویم: «آقای دکتر این عطرها که می‌فرمایید، لابد از گل‌های ارگانیک تهیه شده است، و نه از گل‌های سمپاشی‌شده؟»
گیاهانِ داروییِ ایران به لحاظ کاشت، داشت، برداشت، خشک‌کردن، بسته‌بندی و تجویز، دچار چالش‌های زیادی است و فرهنگ استفاده از این داروها در میان مردم، بسیار اندک. هنوز مردم از وجود داروهای گیاهی استاندارد در داروخانه‌ها آگاهی ندارند و به گیاهان کهنهِ چندین‌ساله و بیهوده و بی‌‌فایده، رو می‌کنند. یکی از چالش‌های چشمگیر، نبود تولید گیاهان دارویی ارگانیک است و این که نباید بر پای گیاهان طبیعی و درمانگر، کود شیمیایی ریخت و بر سرشان، سم آفت نباتی پاشید.
گیاهان خودرو نیز به سبب تنش‌های محیطی، ارزش چندانی به لحاظ دارویی ندارند، ولی همین داروها با کیفیت صفر در برخی مغازه‌های گیاه‌دارویی شهر فروخته می‌شود و ممکن است آلوده به پِشکل جانوران باشد. گیاهان دارویی نزد مردم، همان گیاهان سوخته زیر نورخورشید و میکرب‌آلود و خاک‌اندود پستوهای مغازه‌های گیاه دارویی است. گوشه‌چشم نداشتن چنددهه‌ای به گیاهان دارویی ارگانیک، سبب مدرن‌نشدن عطاریها و ناشناختگیِ این گیاهان، نزد مردم شده است.
ایرادهای وارد!
چرا «شیرینی نارگیلی» قنادی، زیانبار است؟ به تهیه(رسه‌پی) آن توجه کنید: «۳ تا سفیده تخم‌مرغ، ۷۵گرم‌روغن‌مایع، ذره‌ای وانیل، چندچکه آبلیمو، ۱۲۵ گرم پودرنارگیل تازه»، تا اینجا هیچ ماده غذاییِ زیان‌آوری در این دستور دیده نمی‌شود؛ برخلاف شیرینی‌های دیگر حتی به روغن جامد ترانس و بیماری‌زای ویژه قنادی هم نیازی نیست و حتی آرد سفید تصفیه‌شده یبس‌زا هم ندارد. خوردن متعادل نارگیل و آبش نیز تونیک مو، اشتهاآور کودکان، درمانگر ناتوانایی‌های جنسی، پاد یُبس، نیروبخش، هضم‌کننده، تأمین‌گر آب بدن و ضدِ شکم‌روی
است؛ اما ایراد شیرینی نارگیلی این است که باید با ۲۵۰ گرم(۳برابر) شکرسفید پخته شود.
گذشته از این که طب سنتی محدودیت دارد و از زمان بوعلی(سده۴ هجری شمسی) تا کنون راهکارهایش پیشگیرانه بوده است، ایراد دیگرش کاربرد فراوان شکرسفید است؛ (چون عسل در گرمای بالاسمی می‌شود.) برای نمونه هنگامی که برای سرماخوردگی کودک خود، شیلان(عناب) می‌گیریم، بنا بر «تهیه شربت عناب» باید شکر سفید هم بگیریم تا بتوان ۸۰۰ گرم عناب را در ۳ کیلو گرم شکر سفید(۳برابر!) بپزیم.
همه شربت‌های گیاهی در «شیره شکرِ سفیدِ سفت‌شده(نگهدارنده)روانه بازار می‌شود؛ در حالی که در زمان‌های گذشته، شکر سیاه ملاس‌دار و سرشار از ویتامین وجود داشت و شکر سفید سرطان‌زا نبود و این پدیده، برای دوران صنعتی و شیرینی‌سازی‌نوین است.
ایراد دیگر، گرانی داروها است: جین‌سِنگ کیلوگرمی ۱۸۰ هزار تومان، گل‌گاوزبان۱۲۰ هزارتومان، چای‌سفید ۱۸۰ هزارتومان، آویشن۷۰۰ هزار تومان(برای فقط ۱۰۰ گرم آن باید ۷۰ هزار تومان داد) و برای باریجه ایرانی(انگدان اوگاما)(داروی خردکن سنگ مثانه) ۵ میلیون تومان .
«طب سنتی» با پیام پزشکی ارزان و دم‌دست به میدان آمد، ولی به سبب حق ویزیت بالا از سوی پزشکان متخصص، روش درمانی ویژه و گسترده و پاسخی که بیماران باید با شکیبایی بسیار و خوردن میزان زیادی از داروها و در بازه زمانی چندین ماه بگیرند، بسیار گران نمود کرده است. شاید برای همین مسئولان می‌کوشند نرخ ویزیت‌ها و داروهای طب سنتی و روش‌های درمانی آن را مشمول بیمه درمانی کنند.
شگفت‌تر از بهای بسیار گران گیاه باریجه، این است که این دارو «خودرو» است و رویشگاه‌اش در رشته‌کوه‌های البرز ایران! به این گونه گیاهان اگر رسیدگی نشود، چون به سبب ناآگاهی، ریشهکن می‌شود، در آینده از دست خواهند رفت.
گیاهانِ بدون مواد دارویی!
اینک پزشکانی با مدرک عمومی از دانشکده‌های پزشکی مدرن، در دوره‌های Phd در دانشکده طب سنتی علوم پزشکی دانشگاه تهران آموزش می‌بینند و برخی نیز اینک دانشگاه را به پایان برده و مطب باز کرده‌اند؛ آیا تجویز این پزشکان به بیماران، همین گیاهان آلوده و کهنه مغازه‌های گیاه‌دارویی(عطاری)است؟
همه گیاهانِ دارویی عطاریها نااستاندارد و برخی از آن‌ها دارای پیامدهای ناگوار است. داروگیاهیِ دست‌ساز آن‌ها نیز دوز استاندارد ندارد و دادن هرگونه داروی گیاهی به بیمار باید از سوی پزشک متخصص و پس از ویزیت انجام گیرد.
مردم اینک چاره‌ای مگر رفتن به عطاریها برای تهیه گیاهان دارویی ندارند. در حالی که برای نمونه «بهارنارنج» باید محصول سال باشد؛ ولی گیاهان عطاریها، لیبلِ تاریخ مصرف ندارد. شکوفه بهارنارنج حتی با مراقبت ویژه(جای خشک وخنک، دور از نور و در شیشه دودی) پس از ۱۰ ماه کپک می‌زند و به جای درمان، به دستگاه گوارش آسیب می‌رساند. آیا مغازه گیاه دارویی(عطاری) را سراغ دارید که روی شیشه بهارنارنج خود تاریخ خرید چسبانده باشد و برابر دید مردم بگذارد؟
اینک همه سیگارها دارای بسته‌بندی‌های بهداشتی است و در پاکت‌های شیک، به دست مردم می‌رسد؛ ولی گیاهان دارویی نه! گیاهان دارویی ما مانند بسیاری از دیگر مواد غذایی، به شکل فله و سرباز در مغازه‌ها و گاه بیرون مغازه قرار دارد؛ حتی در فروشگاه‌های فراستاره(هایپر) وضع بهتر نیست!
به هر رو اگر هنوز خرما، فله‌ای و سرباز فروخته می‌شود و پنیر لیقوان آلوده به میکروب‌های دست فروشنده‌ای‌ست که با همان دست از مردم اسکناس می‌گیرد، ولی گیاهان دارویی باید بسته‌بندی شده و دارای تاریخ مصرف و میزان مصرف و موارد کاربرد و احتیاط و نشانی شرکت تولیدگر و پروانه بهداشت و بهره‌برداری و مُهر استاندارد باشد. در خانه نیز، همه گیاهان دارویی باید در شیشه‌های استریل قرار گیرد و به دور از نور خورشید و نم نگهداری شود. برای نمونه، عرق‌های سنتی باید در بتری(بطری)شیشه‌ای دردار(نه پلی‌اتیلن) و در یخچال نگهداری شود. هنوز دیر نیست که داروهای سنتی در نظام دارویی کشور قرار گیرد و ریختِ بسته‌بندی‌استاندارد بر خود بگیرد و بر پیشخوان قرارگرفتن آن‌ها، دیده‌بانی شود. بیگمان با گشایش فروشگاه‌های مدرن گیاهان دارویی و داروهای گیاهی و با حضور داروسازان سنتی، مغازه‌های گیاه‌دارویی(عطاری) چاره‌ای مگر سازگارکردن خود با استاندارها نخواهند داشت.
صندلی ابوعلی!
برخی فروشندگان گیاهان دارویی که می‌پندارند ابوعلی سینایند و نیز بیمارانی که می‌پندارند اَبَرتوانایند و برخوردار از نیروی خوددرمان، چه بسا دست به قتل خود و دیگری بزنند!
گیاه خرزهره می‌تواند کچل را مودار، و وازده‌ها از بیماری‌های پوستی را آسوده‌جان کند، اما این گیاه سمی هم هست و گاه عسل تولیدیِ زنبوری که از گُل خرزهره نوشیده است، برای انسان مسمومیت می‌آورد، حتی دود برآمده از سوزاندن این گیاه، مسموم‌گر است. روغن گیاه کرچک، درمانگر یبوست است، اما فقط یک ذره کوچک از برگ آن، کشنده است! نگهداری غیربهداشتی گیاهان دارویی را دگردیس به گیاهان سمی می‌کند، یا برخی گیاهان دارویی، دارای الکالوئید(نیتروژن و مورفین) هستند و زیاده‌روی در آن‌ها خطرناک است. جوزهندی (از دیدگاه پزشکی سنتی، بسیار گرمرخشک) برای کاهش قند خون و یبوست کاربرد دارد و مس‌اش سیستم ایمنی را نیرو می‌بخشد و اندکی «پادسرطان» هم هست؛ اما استفاده مدام از آن، تب، خشکیِ دهان، بی‌آب‌شدن بدن، تپش‌قلب و سرخ‌شدن پوست می‌آورد، (همین جوز که کیلوکیلو در سوسیس و کالباس و فرآورده‌های گوشتی می‌ریزند.) در دوز بالا، مورفین خطرناکی است که آغازش نشئگی فراوان و سرانجامش(پس از ۳ ساعت) تهوع، اسپاسم شکم، استفراغ، شوک، روان‌پریشی، رفتارهای بی‌کنترل، دگردیسی در بینایی، احساس هراس و سرانجام مرگ قلب و سلول‌های مغزی است!
قانون طب
دیده‌بانی قانونی بر گیاهان دارویی، گریزناپذیر است؛ بی‌سبب نبود که ابوعلی‌سینا نام کتاب(نه حقوق) بلکه پزشکی خود را «قانون» گذاشت؛ پیروی از پزشکیِ سنتی، بدون قانون ممکن نیست.
گیاهان دارویی، دوز مصرفی دارند و خوردن‌شان دلبخواهی نیست. حتی خوردن غذا “قانون” دارد، برای نمونه، انسان دارای طبیعت گرموخشک(صفراوی) باید غذای سرد و‌تر بخورد و از زیاده‌روی در غذاهای سرد و خشک نیز بپرهیزد.
هنوز پنداشته می‌شود که مغازه گیاه‌دارویی (عطاری) مانند خواربارفروشی(سوپرمارکت)است؛ در اینجا نیز کوتاهیِ دولت در آموزش شهروندان و نیز عطارباشی‌ها در مورد فرهنگ مصرف، به چشم می‌خورد؛ زیرا هیچیک از دو سو پس از هزار سال، استاد نشده‌اند؛ از اینسو(در عطاریها)رفتاری ناشیانه در نسخه‌پیچی به چشم می‌خورد و از آنسو(مردم) در خوردن و مصرف داروهای گیاهی!
برخی از گیاهان دارویی حساس، بدان سبب دگردیس به «داروگیاهی» می‌شوند زیرا خوردن‌شان دوز (اندازه) دقیق می‌طلبد. بسیاری از انسان‌ها سبب رویکردشان به گیاهان دارویی، پیامد نداشتن گیاه است، اما عرق نعنا که اکسیر آرامبخشی‌ست، ممکن است در کودکان ناآرامی پدید آورد! همزمانی خوردن گیاهان دارویی با داروهای شیمیایی نیز چه‌بسا پیامدش بیماری بیشتر باشد.
تجویزهای خودسرانه
مجید سیرودی ـ کارشناس گیاههان دارویی می‌گوید: به سبب نبود دیده‌بانی وزارت بهداشت و درمان و سازمان غذا و دارو، ما گواه تبلیغات داروهای دروغین و قاچاق هستیم. شاید این‌ها اثر داشته باشد، ولی پیامدهایش ناروشن است. در حالی که داروهای گیاهی را فقط باید دکتر داروساز بسازد که دانش‌آموخته دانشگاه در رشته داروسازی سنتی است و دارای پروانه بهداشتی و در آن‌ها استانداردها لحاظ شده است؛ ولی در برخی مغازه‌های گیاه‌دارویی(عطاری)محصولات و ترکیبات گوناگون با آسیاب‌های آلوده تهیه و بر پایه دانش تجربی و با دست ناپاکیزه، درون کپسول‌های آلوده ریخته می‌شود و به فروش می‌رسد. عطارباشی‌ها باید در مغازه‌های گیاه‌دارویی خود، از فروش داروهای گیاهی، داروهای مکمل و مکمل‌های غذایی خودداری کنند. هنگامی که در داروخانه‌ها، یک دکتر داروساز، سرخود به یک بیمار دارو تجویز نمی‌کند و برای دادن دارو، نسخه پزشک را درخواست می‌کند، شاگرد مغازه گیاه‌دارویی نیز – حالا که بازار داغ است- نباید به خود اجازه دهد برای معتادان و بیماران سرطانی دارو بپیچد. سازمان بهداشت جهانی در گزارش خود رویکرد و پیشواز مردم جهان در هزاره سوم و بهره‌بردن آنان از پزشکی سنتی کشورهای باستانی را بسیار زیاد می‌دا‌ند و سفارش می‌کند که بیش از پیش، دیده‌بانی بر خدمات پزشکی سنتی و داروهای گیاهی انجام گیرد و بر تبلیغات دروغین و بزرگ‌نمایی در این زمینه، چشم‌پوشی نشود.
او می‌افزاید: از دیرباز استفاده از داروهای گیاهی در زمینه دمنوش‌ها و عرق‌ها در میان مردم همه‌گیر بود، ولی اینک با میانآمدن داروهای ترکیبی(بیشتر برای سودجویی و کم‌تر درمانی)، رویکرد پزشکیِ سنتی در قلمرو مغازه‌های گیاه دارویی، پیچیده شده است و مردم نیز بی‌توجه به پیامدهای گاه ناگوار، از این گیاهان پیشواز می‌کنند. در آزمایش‌هایی که از نمونه‌های برداشته‌شده بازرسان از چند مغازه گیاه‌دارویی انجام گرفته است، برخی از آن‌ها که نام داروی ضداعتیاد دارند، آمیخته به داروهای شیمیایی بوده‌اند و با اندکی پودرهای گیاهی آمیخته شده‌اند. در حقیقت این داروهای نیرنگِ طبیعی‌نما، بهتر از داروهای شیمیایی نیست که قانونی و با هویت و نشان استاندارد در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد. برای گردانندگان مغازه‌های گیاه‌دارویی، راهی مگر گذراندن دوره‌های آموزشی نیست و گواهینامه‌هایی که باید داشته باشند، و برای دولت نیز راهی نیست مگر این که دیده‌بانی بر عطاریها را بیشتر کند تا وزارت بهداشت و درمان و سازمان غذا و دارو بتواند جلوی کژرویها را بگیرد. زیرا به سبب گرایش به داروهای گیاهیِ چاقی و لاغری و ترک اعتیاد، گواه رویش قارچ‌‌گونه مغازه‌های گیاه‌دارویی در تراز شهر هستیم.
سلامتکده پزشکی سنتی
می‌پرسم: سلامتکده چیست؟
مجید سیرودی می‌گوید: سلامتکده پزشکی سنتی، مکانی است که در آن میزان سلامت بیماران ویزیت و یا روش‌های پیشگیری به آنان آموزش داده می‌شود یا بیماری‌هایی مانند گوارش، مفاصل، اعصاب و زنانه مورد درمان قرار می‌گیرد. در این مکان‌ها می‌توان حجامت کرد و به همچنین دانشجویان دوره دستیاری پزشکی سنتی را آموزش بینند، یا دانش‌آموختگان برای پایاننامههای خود یاری شوند و کسانی که طرح‌های پژوهشی در دست دارند، کمک شوند. افزون بر این، بیماران با راهنمایی پزشکان، داروهای گیاهی خود را از مکان‌های استاندارد و داروخانه‌هایی که گیاه هم دارند، تهیه کنند.
می‌گویم: اینک، که سلامتکده کم است.
سیرودی می‌گوید: به جایش برخی عطاریها نسخه می‌پیچند؛ ولی پیچیدن نسخه شفابخش کار یک فروشنده گیاه‌دارویی نیست، برای همین پزشک عمومی، در دانشکده طب سنتی سال‌ها آموزش می‌بیند. اگر یک بیمار دچارشده به چنگار روده، هموروئید بگیرد و نزد یک فروشنده گیاه‌دارویی برود که نمی‌داند هموروئید می‌تواند از تومور روده بزرگ هم باشد، مشکل بیمار را سوداوی‌بودن تشخیص می‌دهد و با دادن گیاهان دارویی کاهش سودا، زمان درمان بنیادی او را به تاخیر می‌اندازد و بیمار درمان‌نشده پس از مدتی با وضعیت بدتر و سرطانی‌ریشه‌دوانده، نزد پزشک متخصص می‌رود.
ـ و راهکار؟
ـ سیرودی: باید کلینیک‌های درمان سنتی به وجود‌آید و در «درون‌مجموعه‌اش» فروشگاه گیاه دارویی هم باشد زیرا مردم هنوز داروهایی را که بادست در خانه خود می‌سازند، به داروهای گیاهی آماده، برتری می‌دهند.
بنابراین راهکار این چالش، ایجاد کلینیک‌های درمان سنتی و فروشگاه‌های گیاهان دارویی با پروانه رسمی وزارت بهداشت و درمان است.
آوای مخالف
اما گلی ذات‌پرور، کارشناس درمان طبیعی از شرق دور مخالف است: وزارت بهداشت به جای طرح راه‌اندازی داروخانه‌های گیاهی، باید همین مغازه‌های گیاههان دارویی(عطاریها)را بهداشتی کند تا گیاهان سوخته و تاریخ مصرف گذشته، امکان فروش نیابد؛ زیرا هر خوراکی، تاریخ مصرف دارد و همچنین گیاهان دارویی!
او به سخنانش می‌افزاید: عطارباشی‌ها مانند دندانپزشکان تجربی، این پیشه را از پدران خود آموخته‌اند.
آنانی که می‌گویند گیاهان سنتی و داروهای گیاهی با استانداردهای لازم، فقط باید در داروخانه‌های سراسر کشور توزیع شود، توجه ندارند که پیشه هزاران تنی که به شکل خانوادگی این کار را از قدیم و از پدران حکیم خود آموخته‌اند و دنبال کرده‌اند، از میان می‌روند.
به گمانم وزارت بهداشت و درمان باید مغازه‌های گیاههان دارویی را سامان بخشد و حکیمان جوان را آموزش دهد و فروش فله‌ای گیاهان سنتی را یکبار و برای همیشه قدغن کند، تیشه به ریشه عطاریها درست نیست.
همانگونه که گفتم این روش، بنیان زندگی هزاران تن که این پیشه را به پیروی از پدران و نیاکان خود پی گرفته‌اند، خواهد لرزاند؛ بنابراین آموزش فرزندان حکیمان و مدرن‌سازی عطاریها و رفتن همه گیاهان دارویی در بسته‌بندی‌های بهداشتی، راهکار بهتری است.
ع٫ درویشی
