متون/نوقان در تاریخ-۳ سناباد قدیم از همشهری عزیزمان اقای دکتر محمدحسن ابریشمی
با آغاز شکل‌گیری آبادی مشهد مقدس، در اطراف مرقد حضرت رضا(ع)، در کنار روستای سناباد «از قرای نوقان طوس» (یاقوت، ج ۳، ص ۲۵۹) به تدریج موضع سناباد به یکی از محلات مشهد بدل شده است. در نزدیک شهر مقدس مشهد مواضع «دستگرد ر دستجرد» و «منصوریه» و «نوقان» از توابع طوسی قرار داشته که در حمله مغولان ویران شده و تنها نام آنها در وجوه تسمیه درب یا دروازه و محله‌های شهر مشهد در تداول عمومی باقی بوده و برحسب اقتضا در برخی از وقایع ادوار گذشته در منابع آمده است.
از باب نمونه یاقوت، که تقریباً مقارن با حمله مغول سه سال در خراسان می‌زیسته (سال‌های ۶۱۴-۶۱۶ ه) از دو روستا با نام «دستجرد» در زمره توابع طوس یاد کرده (معجم‌البلدان، ج ۲، ۴۵۴). قطعاً دو روستای موصوف در حمله مغولان همچون دیگر آبادی‌های طوس منهدم شده است. زیرا دو قرن بعد از آن، حافظ ابرو، در سال ۸۱۹ هجری ازدو روستای مزبور، موسوم به «دستجرد ر دستگرد» سخنی نمی‌گوید، چون وجود نداشته است، اما از «محله دستجرد» در شمار محلات مشهد یاد می‌کند (سطور پایین‌تر). بر این اساس عدم ذکر نام دو روستای «دستجرد» دلالت بر انهدام آنها در حمله مغول دارد، و پیوستن تدریجی عرصه مواضع آنها به محدوده شهر مشهد موجب انتساب آن مواضع به «دستجرد»تحت وجه تسمیه «محله دستجرد» شده است. طبعاً با توسعه بافت شهر مشهد و تجدید بنای باروی شهر، درب یا دروازه مُشرِف بر این محله به «دروازه دستجرد ر دستگرد» شهرت یافته است. وجوه تسمیه «محله دستجرد» و «دروازه دستجرد» گاهی در شرح وقایع تاریخی مشهد آمده، اما پس از ویرانی حصار شهر نام این دروازه، همانند اسامی اغلب محله‌ها و دروازه‌ها به تدریج از تداول عمومی حذف شده است. مثال و نمونه مشابهی دیگر، عطا ملک جوینی (وفات ۶۵۸)، در شرح احوال «امیر ارغون» از امرای مغولی (وفات ۶۷۳ در طوس) که در سال ۶۳۱ به حکومت خراسان منسوب شد، به بازدید وی از ابنیه کوشک‌های ویرانه «منصوریه» طوس، و صدور دستور ساختن آنها، اشاره کرده، این واقعه در حدود ۳۰ سال پس از حمله ویرانگرانه مغولان، و قبل از سال ۶۵۴ اتفاق افتاده است ( تاریخ جهانگشای، ج ۲، ص ۲۴۷):
امیر ارغون با ملوک و امرا و اصحاب… به «اَرزَنقاباد» مرو نزول کرد… از آنجا به طوس روان شد، و به عمارت ]ساختن[ «منصوریه» و قصور آن، که اِندِراس] خرابی[ کلی پذیرفته بود، و اثر عمارت از مدت‌های مدید باز از صحن آن رفته شده، اشارت راند، و ملک اختیارالدین ابیورد را بدان مصلحت موسوم کرد…
شادروان محمد قزوینی «منصوریه» را «باغ و سرایی در طوس» متذکر شده است (همان، ص۳۴۳ )؛ باغ یا موضع «منصوریه» بعدها، همانند «سناباد» و «دستجرد» در محدوده آبادی مشهد قرار گرفته و محله‌ای نیز بدان منسوب شده، چنان که حافظ ابرو اشاره می‌کند (جغرافیای حافظ ابرو، ص ۹۹):
این مشهد مقدس چند محله است: محله کاریز، محله سناباد، محله چاه نو، محله دستجرد، محله منصوریه، محله ابوبکر آباد، محله پس‌باره.
حسین موسوی ملقب به «مغانی» در سال ۱۳۴۲ شمسی مطالبی درباره شهرهای قدیمی طوس٫ از جمله «نوقان» و «طوس»، بی‌ذکر مأخذ نقل کرده است. ظاهراً بخشی از مطالب وی برگرفته از مطلع السعدین (تألیف عبدالرزاق سمرقندی) و مطلع الشمس (تألیف اعتمادالسلطنه) و پاره‌ای مبتنی بر منابع ناشناخته یا باورهای عامه یا شنیده‌ها و اظهارنظر مؤلف است (بهشت شرق، ص ۱۹، ۲۰):
نوقان. بر جایگاه مشهد و در جلگه مصفای بین «تروغ»، طُرُق کنونی، و آبادی کوهستانی «تُروغبَد»، طرقبه فعلی، واقع بوده و تاسناباد چندان فاصله نداشته است. این شهر در حمله مغول ویران گردید، و از آن پس مردم در «محله نوقان» که در شمال شرقی مدفن حضرت رضا علیه‌السلام واقع است، تجدید بنا نمودند… طابران یا شهرِطوس٫٫٫ این شهر از آبادی‌های بزرگ خراسان بوده که دورش۶ کیلومتری و دارای ۱۵۶ برج بوده است و دروازه‌ای که از آنجا به «نوقان» می‌آمده‌اند در جنوب شرقی شهر قرار داشته… در سال ۵۴۸ طوس به دست طایفه غُز ویران گشت، مردان را کشتند و زنان را اسیر ساختند، و در زمان امیر تیمور نیز مردم طوس قتل عام و قریب ده هزار نفر کشته شدند. و برکناره دروازه شهر از سرکشتگان برج‌ها ساختند، و مردمانی را که باقی مانده بودند، به امر امیرتیمور، در «نوقان» سکونت دادند…
در مطالب مزبور نکاتی قابل تأمل آمده است، از جمله در مطلب نخست، این مورد که: «شهر نوقان در حمله مغول ویران گردید» درست است، اما این نکته که: «از آن پس مردم در محله نوقان تجدید بنا نمودند» نادرست به نظر می‌رسد. در مطلب دوم «قتل عام مردم طوس» در زمان تیمور در سال ۷۹۱ اتفاق افتاده، اما این مورد که: «مردمانی را که باقی مانده بودند به امر تیمور در نوقان سکونت دادند» نادرست است. زیرا برابر مستندات موجود، اولاً همان سان که گذشت شهر نوقان در حمله مغولان منهدم شده است، به همین دلیل پس از ویرانی آن هیچ مستندی دال بر موجودیت شهر نوقان در اعصار بعدی وجود ندارد. ثانیاً در منابع عصر تیموریان از کشتارهای طوس در سال ۷۹۱ سخن رفته، مثلاً فصیحی خوافی (فصیح احمد خوافی، ۷۷۷-۸۴۹ ه)، در ذیل وقایع سال ۷۹۱ از جمله نوشته است (مجمل فصیحی، ج ۳، ص ۱۳۰):
یاغی شدن «حاجی بیگ جونی قربان» در طوس و رفتن «امیرزاده امیرانشاه] فرزند تیمور[ گورکان»، و لشکرهای خراسان با «امیرآقبوقا» و سایر امرا، به حرب حاجی بیگ مذکور به طوس و گرفتن ]شهر[ بعد از گریختن حاجی‌بیگ، و قتل دوازده هزار از مردم طوس٫٫٫ و بعد از این واقعه کوفتن بعضی از شهربند]: حصار، باروی شهر[ طوس و بعضی از دیوار قلعه اندرون طوس و انداختن بعضی از سر مناره طوس٫
مشروح واقعه مزبور را کمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی (۸۱۶-۸۸۷ ه) نیز نقل کرده و از جمله نوشته است (مطلع السعدین، ج ۱، دفتر ۲، ص ۶۲۶، ۶۲۷):
… از سرها بر دروازه‌ها مناره‌ها ساختند… و چون ده هزار آدمی در طوس به قتل آمد شاهزاده ]ایرانشاه[ حکم فرمود بقیه‌السیف
]: جان بدر بردگان[ را امان دهند و فتح نامه به اطراف خراسان فرستاد… و «یونس جاونی قربانی» را، که بی‌اجازت کسان خود را به «مشهد» فرستاده بود، حکم قتل فرمود…
حاصل سخن آنکه شهر باستانی «نوقان» از توابع طوس، پس از شکل‌گیری آبادی اولیه شهر مقدس مشهد در موضع «سناباد» یا نزدیک به آن در قرن سوم هجری، پس از توسعه بافت شهر، و ایجاد حصار و دروازه در پیرامون آن، برخی از دروازه‌ها وجه تسمیه خود را از شهرها و روستاهای طوس گرفته‌اند. از آن جمله «درب» یا دروازه‌ای که از شهر مشهد به سوی شهر نوقان می‌رفته‌اند، در تداول عامه به «دروازه نوقان» موسوم شده است. پس از انهدام شهر نوقان توسط مغولان در سال ۶۱۸ هجری نیز، نام «دروازه نوقان» تا اواخر عصر قاجاریه در افواه عمومی استمرار داشته است.
در عین حال گاهی در متون کهن نیز، ضمن شرح وقایع تاریخی، یا دیگر رویدادهای نواحی طوس و مشهد مقدس، برحسب اقتضا از «دروازه نوقان» و گاه «درب نوقان» یاد شده است. از باب نمونه میرزا بیگ جنابدری ]: گنابادی[ در روضه الصفویه (تألیف ۱۰۳۶) در ضمن وقایع دوران حکومت سلطان محمد صفوی (۹۸۵-۹۹۵ ه) از برخی دروازه‌های مشهد نام می‌برد (روضه‌الصفویه، ص ۶۸۴):
… مرتضی قلی خان ]حاکم مشهد[ با سپاه گرانِ خراسان از مشهد به خارج میل نموده در درب صیدگاه لشکر قرار دارد. خوانین عالی‌شأن در خارج درب نوغان ]: نوقان[ سراپرده پادشاه نوجوان… برافراشته… در حین غروب آفتاب از طرف کوهستان طرق خود را به معسکر مرتضی قلی خان رسانیدند…
همو، در شرح تسخیر شهر مشهد توسط «عبدالمؤمن سلطان» ازبک، در سال ۹۹۸ه ر ۱۵۸۰ م، و قتل عام عظیم اهالی از جمله نوشته است: «… از طریق سرخس متوجه مشهد مقدس گردید. بعد از وصول از درب نوقان تا درب عیدگاه سپاه وی به ارتفاع]:برپایی[ خیام ]خیمه‌ها[ پرداختند» (همان، ص ۶۱۰). جنابدی از دو دروازه دیگر شهر مشهد در عصر صفویه، چون «درب میدان» و «درب میرعلی»، نیز نام برده است (همان، ص ۶۶۲-۶۸۵). مقارن همان ایام، اسکندربیگ ترکمان، در عالم آرای صفوی (ص ۵۶۱) از «دروازه میرعلی آمو» یاد کرده، و مؤلف عالم آرای نادری در شرح وقایع دوران حکومت نادرشاه افشار (۱۱۴۸-۱۱۶۰ ه) اسامی درب و دروازه‌های مشهد را ـ چون «درب خیابان بالا»، «درب عیدگاه»، «دروازه دستگرد»، «دروازه میرعلی یمان]؟ آموی؟[» و «دروازه نوقان» آورده است (عالم آرای نادری، ج ۳، فهرست جاها، ص ۱۲۸۰).
چندی بعد محمدتقی نوری، در اشرف التواریخ (ص۵۳۴، اسامی اماکن) طی شرح وقایع سال ۱۲۱۴ ه (۱۲۷۸ شر ۱۷۹۹م) از دروازه‌های: نوقان، سراب، ارگ کهنه، خیابان علیا و عیدگاه یاد کرده است. نوری در شرح واقعه تسخیر مشهد، به هنگامی که نادر میرزا افشار (نوه نادرشاه فرزند شاهرخ) در این شهر سنگر گرفته و دروازه‌ها را بسته، به چگونگی محاصره شهر توسط لشکریان حکام ولایات پرداخته و ضمن آن از برخی دروازه‌های مشهد یاد کرده است ( اشرف التواریخ، ج ۱، ص ۸۷):
از آن جمله «رباط بابا قدرت»۲۲ که در «دروازه عیدگاه» و «مصلی» واقع است به محمد اسحاق خان ]قرایی[ سردار تربت حیدریه و اسماعیل خان هزاره و میرکریم داودخان تیموری مفوض ]شد[، و «دروازه نوقان» به امیرگونه خان ایلخانی، و «دروازه سراب» به امیراسماعیل خان قاینی، و «دروازه خیابان علیا» به خوانین و تفنگچیان ترشیزی و طبسی محول گردید…
فاضل بسطامی (نوروز علی بن محمد باقر، تولد ۱۲۲۷ در بسطام، وفات ۱۳۰۹ در مشهد)۲۳، در فردوس التاریخ (تاریخ ارض اقدس رضوی)، از تألیفات تحقیقیِ تاریخیِ عصر قاجاریه در قرن ۱۳ هجری، درباره مشهد مقدس، از شهر «نوقان» (با حرف «ق»)، و «دروازه نوقان ر نوغان» (با حروف «قرغ» یاد کرده است. از آن جمله ضمن معرفی «طابران» از قول یاقوت حموی (ج ۴، ص ۹۹)، با اشاره به شهر «نوقان»، از «سناباد» سخن گفته است، و می‌افزاید:«نوقان چون شهر بسیار معتبری بوده، زمین سناباد، که در مجاورت او ]نوقان[ بوده متعلق به او بوده…» (ص ۲۳)؛ همو، با نقل حدیثی از امام رضا (ع)، به وضعیت موضع بقعه غریبانه آن حضرت در قدیم پرداخته، و به فاصله دروازه نوقان تا سناباد اشاره کرده است (ص ۲۷)
پی‌نویس‌ها:
۲۲. اعتمادالسلطنه درباره موقعیت «رباط بابا قدرت» و بانی آن نوشته است: «… از دروازه خیابان سفلی یا دروازه عبدگاه خارج شده ابتدا می‌رسند به حوض باباقدرت، بعد به رباط باباقدرت که اسحاق خان قرایی ساخته است» (مطلع الشمس، ص ۸۰۴).
۲۳. فاضل بسطامی، فردوس التواریخ (تاریخ ارض اقدس رضوی) به کوشش علیرضا اکرمی، تهران، کتابخانه مجلس، ۱۳۹۰٫
