پشت پرده اعتراض مؤسسات کمک آموزشی به حذف مشق شب چیست؟ تجارت میلیاردی با مشق شب
گزارش
فهیمه طباطبایی | خبرنگار
در روزگاری که تعدادی از ناشران بزرگ و بنام از فرط کسادی بازار و نبودن مخاطب کتابخوان و البته نبود کاغذ، دانه به دانه کرکره کتابفروشی‌هایشان را پایین می‌کشند و جای خود را به کافه و رستوران می‌دهند، در روزهایی که شمارگان چاپ کتاب‌ها به هزار، ۵۰۰ و حتی به ۲۰۰ نسخه رسیده، عده‌ای هستند که سالانه ۲۵ میلیون نسخه کتاب چاپ می‌کنند؛ روزبه‌روز کتابفروشی‌ها، چاپخانه و انبارهایشان را در سطح کشور توسعه می‌دهند، زمان طلایی تبلیغات تلویزیون در جام جهانی را با ۳۷میلیارد تومان به انحصار خود در می‌آورند و بیلبوردهای بزرگ شهری را برای تبلیغ کتاب‌ها و آزمون‌های خود، سالانه اجاره می‌کنند. بعضی کارشان از اجاره گذشته و برای تبلیغ کارهای خود ده‌ها بیلبورد در سطح کشور خریداری کرده‌اند و آن را حتی به دیگران هم اجاره می‌دهند.
آنها کسانی نیستند جز ناشران کتاب‌های کمک‌آموزشی که پس از ۳ دهه فعالیت آرام و بی‌سروصدا اما پرسود با کنکور و درس و مشق شب دانش‌آموزان ایرانی حالا به تاجران بزرگی تبدیل شده‌اند. افراد و مؤسسه‌هایی که ۲ سالی است وزیر آموزش‌وپرورش آرامششان را به‌هم زده و کار و کاسبی‌شان را به تلاطم انداخته است و همین هم باعث شده که به جنب‌وجوش بیفتند و از هر راهی برای حفظ منافعشان استفاده کنند؛ حتی شده با راه‌اندازی جنبشی در رودررویی با تصمیم آموزش و پرورش در حذف مشق شب دانش‌آموزان، زیرا بخش مهمی از سود آنها به‌صورت سالانه از کتاب‌های کمک‌آموزشی به‌دست می‌آید که به جای مشق شب در مدارس به دانش‌آموزان توصیه می‌شود از آنها استفاده کنند و حالا اگر مشق شب حذف شود، هیچ‌کس به اندازه این مؤسسه‌ها آسیب مالی نخواهد دید.
آغاز تقابل بطحایی با ناشران کمک‌آموزشی
ناشران کتاب‌های کمک‌آموزشی که در همه این سال‌ها به واسطه پشت‌گرمی‌های محکم در داخل وزارت آموزش و پرورش از پس انتقادات به حضورشان در نظام آموزشی کشور برآمده بودند و هیچ منتقدی چه در رسانه‌ها و چه در سطح مسئولان نتوانسته بود بازار پرسودشان را محدودتر کند، وقتی خطر سیاست‌های محدودکننده وزارت آموزش و پرورش در دوره جدید را جدی احساس کردند، بالاخره سکوتشان شکست و دست به تکاپو برای حفظ بازار کار خود زدند.
ماجرا از آنجا شروع شد که سیدمحمد بطحایی در ابتدای وزارتش از استرس زیاد در دانش‌آموزان به‌دلیل جولان کتاب‌های کمک‌آموزشی و کنکورهای آزمایشی در مدارس و نظام آموزشی کشور سخن گفت، از اینکه باید کیف دانش‌آموزان از این کتاب‌ها خالی شود و آزمون‌های اضافی برای همیشه از برنامه درسی مدارس رخت بربندد. سبک‌سازی مشق شب دانش‌آموزان در مدارس ابتدایی که در ابتدای سال تحصیلی جاری از سوی وزیر آموزش و پرورش بیان شد، جدیدترین پرده از تقابل او با این مؤسسات پرقدرت بود که در راس آنها نام چند مؤسسه بیش از دیگران شنیده می‌شود. انجمن فرهنگی ناشران آموزشی کشور که عملکردشان را گسترش عدالت آموزشی می‌دانند، چهارشنبه هفته گذشته به دیدار ۵ نفر از مراجع تقلید و علما در شهر قم رفتند تا ضرورت حضور و فعالیت خود در فضای آموزشی کشور را تبیین کنند.
ابوالفضل جوکار قهرودی، مدیرعامل مؤسسه آموزشی گاج که به گفته خودش بزرگ‌ترین چاپخانه انتشارات کتاب‌های کمک‌آموزشی و درسی را دارد، به‌عنوان نماینده از طرف اعضای انجمن در هر ۵ دیدار سخنرانی کرد. به گزارش خبرگزاری مهر، او در دیدار با آیت‌الله علوی گرگانی گفت: «ناشران آموزشی مهم‌ترین حیطه فعالیت خود را در چاپ کتاب‌های کمک‌درسی تعریف کرده‌اند که کمک شایانی در مبحث آموزش و یادگیری دارد.» او بعد در دیدار با آیت‌الله سبحانی نیز گفت: «در دولت قبل مدارس تیزهوشان را توسعه دادند و در این دولت کلا این مدارس را جمع کردند. نخبه‌پروری در کشور از بین رفته است و اکنون مدارسی نداریم که در سطح بالا به تدریس و پرورش نخبگان بپردازند.» سپس به دیدار آیت‌الله بوشهری رفت و آنجا هم اینطور از بطحایی انتقاد کرد: «الگو گرفتن از فنلاند کار سنجیده‌ای نیست. اینکه بخواهیم سیستم آموزشی یک کشور خارجی را کپی و آن را در کشورمان اجرایی کنیم نمی‌تواند جوابگوی سیستم آموزشی کشور باشد.» او درباره حذف مشق شب در مدارس هم گفته بود: «با حذف تکلیف دانش‌آموزان، آنان از فراگیری و آموزش دور شده و به سمت فضای مجازی کشیده می‌شوند که آثار جبران‌ناپذیری را به‌دنبال دارد. این برنامه پیش از این در کشورهای اروپایی امتحان شده و جواب مثبتی هم نداشته؛ به همین دلیل اجرای آن متوقف شده است.» پس از این دیدار آیت‌الله جعفر سبحانی با انتقاد از حذف مشق شب دانش‌آموزان گفت: «اینکه امروز برخی از مدارس و استادان از تکلیف دادن به شاگرد و دانش‌آموزان خودداری می‌کنند بسیار کار غلطی است و با این شیوه بچه‌ها به جایی نمی‌رسند و نباید آنها را ننر بار آورد.»
ابوالفضل جوکار قهرودی کیست؟
ابوالفضل جوکار قهرودی که در دیدار با علما به نمایندگی از ناشران آموزشی سخنرانی کرده، مدیرعامل مؤسسه گاج است که کار نشر را با فروش خودروی شخصی‌اش در انتهای دهه ۷۰ شروع کرد و امروز یکی از ثروتمندان ایرانی محسوب می‌شود. او در گفت‌وگو با روزنامه اقتصادی کسب‌وکار که در سال ۹۴منتشر شده، خود را موفق‌تر از سایر مؤسسات مشابه می‌داند و درباره رقابت خود با آنها گفته: «ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آنﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ، ﮐﻪ اﻻن ﻫﻢ ﺣﻀﻮر ﭼﻨﺪان ﺟﺪی‌ای ﻧﺪارﻧﺪ. ما آمدیم ﺗﺎ خلأ ﻣﺤﺘﻮا در ﻣﻮﺳﺴﺎﺗﯽ که اﻗﯿﺎﻧﻮسﻫﺎﯾﯽاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﯾﮏ ﻣﺘﺮ را پرکنیم.»
چرخش مالی مؤسسه تحت مدیریت او به حدی است که عنوان کرده هر سال به نفرات برتر کنکور، پژو هدیه می‌دهد. «ﻣﺎ ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﯿﺶ ﻫﻢ ﺑﻪ رﺗﺒﻪﻫﺎی اول ﮐﻨﮑﻮر، ﭘﮋو ﻣﯽدادﯾﻢ، اﺻﻼ ﻫﻢ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد از ﮐﺘﺎبﻫﺎی ﮔﺎج اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ. اﻣﺴﺎل آﻣﺪﯾﻢ ﺣﺠﻢ ﻫﺪﯾﻪﻫﺎ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﯾﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آزﻣﻮن ﺑﺰرگ ﻫﻢ رﺗﺒﻪﻫﺎی اول ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻧﺨﺒﻪ اﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺷﻮﻧﺪ.»
فعالیت‌های او فقط به کتاب‌های کمک‌آموزشی و آزمون‌های آزمایشی محدود نمی‌شود. جوکار از فروش مدادهایی می‌گوید که سرعت تست‌زنی را ۷ تا ۸ دقیقه کاهش می‌دهد و لپ‌تاپ‌هایی که آرم گاج دارند و ۵۰۰کتاب در آنها ذخیره می‌شود. «داوﻃﻠﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﺪادﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ، ﺣﺘﻤﺎ ﻣﻮﻓﻖﺗﺮﻧﺪ و لپ‌تاپ‌هایمان ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﮐﯿﻠﻮ و ۷۰ ﮔﺮم وزن دارﻧﺪ و ۹ ﺳﺎﻋﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﺗﺮی ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ؛ ﺗﺎزه در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ۵۰۰ ﮐﺘﺎب را در ﺧﻮدﺷﺎن ذﺧﯿﺮه ﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺮای داﻧﺶآﻣﻮزان ﻣﻨﺎﺳﺒﻨﺪ.»
چرا ناشران کتب کمک‌آموزشی نگرانند؟
کارشناسان، تحدید بازار و کسب و کار مؤسسات کنکور و ناشران کتب کمک‌آموزشی با سیاست‌های جدید وزارت آموزش و پرورش را اصلی‌ترین دلیل نگرانی‌های آنها و موضع‌گیری‌های انتقادی‌شان می‌دانند. هفته گذشته ابوالفضل جوکار، بنیانگذار گاج در دیدار با مراجع گفت سالانه ۲۵میلیون جلد کتاب کمک‌آموزشی در کشور منتشر می‌شود که قیمت کتاب‌های کمک‌آموزشی از ۲۰ تا بالای صدهزار تومان متغیر است. اگر به‌طور متوسط هر جلد کتاب ۱۰ تا ۱۵هزار تومان سودآوری برای ناشر داشته باشد، این یعنی سالانه از محل انتشار این کتب بین ۲۵۰ تا ۳۷۵میلیارد تومان سود خالص به جیب این ناشران سرازیر می‌شود. سودی که حداقل است و باید به آن درآمدهای آزمون‌های آزمایشی، کلاس‌ها و… را هم اضافه کرد. با پایین‌آمدن تب کنکور در ۵سال گذشته، ناشران کتاب‌های کمک‌آموزشی، پایه‌های تحصیلی پایین‌تر حتی مقطع ابتدایی را گروه هدف خود قرار داده و برای آنها تولید محتواهایی متنوعی دارند. نگاهی به لیست‌های متعدد ارائه‌شده توسط آنها در نمایشگاه بین‌المللی کتاب شاهد این ادعاست.
کتاب‌هایی که حتی درس‌های جزئی مانند انشاء، جدول‌ضرب، دفتر املای شب، نقاشی و تصویرگری و نیز بسته‌های آموزشی خصوصی برای تیزهوشان، المپیاد، مسابقات علمی و… را در مقاطع مختلف تحصیلی حتی اول ابتدایی شامل می‌شوند. مرتضی نظری، رئیس مرکز اطلاع‌رسانی و روابط عمومی وزارت آموزش و پرورش در این‌باره به همشهری گفت: «آنها دامنه وسیعی از مواد درسی در هر پایه را شناسایی و برای آن تولید محتوا می‌کنند سپس برای بازاریابی به سراغ مدیران و معلمان مدارس می‌روند. در سال تحصیلی قبل تعدادی از مدیران و معلمان متخلف را که با این مؤسسات و ناشران ارتباط داشته و محصولات آنها را برای خرید به دانش‌آموزان پیشنهاد داده بودند، شناسایی کردیم.»
همچنین غلامرضا کاتب، نماینده مجلس و عضو شورای نظارت بر صداوسیما که موضوع تبلیغات مؤسسات آموزشی و ناشران کتاب‌های درسی در رادیو و تلویزیون را پیگیری می‌کند، در این‌باره به همشهری گفت: «آنقدر سود این مؤسسات و ناشران بالاست که یکی از آنها، برای تبلیغات قبل از شروع بازی‌های فوتبال و میان دونیمه در جام‌جهانی ۲۰۱۸، ۳۲میلیارد تومان هزینه کرده و ۵میلیارد تومان هم برای انحصار این تبلیغات پرداخته بود؛ این فقط یک رقم جزئی از هزینه‌هایی است که آنها در طول سال برای تیزرهای تبلیغاتی خود پرداخته بودند.»
او درباره علت دیدار این ناشران با مراجع تقلید در قم نیز گفت: «اقدامشان در دیدار با مراجع عجیب نیست. همین ناشران و مدیران آموزشگاه‌ها هستند که قانون حذف کنکور را به بهانه استاندارد نبودن امتحانات نهایی به تعویق می‌اندازند؛ چراکه به‌واسطه فروش محصولاتشان به داوطلبان کنکور سود سرشاری روانه جیبشان می‌شود و حالا این گروه پا را فراتر گذاشته و مانع از سبک‌سازی مشق شب و تکالیف اجباری در دوره ابتدایی و راهنمایی شده‌اند، چراکه این دومین نقطه هدفگذاری‌شان بوده که حالا در خطر جدی است و بسیاری از سرمایه‌گذاری‌هایشان در این حوزه رو به نابودی و ورشکستگی می‌رود.»
آموزش و پرورش تا به حال چه کرده؟
تا پیش از وزارت سیدمحمد بطحایی در وزارت آموزش و پرورش، وزیران موضع‌گیری خاصی نسبت به فعالیت این ناشران و مؤسسات علمی از خود نشان نمی‌دادند، تنها گاهی حجت‌الاسلام محمدیان، معاون پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در مصاحبه با رسانه‌ها از ممنوع بودن استفاده از کتاب‌های کمک‌آموزشی در مدارس سخن می‌گفت و آنها را مخل سیستم آموزشی می‌دانست، اما با ورود بطحایی در آموزش و پرورش این موضوع جدی‌تر شد و او چندین‌بار با آنها در تقابل قرار گرفت. او تا‌کنون یک نامه به صالحی، وزیر ارشاد و فرهنگ اسلامی و یک نامه به علی عسگری رئیس صداوسیما نوشته و در هردوی آنها خواسته: «دستور فرمایید از انتشار آگهی تبلیغاتی قبل از اخذ مجوزهای لازم از سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و سازمان مدارس غیردولتی وزارت آموزش و پرورش خودداری شود.» اما به گفته نظری، رئیس مرکز اطلاع‌رسانی این وزارتخانه، ۲نامه و چند جلسه‌ای که پیرو آن بین نماینده‌های هر ۲گروه برگزار شده نه‌تنها به نتیجه مطلوب نرسیده بلکه باعث تبلیغات شدیدتر و وسیع‌تر آنها در رسانه‌ها و محیط‌های شهری نیز شده است.
از تداوم تبلیغ تلویزیونی تا دیدار با علمای قم و ده‌ها کار آشکار و پنهان دیگر مؤسسات کنکور و ناشران کمک‌آموزشی، نشان می‌دهد که این مؤسسات مافیایی به این راحتی‌ها دست‌بردار بازار پرسود آموزش در کشور نیستند و برای مقابله با آنها اقداماتی فراتر از موضع‌گیری‌های رسانه و ارسال نامه به صداوسیما و ارشاد نیاز است. حالا باید دید حرکت جدید وزارت آموزش و پرورش در تقابل شطرنج‌گونه با مافیای کنکور و کتب کمک‌آموزشی چیست.
راه‌حل چیست؟
غلامرضا کاتب، نماینده مجلس و عضو شورای نظارت بر صداوسیما ۲راهکار را برای مقابله با این مؤسسات و گروه‌ها مطرح کرد؛ «اول اینکه باید قانون حذف کنکور را هرچه سریع‌تر عملیاتی کنیم، با این اقدام دست راست آنها از دوره متوسطه قطع خواهد شد. دوم اینکه آموزش و پرورش با همین اراده مصمم با آنها مقابله کند و با اقدامات زیربنایی و تحولی در دوره ابتدایی و راهنمایی دست چپ آنها را نیز از سفره آموزش دور نگه دارد. در این زمینه باید صداوسیما و شهرداری‌ها که زمینه تبلیغات را برای ناشران آموزشی فراهم می‌کنند نیز همراه شوند.» او رقم ۳۵۰میلیارد تومان هزینه آگهی این مؤسسات در تلویزیون و رادیو را که از سوی برخی از مشاوران آموزش و پرورش در شبکه‌های اجتماعی مطرح‌شده، تأیید نکرد اما گفت: «به هر حال سودی که صداوسیما از محل آگهی این انتشارات و مؤسسات به‌دست می‌آورد بسیار زیاد است ولی این رقم را در شورای نظارت باید راستی‌آزمایی کنیم.»
