مستندات موجوددلالت بر آن دارد که در عصر مظفرالدین شاه، و پیش از آن لغت عربی «مجله» به معنی امروزی آن تداول نداشته است. کلمه «مجله» برای نشریه‌های با فواصل زمانی متفاوت چاپ و انتشار، اعم از هفتگی، دو هفته‌ای، ماهانه و فصلی بکار نرفته است، و طبعاً در بین ایرانیان، و احتمالاً فارسی‌زبانان دیگر سرزمین‌ها، به این منظور مصطلح نبوده است. احتمال دارد لغت عربی «مجله» را به این منظور نخستین بار مرحوم ملک‌الشعراء (محمدتقی، وفات ۱۳۳۰ ش) در نشریه‌ای با عنوان «مجله دانشکده» که مؤسس آن بوده بکار برده باشد. در آن دوره، یعنی پیش از انتشار مجله فلاحت و تجارت، همه نشریات، با فواصل زمانی موصوف انتشار، تحت نام فارسی «روزنامه» شناخته می‌شده و گاه با عنوان «جریده» از آنها یاد شده است. از باب نمونه، عبدالحسین خان سپهر، که لقب «ملک المورخین» را از عین الدوله صدراعظم اواخر عصر مظفرالدین شاه، گرفته از جمله نوشته است: در عشر آخر شوال ۱۳۲۳، نگارنده ]عبدالحسین خان سپهر[ در تهران ایجاد «روزنامه علمی هفتگی» نمود، مُسمّی به «شاهنشاهی»؛ به نوشته همو: آقا سیدمحمد، ایجاد «روزنامه هفتگی» در تبریز کرده است. [۱][۲]
از باب نمونه، به نوشته سپهر، در شعبان ۱۳۲۳: میرزاعلی‌اکبر خان، که از جمله فقرا و در جزو سرسپردگان صفاعلی‌شاه است، درتهران ایجاد «روزنامه‌ای» موسوم به «مجموعه اخلاق» نموده. ماهی دو دفعه به طبع می‌رسد، و برای «انجمن اخوت» نوشته می‌شود.[۳] نمونه دیگر، همان سان که در مباحث پیشین گذشت: در ماه ذیحجه ۱۳۲۳، در لندن «روزنامه» موسوم به «خلافت» ایجاد شده به فارسی و عربی و ترکی، صاحبش از تبعه عثمانی است…[۴]
در دو تألیف عبدالحسین خان سپهر، با عناوین مرآه الوقایع مظفری و یادداشت‌های ملک المورخین که وقایع عصر مظفرالدین شاه را در بر دارد، از تعداد ۱۸ عنوان نشریه، با فواصل زمانی مختلف چاپ و انتشار، در خارج و تهران و برخی از ایالات ولایات ایران، با عنوان یا نام متفاوت و جملگی با پیشوند «روزنامه» یاد شده است. از این قرار: ۱) روزنامه احتیاج؛ ۲) روزنامه اخوت؛ ۳) روزنامه ادب؛ ۴) روزنامه اطلاع؛ ۵) روزنامه الحدید؛ ۶) روزنامه تربیت؛ ۷) روزنامه ثریا؛[۵] ۸) روزنامه حبل المتین؛[۶] ۹) روزنامه خلاصه الحوادث؛ ۱۰) روزنامه دولتی ایران؛ ۱۱) روزنامه شاهنشاهی؛ ۱۲) روزنامه شرافت؛ ۱۳) روزنامه مجموعه اخلاق؛ ۱۴) روزنامه مظفری ]فلاحت مظفری[؛ ۱۵) روزنامه معارف؛ ۱۶) روزنامه مکتب؛ ۱۷) روزنامه نوروز؛ ۱۸) روزنامه هفتگی. [۷]
همه نشریات مزبور به‌صورت هفتگی و دوهفتگی و ماهانه و غیر آن انتشار می‌یافته است. در حالی که هیچ کدام از آنها لغت عربی «مجله» را بر سر عنوان خود ندارند. از جمله «فلاحت مظفری» که اصلاً نام آن در فهرست مزبور نیامده است. اما قطعاً باید همان «روزنامه مظفری» با شماره ۱۴ مندرج در پاراگراف (بند) مزبور باشد. عنوان نشریه مورد بحث به گونه‌ای با خط نستعلیق کتابت شده که افزون بر«فلاحت مظفری» می‌توان «مظفری فلاحت» نیز قرائت کرد. زیرا کلمه مظفری» در بالای کلمه «فلاحت» درون دو کمان خوشه مانند، خطاطی شده و جمله‌ای در بالای شیر و خورشید با حروف چاپی آمده که با دو کلمه «این روزنامه» آغاز شده است (شکل ۱). شاید عبدالحسین خان سپهر عنوان «فلاحت مظفری» را «مظفری فلاحت» خوانده و در نوشته خود از آن با عنوان «روزنامه مظفری» یاد کرده است.
شکل ۱٫ تصویر روی جلد نمره ۱ فلاحت مظفری
شکل ۲٫ تصویر روی جلد شماره ۲ و ۳ و ۴ و ۵ و ۶ فلاحت مظفری
در شماره اول «فلاحت مظفری» پشت جلد، همان سان که ملاحظه می‌شود (شکل ۱) در بالای عنوان نشان شیر و خورشید آمده و روی آن این جمله در چهار سطر چاپ شده است: این «روزنامه» در تحت حمایت بندگان اعلیحضرت قوی شوکت اقدس شاهنشاهی خلدالله ملکه و سلطانه است. در شماره ۲ و پس از آن تا شماره ۶ به جای «روزنامه» کلمه «جریده» آمده است. «این جریده در تحت حمایت مخصوص…» و جای آن از بالای پشت جلد به پایین صفحه تغییر یافته است (شکل ۲).
مروری بر مندرجات فلاحت مظفری
در صفحه اول نمره اول، سال اول، مشخصات نشریه در دو سمت عنوان «فلاحت مظفری» (مشابه تصویر ۱) و ذیل آن مطالبی از این قرار آمده است: در سمت راست: صاحب اختیاز ]مهدی[ فخیم السلطنه، رئیس و مدیرکل فلاحت ممالک محروسه است. مسیو داشر، مدیر و معلم زراعت، بعضی مقالات جریده را می‌دهد. محل رجوع چهار راه مخبرالدوله در اداره‌مرکزی کل فلاحت است. در سمت چپ وجه اشتراک سالیانه طهران ۱۸ قران، داخله ایران ۲۰ قران؛ اروپ و امریک ۱۴ فرانک؛ ]در[ تمام عثمانی ۳ مجیدی، قفقاز و روسیه ۶ منات، هند و افغانستان ۹ روپیه. در ذیل تصویر عنوان مجله آمده است: «اجرت پست همه جا به عهده اداره است»، غره جمادی‌الاولی ۱۳۱۸ هجری ]قمری[ مطابق ۲۶ اوت ۱۹۰۰ میلادی». این روزنامه ماهی دو بار، در غره و پانزدهم هر ماه طبع و تقسیم می‌شود. از کلیه علوم فلاحت، فواید عامه، و مقالات سومند دیگر، و اخبار رسمی راجع به امور فلاحت سخن می‌گوید. مقالات نافعه به حال دولت و ملَّت، و راجع به فلاحت و فواید عامه را با کمال امتنان می‌پذیرد و نشر می‌نماید. مراسلاتی که به اداره می‌رسد در صورت انتشار و عدم آن صاحبش حق استرداد ندارد. پاکت‌های بی‌تمر قبول نمی‌شود.
مجله فلاحت مظفری در قطع وزیری، با ابعاد ۱۶ ×۲۰ سانتیمتر است، و جمعاً ۱۹ شماره در فاصله سال‌های ۱۳۱۸-۱۳۲۵ قمری در تهران به این شرح و ترتیب منتشر شده است: در سال ۱۳۱۸ (سال اول) نمره‌های ۱-۴؛ در سال ۱۳۱۹ (سال دوم) نمره ۵؛ در سال ۱۳۲۴ (سال دوم) نمره‌های ۶-۱۴؛ و در سال ۱۳۲۴ (سال دوم و سوم) نمره‌های ۱۵-۱۹؛ نشریه نمره اول دارای ۱۶ صفحه است، و صفحات شماره دوم از ۱۷ آغاز و به ۳۸، و صفحات نمره سوم از ۳۹ تا ۵۴ و به همین ترتیب تا آخرین صفحه نمره ۱۹ که عدد ۲۹۲ در بالای آن چاپ شده است جمع کل صفحات ۱۹ شماره را نشان می‌دهد.
در صفحه اول شماره اول، همان سان که اشاره شد «صاحب امتیاز: فخیم السلطنه، مدیر کل فلاحت ممالک محروسه است» و در ذیل آن آمده است «مسیو داشر، مدیر و معلم زراعت بعضی از مقالات جریده را می‌دهد» و تاریخ انتشار برحسب روز و ماه و سال هجری قمری و نیز میلادی ثبت شده است. در صفحه اول شماره‌های ۲ و ۳ و ۴ و ۵، مطالبی مشابه با صفحه اول شماره اول، به شرح مزبور مندرج است. از شماره ششم تا شماره نوزدهم اسامی صاحب امتیاز «مفخم السلطنه» و مسیو داشر، از روی جلد مجله حذف شده است.[۸] همچنین تاریخ انتشار که در شماره اول در روی جلد، برحسب روز و ماه سال قمری و نیز میلادی، در این وجه «غره جمادی‌الاولی ۱۳۱۸ هجری ]قمری[ مطابق ۲۶ اوت۱۹۰۰ میلادی» ثبت شده تا شماره پنجم به همین صورت ادامه یافته است. اما از شماره ششم تا شماره چهاردهم، از تاریخ انتشار روز و ماه هجری قمری حذف شده، و تنها سال قمری و معادل ترکی آن ثبت شده، و به جای نام ماه قمری، اسامی برج‌ها، از نام‌های منطقه البروج، به‌ترتیب و معادل هر یک از ماه‌های شمسی، آمده است. و در کنار آن نام ترکی سال با حروف در کنار آن ثبت شده، و سال قمری با عدد در ذیل آن مندرج است. از شماره ۱۵ تا ۱۹ سال شمسی با عدد در ذیل آن مشخص شده است.
در صفحه دوم نمره اول فلاحت مظفری ذیل عنوان «فهرست مندرجات»، عناوین مطالب، بدون ذکر صفحات از این قرار آمده است: «اخطار مخصوص»، «تمنا»، «اخبار رسمی»، «مقدمه در بنای اداره فلاحت»، «گندم»، «اطلاعاتی که زارع باید داشته باشد»، «اعلان» و «تعرفه نرخ اجناس» مطالب ذیل عنوان «اخطار مخصوص» عبارت از معرفی، هدف و چگونگی اشتراک نشریه است، و در پی آن در ذیل «تمنا» (خطاب به مشترکین مطلبی کوتاه آمده است):
اخطار مخصوص
روزنامه فلاحت مظفری، که برای تعمیم علوم و اصلاح اعمال زراعت و فلاحت و مزید اطلاع و علم عموم اهالی نگاشته و منتشر می‌شود برای رجال و مردمانی که شایق آبادی مملکت و طالب ترقی زراعت هستند بدواً دو نمره مجاناً فرستاده می‌شود، هر کس طالب باشد قیمت آبونه و وجه اشتراک شش‌ماهه آن را که در حقیقت کم و غیر قابل است، نقد همراهی و کارسازی فرمایند و شش‌ماهه ثانی را پس از شش‌ماه دیگر لطف خواهند کرد. اداره مبالغ کلی برای ایجاد و تأسیس این روزنامه خرج کرده و محض اینکه همه کس بتواند آبونه بشود وجه اشتراک آن خیلی نازل قرار داده شد که اسباب تسهیل انتشار و انتفاع عامه باشد.
تمنا
البته همه می‌دانند که این اولین روزنامه فلاحت است که در ایران ایجاد شده و ترتیب و نگارش این چنین روزنامه آسان نیست . لهذا اگر مشترکین فخام در نمره‌های اول نقصانی ببینند خورده ]؟ درست آن: خُردَه[ نگیرند که انشاءالله به مرور تکمیل و بهتر خواهد شد.
عمده مطالب اولین شماره به «گندم» اختصاص یافته که مقاله ای از «مسیوداشر» است که «مدیر و معلم زراعت» معرفی شده و ادامه مقاله در شماره دوم آمده است. مقاله «اطلاعاتی که زارع باید داشته باشد» دربردارنده نکات مفیدی برای کشاورزان آن روزگار است. برزگران و دهقانانی که با کمترین امکانات در روستاهای ویران، بدون هیچ یک از امکانات ضروری، اعم از بهداشتی و رفاهی می‌زیسته‌اند، و با تأسف تقریباً همگی بی‌سواد و فقیر، و زندگی فلاکت‌بار و بسیار سختی داشته‌اند. با این همه انسان‌هایی پاک‌سرشت، درست‌کار، سخت‌کوش و پرعاطفه، فارغ از مکر و فریب‌های حکمرانان فرومایه، بوده‌اند. ادامه مطالب مقاله «اطلاعاتی که باید زارع داشته باشد» نیز در شماره دوم آمده است. نکته در خور توجه آنکه، به جای واژه فارسی «شماره» در مشخص کردن عدد ترتیبی نوبت انتشار «فلاحت مظفری»، از کلمه «نمره» بهره گرفته‌اند که معرب از لغت فرانسوی و ایتالیی «nomero» با ریشه لاتینی است.
شکل ۴٫ تصویر پشت جلد شماره سوم، با حروف نستعلیق «فلاحت مظفری»
شکل ۵٫ تصویری از صفحه ۷۰ پیاپی، شماره چهارم «فلاحت مظفری»
شماره اول و دوم «فلاحت مظفری» با حروف سربی، مجموعاً در ۳۸ صفحه پیاپی چاپ و منتشر شده است، اما شماره سوم، به سبب آماده نشدن صفحه‌بندی و حروف‌چینی، با تأخیر انتشار یافته است. به همین دلیل مطلب این شماره توسط خطاط با خط نستعلیق کتابت شده و با چاپ سنگی انتشار یافته است. شرحی کوتاه درباره تأخیر با عنوان «اعتذار مخصوص» در ذیل فهرست مطالب از این قرار آمده است:
از اول چنان مقرر شده بود که ماهی دو بار این «روزنامه»، به حروف سر بی‌طبع و انتشار یابد. امنای دارالطباعه سربی چنانچه شاید از عهده بر نیامده و نتوانستند «روزنامه» را به وقت برسانند. از آن رو «روزنامه» به تأخیر افتاد. لهذا، طبع «روزنامه» را به حروف سربی موقوف کرده، قرار دادیم که: بعد از این روزنامه به خط نستعلیق نوشته، مطبعه سنگی چاپ کرده، ماهی دوبار انتشار دهیم. از مشترکین عظام اعتذار می‌کنیم، که به سبب تأخیرات واقعه، ما را خورده ]؟ خُردَه[ نگیرند که تخلف از امنای مطبعه سربی بود.
در پی چاپ و انتشار شماره سوم، شماره‌های چهارم و پنجم «فلاحت مظفری» نیز با خط نستعلیق با چاپ سنگی در ۴۴ صفحه، در تاریخ ۱۵ شعبان ۱۳۱۸ / ]۸ دسامبر[ ۱۹۰۰ و اول رمضان ۱۳۱۹ / ۱۲ دسامبر ۱۹۰۱ منتشر شده است. پس از آن از شماره ۶ تا شماره ۱۹ (با صفحات پیاپی از صفحه ۸۳ تا ۲۹۲) مجدداً با حروف سربی چاپ و منتشر شده است.
مطالب شمره سوم، ذیل عنوان «اجمال فلاحت علمی و عملی»، «ملاحظه عمومی در فلاحت»، «جو» و «نمایشگاه فلاحتی آلمان، در نمایشگاه عمومی پاریس» آمده که مقاله آخری گزارشی جالب و خواندنی است. مقاله «جو» نیز از نگارش‌های «مسیوداشر» است که بقیه آن به شماره بعد موکول شده است. در شماره چهارم در پی تعارفات مداهنه‌آمیز معمول نسبت به سلطان وقت ذیل عنوان «تهنیت» و «تبریک» در ادامه مطلبی با عنوان «اجمال فلاحت» چاپ شده است. در پی آن مقاله «سبزی‌کاری» از «مسیو داشر» آمده است، که ادامه آن به شماره بعدی موکول شده. مقاله مفصلی با عنوان «آب و آبیاری» در این شماره چاپ شده، که اولین مقاله در این باب به حساب می‌آید و مطالب جالب آن خواندنی است. در مجله فلاحت مظفری آگهی (اعلان نیز) چاپ می‌شده، از باب نمونه این «اعلان» در صفحه ۷۰ شماره ۴ درج شده است: «رئیس تجارت‌خانه هلاندی و وکیل، از جانب کارخانه‌جات بزرگ ینگی‌دنیا ]امریکا[ مسطر ] مِستر[ جان پاطر، انواع و اقسام ماشین‌های زراعت و ماشین آب یا بخار، و ماشین‌های بخار دیگر هر کس بخواهد و سفارش دهد می‌آورد. و همه شکل کارهای مخصوص که متعلق به آب است می‌کند…» و در ذیل آن اسامی انواع ماشین‌های مربوط به امور کشاورزی کارخانه‌جات ینگی دنیا را به این شرح نقل کرده است:
ماشین شخم کردن به جهت زمین نرم و سفت؛ ماشین صاف کردن زمین؛ ماشین جهت درو کردن و دسته نمودن؛ ماشین گندم کوبیدن با اسب بخار، ماشین پاک کردن با دست، آسیاب گندم با دست یا با اسب، آسیاب گندم با بخار ساعتی ۲۸ من تا ۲۸۰ من آرد می‌کند قوه از یک روز اسب تا پنج روز اسب؛ ماشین یونجه بریدن؛ ماشین برگردانیدن یونجه جهت خشکیدن؛ ماشین به جهت باغات؛ ماشین جهت خورد ]خُرد[ کردن سنگ‌ها که فلز در آنها است؛ ماشین سوراخ کردن وسط سنگ چاه آتژین از ۶۰ زرع ]ذرع[ تا ۸۰۰ زرع ]ذرع[؛ ماشین در آوردن طلا از خاک.[۹]
شماره پنجم فلاحت مظفری از صفحه ۷۱ آغاز و به ۸۲ ختم می‌شود. مقاله‌ای با عنوان «نصایح در باب زراعت باقلا» دارد؛ در جدول صفحه ۸۲، نوسانات نرخ ۳۸ قلم کالا در ۱۲ ماه سال (در فاصله اول رمضان ۱۳۱۸ تا رمضان ۱۳۱۹) ثبت شده است. از باب نمونه «پسته» هر مَن (۳ کیلوگرم) بین ۷ تا ۱۲ قران، «بادام» بین ۲ تا ۴ قران، «گوشت گوسفند» بین ۳ تا ۵ قران، «قند» بین ۴ تا ۶ قران، «گردو» هزار دانه بین ۵ تا ۷ قران نوسان داشته است.[۱۰] از شماره پنجم به بعد، تا آخرین شماره (نمره ۱۹) به جای دو نمره در ماه به یک نمره در هر ماه تقلیل یافته است.
شماره ششم فلاحت مظفری، شامل ۱۲ صفحه (صفحات ۸۳-۹۵)، مطالب جالبی با عنوان «زرت ]ذرت[ قصیلی»،[۱۱] مقاله مفصلی درباره چگونگی کاشت و داشت و برداشت و نیز مصارف دانه و علف این نوع ذرت به عنوان بهترین علوفه برای دام‌ها، به ویژه گاوهای شیرده، از مسیوداشر رئیس فلاحت است. مقاله دیگر با عنوان «درباب کره زمین و چگونگی آن» از مهدی (فخیم‌السلطنه) مدیر مدرسه فلاحت پایان بخش این شماره است. در شماره هفتم فلاحت مظفری، بقیه مطالب «زراعت یونجه» و ادامه «در باب کره زمین» و نیز مطالبی با عناوین «بیطاری ]دامپزشکی[»، «باقلای اندلسی»، «خطاب به عموم زارعین» و «گل‌کاری» آمده است. مقاله اخیر نیز شرحی جالب درباره فواید گل‌کاری، به‌ویژه انواع گل میخک دارد. این مقاله نیز نخستین مقاله فارسی درباره صنعت «گل‌کاری» باید باشد که در مطلع آن مطلبی شیوا، جالب و آموزنده آمده است:
از آنجایی که مداومت در تحصیل و تَوَغُّل ]: فروشدن[ در مسائل علمیَّه اسباب خستگی دماغ و انزجار خاطر میگردد، دانشمندان برای رفع کسالت علاجی بسیار مفید یافته‌اند و آن اشتغال به کاری است که سبب تفریح و تنزیه دماغ باشد، مثل «گل‌کاری» که مشغله بسیار خوب و از فروعات «فلاحت» است. دانستن و عمل کردن به آن برای تمام مردم لازم و واجب میباشد. لهذا در این «جریده ]فلاحت مظفری[ شرحی درباره گل‌کاری می‌نگاریم و خاطر طالبان این صنعت را خورسند می‌داریم، و به اقتضای فصل ]تابستان[، ابتدا بیان «گل میخک» می‌نماییم که «سهل‌الوصول و عزیزالوجود» است.[۱۲]
در شماره هشتم فلاحت مظفری، مطالبی با عناوین «مختصری از تاریخ و زراعت سیب‌زمینی»، «گل‌کاری، دستور قلمه زدن شمعدانی»، «انتخاب بذر»، «سبزی‌کاری» و «امراض حیوانات» در ۱۶ صفحه (صفحات ۱۰۹-۱۲۴) آمده است. در شماره نهم مطالبی با عناوین «خُلَّر»، «استعمال علوفه برگی»، «ماشین‌های فلاحتی»، «حفظ الصحه اطفال»، «تجزیه انگور»، «صورت قیمت غله‌جات در خارجه» و «دستور انتخاب بذر» و «اعلان» (صفحات ۱۲۵-۱۴۰) درج شده در صفحه ۱۴۰؛ ذیل عنوان «اعلان» مطلبی به این شرح آمده است: کتاب شیمی آلی، مشتمل بر شرح ترکیبات مواد نباتی و حیوانی از تألیفات جناب دکتر محمودخان ]حکیم الملک بروجردی[،[۱۳] از طبع بیرون آمده، در خیابان ناصریه کتابخانه شمس و کتابخانه معینیه، و در خیابان مریضخانه در دواخانه مقرب الخاقان میرزا عنایت الخاقان به فروش می‌رسد».
شماره دهم به مطالبی چون «گاوآهن هندی»، «دستور کاشتن گل داودی»، «تجربیات مدرسه فلاحت: گندم بی‌کاکل، گندم کاکل‌دار، صورت اسامی گندم ها» و «آفات و امراض نباتات» اختصاص یافته که در صفحات بعدی (از شماره ۱۲۵-۱۵۶) چاپ شده است.
شماره دهم فلاحت مظفری، در برج عقرب ]آبان[، یونت ئیل ۱۳۲۴، از صفحه ۱۴۱ تا ۱۵۶ پیاپی، با موضوعاتی به این شرح منتشر شده است: «گاوآهن هندی»، «برزگر یا گاوآهن پنج خیشه» با بقیه «دستور بذر» از نمره ۹؛ «دستور کاشتن گل داودی»؛ «تجربیات مدرسه فلاحت: گندم بی‌کاکل، گندم کاکل‌دار، صورت اسامی گندم‌ها»؛ «آفات امراض نباتات». مقاله اخیر «تجربیات مدرسه فلاحت…» اثر «داشر رئیس فلاحت» است.
شماره یازدهم فلاحت مظفری از صفحه ۱۵۷ تا ۱۷۲ پیاپی، در برج جدی و دلو ]دی و بهمن[ یونت ئیل ۱۳۲۴ منتشر شده است. در فهرست مندرجات این شماره موضوعات: «تربیت مادیان»؛ «غرس اشجار»؛ «بقیه امراض نباتات از نمره ۱۰»؛ «طریقه زرع درخت توت». مقاله «طریقه کاشتن درخت توت» به قلم مهدی ]مفخم السلطنه[ مدیر مدرسه فلاحت است.
نمره ۱۲ و ۱۳ فلاحت مظفری در یک مجلد، از صفحه ۱۷۳ تا ۱۹۶ پیاپی، در برج حوت ]اسفند[ یونت ئیل ۱۳۲۴ چاپ و منتشر شده، در صفحه نخست، یعنی روی جلد این مطلب آمده است: «این جریده، هربر جی یک نمره طبع و نشر میگردد؛ و در آن از مطالب راجعه به علم فلاحت و فن زراعت و سایر علوم سخن گفته می‌شود. مقالات مفیده فلاحتی و علمی، اگر به اداره فرستاده شود به اسم صاحب مقاله درج خواهد گردید. و در صورت عدم فایده از درج آن معاف است». عمده صفحات این جلد به تربیت کرم ابریشم اختصاص یافته، در صفحه پشت جلد به جای فهرست مندرجات،در ذیل مطلب مزبور، این توضیح آمده است:
دستور «تربیت کرم ابریشم» که به توسط مسیو داشر رئیس فلاحت، در مدرسه تدریس شده بود این بنده مهدی ]مفخم السلطنه[، مدیر مدرسه فلاحت، مطالب مفیده آن را مختصراً انتخاب کرده، و امتحانات چندساله که ]خود[ در مدرسه کرده، با شرحی در باب امراض کرم ابریشم از کتاب پاستر ] پاستور[ حکیم بر آن افزوده و در این جریده درج نمود، امید است که پسند خاطر مشترکین محترم گردد.
افزون بر مطالب «تربیت کرم ابریشم»، مقاله ای با عنوان «تنظیمات بلدیه» به قلم مهدی ]مفخم‌السلطنه[ درج شده که خواندنی است و بقیه این مقاله به شماره ۱۴ موکول شده است. فهرست شماره یا نمره ۱۴ در روی جلد، بدون ذکر شماره صفحات به این شرح آمده است: «بقیه تنظیمات بلدیه از نمره ۱۳»؛ «آبله حیوانات اهلی»؛ «ایجاد باغ»؛ عایدی خالصجات ]خالصه‌جات[ انگلیس و کنگوی بلزیک» و «محصولات فلاحتی دولت فرانسه و راه ترقی آن». مجله نمره ۱۴، در ۲۶ صفحه، با شماره صفحات ادامه نمره ۱۲ و ۱۳، از صفحه ۱۹۷ آغاز و به ۲۱۲ ختم شده است. مقاله «ایجاد باغ» که در متن با عنوان «ایجاد باغ و جنگل» در ۷ صفحه (صفحات ۲۰۱-۲۰۶) به چاپ رسیده، خواندنی‌ترین مقاله این شماره است. نویسنده آن «مسیو اولیویه باغبان باشی» که همانند «مسیو داشر» از خارجیان در استخدام اداره فلاحت بوده است. این مقاله توسط «میرزا علی‌اکبر خان، شاگرد قدیمی مدرسه فلاحت» به فارسی ترجمه شده که با این جملات آغاز شده است:
مسئله «باغ»،[۱۴] در ایران تازگی ندارد، زیرا اول مملکت عالم بوده، و از حیث «فلاحت» و «زراعت» بر سایر ممالک برتری داشته ]است[؛ و اگر حالیه ]۱۲۸۵ شمسی[ رونق پیش را ندارد راجع به غفلت و تنبلی اهالی آن است نه تقصیر «آب و خاک». ترقی و تنزل دهات و املاک از «درختکاری» و «باغ» آنها پیداست…
نمره ۱۵ فلاحت مظفری، در ۱۶ صفحه (شماره پیاپی صفحات ۲۱۳-۲۲۸) چاپ و منتشر شده است. فهرست مقالات نیز در صفحه روی جلد، بدون ذکر شماره صفحات از این قرار آمده است: «بقیه محصولات فلاحتی از نمره ۱۴»؛ «ماله دندانه‌دار یا مسفله ]؟ مسقله: پاک و صاف‌کننده؟[»؛ «ماشین بذرافشان»؛ «صنعت لبنیات و کره‌سازی».
نمره ۱۶ فلاحت مظفری نیز در ۱۶ صفحه (شماره پیاپی ۲۲۹-۲۴۴)، چاپ و منتشر شده است. فهرست مطالب و مقالات، بی‌ذکر شماره صفحات، به این شرح آمده است: «بقیه لبنیات و کره‌سازی از نمره ۱۵»؛ «معالجه مارگزیده»؛ «مسئله اقتصادیه و راه ترقی مملکت»؛ «ماده چیست و اجسام مرکبه کدام است ]؟[» بر عنوان «مقاله اقتصادیه…» لغت «احصائیه» یعنی «آمار» افزوده شده «مسئله اقتصادیه و احصائیه و راه ترقی و آبادی مملکت». این مقاله، که می‌تواند پژوهشی به حساب آید، دربردارنده نکات جالب و اطلاعات مفید و آمارهای احتمالاً مقرون به واقعیت است که توسط «مهدی ]مفخم السلطنه[ معاون اداره فلاحت تألیف شده است. مؤلف با اشاره به ۴۰ کرور (۲۰ میلیون) جمعیت تقریبی ایران، و نیاز «غذای نباتی» روزانه جمعیت ۲۰ میلیونی برابر ۲۰ میلیون «چارک ]ده سیر: ۷۵۰ گرم[» نتیجه می‌گیرد که برای تأمین غذای این جمعیت زمین و آب کافی داریم: «قریب چهارصد کرور خروار زمین داریم؛ و با وجود خشکی ایران، آب هم چندین برابر از لزوم داریم. در ایران، گذشته از رودخانه‌ها، اقلاً صدهزار رشته قنات هست. روی همرفته هر قناتی یک سنگ آب داشته باشد صد هزار سنگ آب داریم، و با این مقدار آب بالمضاعف ]دو برابر[ کفاف خوراک خودمان می‌توانیم اخذ اغذیه خود را از زمین بنماییم. پس علت اینکه همیشه کسر خوراک و غذا داریم، چیست ]؟[ تنبلی. چرا تنبل شده‌ایم و دست و دلمان به کار نمی‌رود ]؟[ تنبلی ما را هر کسی به سببی فرض کرده: بعضی می‌گویند به واسطه نداشتن قانون و عدم اطمینان جانی و مالی است؛ برخی به واسطه بی‌عملی؛ و گروهی به جهت عدم حساب و کتاب دانسته؛ و جماعتی علت را از بی‌دیانتی می‌دانند…». به‌راستی سبب آن چه بوده است؟ پاسخ آن در دو بخش پیشین داده شده.
نمره ۱۷ فلاحت مظفری، در ۱۶ صفحه (صفحات پیاپی ۲۴۵-۲۶۰) با مطالب: «بقیه اجسام مرکبه از نمره ۱۶»؛ «اطریش هنگری»؛ «زمین قابل زرع»؛ «ترکیب نباتات عناصر اصلیه ایجاد کننده آن»؛ «بقیه لبنیات و کره‌سازی» و «اخطار اعلان». نمره ۱۸ فلاحت مظفری در ۱۶ صفحه. دربردارنده مطالب و مقالات: بقیه لبنیات و کره‌سازی از نمره ۱۷»؛ «طریقه خامه‌گیری طبیعی»؛ «طریقه خامه‌گیری مصنوعی با ماشین فرّاره از مرکز» و «ماشین‌های علوفه چین و غله‌چین و اقسام مختلفه آن».
نمره ۱۹ نیز در ۱۶ صفحه (صفحات پیاپی ۲۷۷-۲۹۲) «در برج عقرب ]آبان[ قوی ئیل سال ۱۲۸۶ شمسی مطابق غره شوال ۱۳۲۵» با مطالب و مقالاتی از این قرار منتشر شده است: «بقیه خامه گیری مصنوعی از نمره ۱۸»؛ «امراض کرم ابریشم»؛ «علف‌چین و ماشین دروی غله»؛ «تجزیه شیمیائی آب‌های معدنی ایران» و مقاله «غذای نباتات»، آخرین مقاله آخرین نمره فلاحت مظفری است که با این دو جمله آغاز شده است: «نباتات مانند سایر موجودات آفرینش زندگی می‌کنند و مثل حیوانات اغذیه می‌جویند و نمو می‌کنند». و در آخرین سطور آخرین صفحه و آخرین نمره فلاحت مظفری، یا درواقع خط پایان عمر این نشریه، یک آگهی امیدبخش با این عنوان «اعلان مدرسه مبارکه فلاحت شاهنشاهی»، با این متن است:
شرایط پذیرفتن شاگرد در «مدرسه فلاحت» در مرتبه تهیه: اولاً، باید از پانزده سال سنش کمتر نباشد؛ و ثانیاً، دانستن مقدمات حساب و جغرافیایی است. ولی برای ورود به سال اول باید حساب و جغرافیای مقدماتی را دیده باشد و سنَّش از شانزده سال کمتر نباشد.
اعلان مزبور دلالت بر آن دارد که آموزش علمی و عملی رشته‌های مختلف کشاورزی به نوجوانان آینده‌ساز عملی شده است. همان‌هایی که بعد از فراگیری دانش‌ها و فنون مربوط در آن مدرسه: برخی عملاً در کشتزارها و باغستان‌های اطراف و اکناف ایران، ضمن اشاعه دانش‌ها و فنون تخصصی خود، به کشت و کار پرداختند. بعضی با ارتقای درجات تحصیلی خود در رشته‌های مختلف امور کشاورزی موفق به ارائه خدمات مهمتر، از جمله تدریس و تحقیق شدند. عده‌ای از آنان به تألیف کتاب و مقاله در رشته‌های مختلف امور کشاورزی و باغبانی و آب و آبیاری پرداختند؛ همان‌هایی که عمری در راه عمران و آبادی آب و خاک ایران زمین تلاش کردند، و در پی فلاحت مظفری، موفق به انتشار ده‌ها نشریه و مجله پربارتر و روزآمد شدند، روانشان شاد باد، و بر و بوم میهنشان آباد باد.
[۱]. عبدالحسین خان سپهر، یادداشت‌های ملک المورخین، ص ۲۹۰٫
[۵]. سپهر، یادداشت‌ها، ص ۲۱، نوشته است: در محرم ۱۳۲۱، آقاسید فرجالله کاشی متخلص به «ثریا» که سابق در مصر ایجاد «روزنامه» مُسمُّی به «ثریا» کرده بود، و بعد موقوف شد. به تهران آمده ]است و[ همان «روزنامه» را ایجاد و دایر می‌نماید.
[۶]. همو، مرآه الوقایع، ص ۳۱۰، از جمله نوشته است: آقا سیدجلال‌الدین الحسینی، متخلص به «ادیب» مدیر «روزنامه حبل المتین»، روزنامه‌اش به زبان فارسی نوشته شده، و در سال ۱۳۱۱ ایجاد شده مرکزش در کلکته میباشد و از آنجا به اطراف جهان منتشر می‌شود، و مشتری زیاد دارد سببش این است که بدگویی و معایب دولت و رجال ایران را بی‌پرده می‌گوید. درماه جمادی‌الاخری ۱۳۱۶ آقا سیدجلال‌الدین از طرف دولت ایران ملقب به «مؤید الاسلام» شد.
[۷]. همو، مرآه الوقایع، ص ۷۵، ۳۱۰، ۳۱۵، ۳۱۹؛ همو، یادداشت‌های ملک المورخین، ص ۲۲، ۴۰، ۸۱، ۱۱۵، ۲۰۵، ۲۲۵، ۲۴۸، اسامی عناوین و روزنامه‌های مندرج در متن برگرفته از دو مأخذ مزبور بوده که به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است.
[۸]. اسامی عربی ۱۲ برج از منطقه البروج و معادل فارسی آن یعنی ۱۲ ماه شمسی از این قرار است: ۱٫ «حمل: فروردین»، ۲٫ «ثور: اردیبهشت»، ۳٫ «جوزا: خرداد»، ۴٫ «سرطان: تیر»، ۵٫ «اسد: مرداد»، ۶٫ «سنبهله: شهریور»، ۷٫ «میزان: مهر»، ۸٫ «عقرب: آبان»، ۹٫ «قوس: آذر»، ۱۰٫ «جدی: دلو»، ۱۱٫ «دلو: بهمن»، ۱۲٫ «حوت: اسفند».
[۱۳]. محمودخان حکیم الملک بروجردی، پسر علینقی حکیم‌باشی اصفهانی، از شاگردان دکتر تولوزان، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه که در سال ۱۳۰۳ جزو اطبای مظفرالدین شاه درآمد، و بر اثر تقرب روزافزون، رقیب سیاسی میرزاعلی اصغرخان امین‌السلطان شد (از توضیحات مرحوم دکتر عبدالحسین نوائی در حاشیه صفحه ۲۴ یادداشت‌های ملک المورخین)
[۱۴]. صاحب این قلم برخی از کلمات یا واژگان را که از نظر فرهنگی و فلاحتی اهمیت داشته داخل گیومه قرار داده است.
