پیشینه فرهنگ نوین تربت حیدریه از یادداشتهای مرحوم میرزا محمد حسن سهیلی (برگرفته از کتاب قند و قروت نوشته زنده یاد محمد مهدی تهرانچی )

در سال ۱۳۳۲ قمری برابربا ۱۲۹۱ خورشیدی در مشهد جمعی از دانش پژوهانو علاقمندان به آموزش نوین انجمنی به نام ” معارفی” تشکیل دادندکه مقدمه به وجود آمدن مدارس جدید در خراسان بود.

اینجانب ( نگارنده سطور)به عضویت این انجمن در امدم و برای پیشترفت مقاصد خیر خواهانه انجمن ،در صدد تاسیس دبستان ۶ کلاسه ای در تربت بر آمده بر حسب مشورت و صلاح اندیشیاعضا و کارمندان انجمن با حاکم موقت تربت   شاهزاده مصطفی میرزا مسعود “مسعود الدوله “مذاکره و استمدادنمودم . بعد از تبادل نظر، برای جمع آوری اعانه از تجار ، کسبه ، اعیان و سرمایه داران شهردعوت به عمل آمد تا هزینه ماهیانه دبستان را تامین و عهده دار شوند.بود به فعل و عمل انجامید شاهزاده مصطفی میرزا که یکی از شاهزادگان رشیدو شجاع بود، برای تاسیس دبستان با تمام قوا حاضر گردید بیش از دیگران کمک مالی نماید.مبلغی نقدپرداخته و مبلغی بع عنوان شهریه عهده دار شد. در نتیجه آنچه را که در مرتبه قول بود به فعل و عمل انجامید و بهتر از آنچه را که انتظارداشتیم  انجام پذیرفت .

بعد از تهیه لوازم مدرسه و مکانی مناسب ،انتخاب مدیرو ناظم و آموزگارکه از عهده تدریس ریاضیات برانید مطرح شد.پس از تبادل افکار آقای ” احمد امین الکتاب ” که یکی از کارکنان اداره مالیه بود و سابقه تدریس در مشهد داشت ، برای مدرسه تعین شد و چون یکی از کارکنان موثر اداره مالیه بود،از طریق حکومتی و ریاست مالیه قرار شد به مدت ۵ سال حقوق ماهیانه اش  پرداخت  که جمع حقوق ۵ سال ، ۲۴۰۰ تومان با شرایط معینه بود .

متن قرارداد با اقای امین الکتاب توسط هیئت منتخب معارفی

” این کنترات منعقد می شود بین آقای امین الکتاب و آقایان مفضله ذیل ( پنجم جوازی ۱۳۳۲)

• حضرت والا حک.مت جلیله تربت حیدریه ۲- کار گزاری مهام حضرت والا ،شاهزاده مصطفی میرزا ۳- ریاست مالیه تربت حیدریه ۴- ریاست تلگرافخانه تربت حیدریه ۵- ریاست فوج قرایی ۶- حاجی امین التجار ۷- حاج آقای رئیس التجار ( حاج رئیس )۸-جناب آقای ضیا الاطباء ۹- آقای سید عبدالحسین ۱۰-جناب آقای سید هاشم ۱۱-میرزای سهیلی-در مدت ۵ سال موافق مواد  مرقومه ذیل :

الف ) آقای احمد امین الکتاب در مدت ۵ سال خود را به هیئت مرقومه فوق برای معارف اجر میدهند به مبلغ ۲۴۰۰ تومان که در اول هر برج ۴۰ تومان دریافت دارند (حقوق یک معلم در ان زمان ۸ الی ۱۰ تومان بود )

ب) اقای امین  الکتاب متعهد می شوند مدیریت مدرسه را در مدت مرقومه فوق موافق با پرو گرام وزارت جلیله معارف اداره نمایند و همیشه تدریس در کلاس را عهده دار باشند و معلمین صحیح برای تدریس ریاضیات و غیره حاضر نمایند و نیز موقعی که معلم ریاضی و جغرافی کسالت و محذور شرعی داشته باشند موقتا کفالت تدریس ایشان را نمایند .

ج ) آقای امین الکتاب در مدت ۵ سال نمی توانند از شغل خود استعفا دهند مگر با رضایت موسسین و….

مهر و امضای امین الکتاب

بعد از فراهم شدن وسایل و مقدمات کار ، جشن بزرگی به عنوان افتتاح  دبستان در خرداد۱۲۹۵ گرفته شد . دبستان ۶ کلاسه به نام “دبستان احمدیه  ” تاسیسو با کمال جدیت شروع به کار نمود . هنوز بیش از یکسال نگذاشته بود که بواسطه انفصال شاهزاده از حک.مت تربت ، دبستان احمدیه روبه انحلال می رفت . اعانه دهندگان نیز از پرداخت شهریه خودداری کردند .لذا از اولیای اموردر مشهد تقاضای کمک کردیم .زیرا آقای امین الکتاب هم دست از کار کشیده بود  بعد از مدتی ” ستارخان اردبیلی ” به سمت معارف تربت و مدیریت مدرسه به تربت وارد شد . چون وسایل زندگی برای ایشان فراهم نبود ،مدتی در منزل من مهمان بود . لذا خود بنده حقوق عقب افتاده آموزگاران و آقای امین الکتاب را پرداخته ، به خدمت ایشان خاتمه داده شد . آقای ستارخان با جدیت و کوشش خستگی ناپذیری به کار پرداخت .

تازه دبستان آبرومندی گردیده و امورات جریان طبیعی یافته بود که ستارخان به علت نامعلومی قصد انتحار کرده مقداری تریاک خورده بود ( ۱۲۹۷ خورشیدی ) بهم خوردن حال ایشان را به من خبر دادند . فورا” از کنسول روس تقاضا کردم  دکتر قشونی خودشان را بفرستد ( در این موقع روسها در تربت دارای قشون بودند ) آن دکتر امد و اقدام به معالجه نمود . معده را شستشو داد و ستارخان سلامتی خودرا بازیافت و به کار مشغول شد . ولی هرچه علت خود کشی را از او سئوال کردم جواب درستی نداد.

بعد از یک هفته ، اول آفتاب به من خبر دادند که حال ستارخان خراب است . فورا “رفتم و دیدم به زحمت نفس می کشد و چانه اش بسته شده ، این بار معالجه مفید نیفتادو فوت کرد و نعش را بردند عسالخانه  .. فراش مدرسه آمد و پاکتی بمن داد . روی آن به اسم من نوشته شده بود . باز نمودم دیدم و صیتنامه  ستارخان است به این مضمون :

بسم اله الرحمن الرحیم

” کل نفس ذائقه الموت …یدرکم الموت ولو کنت فی بروج مشیده “

بنده از فرط عشق به معشوق حقیقی خویش ، یگانه موجد تمامت کائنات ، حضرت رب العزت و جان ناقابل خودرا در راه او تسلیم نمودم و …

افسرده شد از باد مخالف چمن من          طوفان بلا برد گل نسترن من

در غربت اگر مرگ بگیرد بدن من               آنجا که کند قبر و که دوزد کفن من

تابوت مرا جای بلندی بگذارید                   تا باد برد بوی مرا بر وطن من

روسیاهم . دوستان یادم کنید . بادعای مغفرت شادم کنید . مستدعی هستم عموم اهالی تربت حیدریه و سایرین ،حقیر کثیر التقصیر را حلال نموده از دعای مغفرت فراموشم نفرمایید . چون بنده در غربت هستم ،لذا با جناب میرزای سهیلی عرض می کنم که وصیت ذیل بنده را به موقع  به اجرا بگذارید .

اولا وسایل و اموال بنده را فروخته ، بعد از تادیه قروضم ،مصارف کفن و دفنم نمایید .. ثانیا جنازه بنده را در توی یک قوطی در مدرسه مبارکه احمدیه امانت گذاشته بعد از اینکه برای مدرسه ملک مخصوص خریده و مدرسه تشکیل دادند جنازه بنده را در آستانه آنجا دفن نمایند و…ثالثا در منزل خودشان بفرمایند برای بنده عوض مادرم گریه نمایند …رابعا .. مطالباتی که از اشخاص و معلمین مدرسه دارم …شیخ علی رضا معلم – میرزا محمد رفیعی – شیخ محمد نحوی ،وصیت کرده  بخشیدم مطالبه نشود .

بالخره مرحوم ستارخان همانطور که قبلا ذکر شد در مزار قط الدین حیدر دفن می شود ولی از این گزارش و ماجرای خود کشی مرحوم چنین استنباط می شود که :

• مرحوم ستار خان تبریزی ( اردبیلی )بانی اولین مدرسه معارف نوین در تربت نبوده است و کسانی قبل از او بوده اند که قبلا ذکر شد .

• آن مرحوم با خود کشی و مفادو وصیت نامه اش ، نشان از ناراحتی شدید روانی و مهر طلبی داشته است به طوری که مرحوم نحوی گفته است احتمالا او عاشق بوده است . آن گونه که مرحوم سهیلی نوشته است ، آن بنده خدا نزد دکتر می رفته و اظهار بیماری قلبی می کرده ولی دکتر گفته است اوسالم می باشد. به هر حال او در غربت ودر تجرداحساس افسردگی و تنهایی و بی کسی داشته . آن گونه که در وصیت نامه اش نوشته با خود خود کشی می خواسته مطرح باشد و برایش گریه کنند ودر جایی دفن شود که همیشه به یاد او یاد او باشد .

• بعد از فوت مرحوم ستارخان تا آمدن مسئول بعدی ، آن طور که در شرح حال میرزا محمد رفیعی آمده مدیریت مدرسه با آن مرحوم بوده است