در حدود ۲۰۰ مجله در زمینه امور مختلف کشاورزی و رشته‌های وابسته و مربوط، از عصر مظفرالدین شاه قاجار تا کنون انتشار یافته که برخی عمری کوتاه داشته است. از باب نمونه، مصطفی قلی بیات در سال ۱۳۰۱ شمسی نخستین شماره ماهنامه‌ای با عنوان مجله فلاحت رهنمای دهقان را منتشر کرده است. شماره دوم سال این مجله که در ثور (اردیبهشت) ۱۳۰۲ چاپ شده است صاحب این قلم در اختیار دارد. نمونه دیگر، محمدصادق اتابیگی در آبان ۱۳۱۱ نخستین شماره مجله باغ و بوستان را در ۴۰ صفحه در قطع رقعی منتشر کرده است، همه آن مجلات با عناوین متفاوت، گاه مشابه، مهم بوده‌اند، و هر یک با مقالات و مطالب فنی، علمی و عملی خود، در ارتقای سطح دانش‌ها و تخصص‌های خوانندگان و مروّجان و کارشناسان رشته‌های مربوط تأثیر مستقیم داشته و هنوز هم مؤثراند. بنابراین گزینش بهترین چندان آسان نیست. با این همه درجات علمی و عملی مقالات و مطالب هر یک از مجلات کشاورزی و وابسته، درجه اهمیت آنها را مشخص می‌کند. در این میان دو یا چند مجله کشاورزی با درجات علمی و عملی برابر، یا نزدیک به هم، آن مجله‌ای درجه اهمیت بالاتری پیدا می‌کند که مدیر یا مسئول از رموز نگارش و ساده‌نویسی آگاه باشد.
بر این اساس شخصیت مؤسس یا مدیر مجله کشاورزی می‌تواند یکی از شاخصه‌های مهم تعین‌کننده درجه اهمیت آن مجله باشد. شخصیت با درایت و دانش، که افزون بر دلبستگی به این «آب و خاک» ایران زمین، علاقه و توجهی به «کشاورزان» و «کشت و کار» و «باغ و بوستان» آنان داشته، و خود نیز تجربه و سرررشته‌ای در این امور کسب کرده باشد. علاوه بر این عشق به مطالعه و پژوهش و نگارش او را رها نکند، و در گذر عمر مقالات و آثاری از او منتشر شده باشد.
در بین بانیان و مدیران یا مسئولان مجلات کشاورزی گذشته تاکنون کسانی با خصوصیات و مشخصات مزبور بوده و هستند. اما، دو تن از آنان: شادروانان «سعید نفیسی» و «تقی بهرامی» شاخص و ممتاز‌اند. هر دو از پرکارترین دانشمندان ایرانی قرن حاضر، و از دلسوزان «آب و خاک» این مرز و بوم و مردمان ایران بوده، که همه عمر خود را به پژوهش و نگارش در باب مباحث و موضوعات «فرهنگ و فلاحت ایران» پرداخته‌اند. سعید نفیسی سردبیر «مجله فلاحت و تجارت» مقارن اواخر عصر قاجار، در سال‌های ۱۲۹۷-۱۳۰۰ شمسی بوده است؛ و تقی بهرامی مجلات «فلاحت» و «آب و خاک» را (در سال‌های ۱۳۱۲ و ۱۳۲۱ شمسی) تأسیس و مدیریت کرده است.
در مقاله حاضر، در پی معرفی کوتاه دو شخصیت مزبور، و نیز مجلات موصوف، با ارائه عناوین مقالات مندرج در نخستین شماره هر یک از مجلات و اسامی نویسندگان، به گزارش کوتاه درباره مهم‌ترین مجلات کشاورزی پایان می‌دهد. اما در پی آن به گزارشی دراز دامن درباره قدیمی‌ترین مجله کشاورزی، یعنی فلاحت مظفری می‌پردازد، که از جهاتی مهم‌ترین مجله فلاحتی نیز به حساب می‌آید. زیرا که در عصر مظفرالدین شاه قاجار، آن سلطان نادان، با آن همه فسادو فقر فراگیر حاکم بر جامعه، و نبود امکانات، معدودی مسئولان اداره فلاحت دست به کار انتشار مجله‌ای آن هم در زمینه کشاورزی زده‌اند.
الف. سعید نفیسی و مجله فلاحت و تجارت
سعید نفیسی (تولد ۱۲۷۴، وفات ۲۳ آبان ۱۳۴۵ در تهران) پس از پایان تحصیلات عالیه در شهر نوشاتل سویس و دانشگاه پاریس و بازگشت به تهران، به استخدام وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه درآمد، و بانی و سردبیر «مجله فلاحت و تجارت» در آن وزارت شد، که نخستین شماره آن، اول حمل (فروردین) ۱۲۹۷ در ۱۶ صفحه، با مقالات و مطالبی جالب، انتشار یافت. فهرست مندرجات و نام نویسندگان آن در پشت جلد از این قرار آمده است: «طلیعه بهار»: ملک‌الشعراء بهار؛ «شرکت‌های تعاونی و بانک‌های فلاحتی»: عبدالرضاخان؛ «تبلیغات»: از طرف وزارت؛ «جنگل و منافع آن»: هه. شه ریکه ر؛ «اهمیت تجارت و لوازم آن»: عبدالحمید میرزا؛ «مسئله مسکوکات»: هرمز میرزا؛ «قانون معادن»: از طرف وزارت.
مرحوم ملک‌الشعراء بهار (محمدتقی ۱۲۶۶-۱۳۳۰ شر ۱۸۸۶-۱۹۵۱م)، در مقاله خود با عنوان «طلیعه بهار، در پی شرحی در باب کشاورزی، با نکات نغز و آموزنده، از جمله نوشته است: «مجله فلاحت و تجارت» یک طرفه یادآور خجسته دستوری است که می‌خواهد «آداب فلاحت»، یعنی تنها سرمایه و وسیله رستگاری ملت ایران را به آنان یادداشت نموده و بیاموزاند. این اولین قدم است. خیلی نقایص داریم. ولی باید اول به فکر نقایص خود افتاده، سپس به زبان آورده، برای بار سوم آن را به موقع عمل و کار درآوریم…؛ و در خاتمه نتیجه گرفته است: ما همواره، این اصل مقدس را باید سرلوحه آمال اقتصادی خود قرار بدهیم که: «ایران باید از راه سعی و عمل، در روی زراعت و استخراج معادن نباتی و جمادی، آباد شود» (م. بهار، مدیر و سردبیر روزنامه «نوبهار»).
نفیسی، آن دانشمند جوان ۲۳ ساله، سردبیری «مجله فلاحت و تجارت» را سه سال بر عهده داشت و با جلب برخی از دانشمندان و متخصصان رشته‌های مختلف فلاحتی و فرهنگی، در یکصد سال پیش، مقالات و مطالبی از آنان به چاپ رساند. خود نیز مقالات زیادی تألیف و در این مجله و دیگر مجلات آن زمان از جمله «مجله دانشکده»، به مدیریت مرحوم ملک الشعراء بهار، چاپ و منتشر کرده است. او همچنین در سال ۱۲۹۸ کتاب پژوهشی ارزشمند تألیف ف.لافُن، ه. ل. رابینو، با عنوان صنعت تخم نوغان در ایران را از فرانسه به فارسی ترجمه و منتشر کرده، که موضوع آن، پرورش کرم ابریشم و صنعت نوغانداری، از مباحث وابسته به فلاحت است. ملاحظه می‌شود که این دانشمند بزرگ، کوشا و پرکار، مسلط بر تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران و ادبیات فارسی، طی ۷۱ سال سن پربرکت خود، حدود ۲۴۰ کتاب تألیف و تصنیف و ترجمه و تحشیه کرده و صدها مقاله به فارسی در مطبوعات به چاپ رسانده و مقالات زیادی هم به زبان‌های فرانسه و انگلیسی و عربی و اردو برای مجلات اروپایی و آسیایی با موضوعات مختلف ادبی، تاریخی، فرهنگی و غیر آن منتشر کرده، با این همه استاد سعید نفیسی از مباحث «فلاحتی» آغاز کرده است. روانش شاد باد.
ظاهراً، در پی‌تعطیلی مجله فلاحت و تجارت در سال ۱۳۰۰ شمسی، مصطفی قلی‌بیات، در سال ۱۳۰۱ دست به نگارش و انتشار نشریه ماهنامه‌ای در قطع رقعی با عنوانِ «مجله فلاحت» با حروف ریز، و در زیر آن با حروف درشت «رهنمای دهقان» زده است. صاحب این قلم، شماره ۲، ثور (اردیبهشت) ۱۳۰۲ سال دوم آن را در اختیار دارد که با ۶۴ صفحه و ۱۲ مقاله نوشته مصطفی قلی بیات است. نخستین مقاله آن «ماشین فلاحتی»، و پایانی به «کوت [: کود]» اختصاص یافته است.
ب. تقی بهرامی و مجلات «فلاحت» و «آب و خاک»
تقی بهرامی (متولد ۱۲۷۷ شمسی در تفرش، تاریخ وفات احتمالاً سال ۱۳۶۶)، مهندس کشاورزی، پس از اخذ دکترای کشاورزی از دانشگاه فریدریش ویلهم آلمان (اکنون دانشگاه هومبولت برلین) عهده‌دار مشاغلی در ادارات «فلاحت» و «جنگل» شد. در سال ۱۳۲۰ به ریاست دانشکده کشاورزی کرج برگزیده شد. دکتر بهرامی از دانشمندان پرکار با تألیفات و مقالات بسیار در زمینه کشاورزی و رشته‌های مربوط و وابسته است. او نخستین ایرانی تحصیل کرده در رشته کشاورزی بوده که درباره «پسته» مطلب نوشته است. شمار تألیفات دکتر بهرامی تا سال ۱۳۲۱ به ۳۶ رسیده، و بیش از صد مقاله از وی چاپ و منتشر شده است. احتمالاً تألیفات وی تا پایان عمر پربرکت وی به یکصد رسیده است روانش شاد باد. دکتر مهندس تقی بهرامی مؤسس و مدیر دو مجله با عناوین «فلاحت» و «آب و خاک» بوده، که اولی را در سال ۱۳۱۲ و دومی را در سال ۱۳۲۱ منتشر کرده که مشخصاتی از آنها به این شرح است:
۱٫ مجله فلاحت
نخستین شماره مجله فلاحت در مرداد ۱۳۱۲ در قطع وزیری با ۴۴ صفحه منتشر شده است. بهرامی، نخستین مطلب، یا سرمقاله، را با عنوان «فلاحت نو» به چاپ رسانده که در بردارنده شرحی در مزایای ایجاد تحول در کشاورزی است. و از جمله یادآور می‌شود که: «فلاحت کهنه هم باید نوین گردد… این مسئله منظور و مرام اصلی مجله فلاحت است…». در فهرست مندرجات عناوین مقالات و نویسندگان آمده، اکثر مقالات از دکتر بهرامی است با عناوین: «فلاحت نو»، «اهمیت اقتصادی چغندرقند»، «زراعت نیشکر»، «دستور عملی زراعت پنبه»، «یادداشت‌های مفیده»، «الفبای فلاحت» و «انغوزه». دیگر عناوین مقالات، و نویسنده هر یک عبارت است از: «دستور عملی زراعت توتون»، رحمت‌الله شیبانی؛ «خشکانیدن میوه‌جات»، ژاک پرالما؛ «چغندرکاری امساله»، لاوپرت؛ «باغ زیتون»، ژاک پرالما. در ذیل عنوان «یادداشت‌های مفیده»، نکات جالبی طی شش یادداشت با عناوین: «۱٫ آبیاری»؛ «۲٫ نوغان»؛ «۳٫ چایکاری»؛ «۴٫ حمل تخم‌مرغ»؛ «۵٫ عطر نعناع»؛ «۶٫ دفع شته». دو نمونه از یادداشت‌های کوتاه، عناوین شماره ۲ و ۳، در اینجا نقل می‌شود:
نوغان
یک هکتار (یک جریب ده هزار ذرعی) «توتستان» طویل القامه از ده سال به بعد برای عمل آوردن ده جعبه «تخم نوغان» کافی است. یک هکتار «توتستان» متوسط القامه از ۸ ساله به بعد برای عمل آوردن ۱۵ جعبه «تخم نوغان» کافی است. یک هکتار «توتستان» قصیر القامه از ۵ ساله به بعد برای عمل آوردن ۲۰ جعبه «تخم نوغان» کافی است.
چایکاری
در سواحل بحر خزر می‌توان ۳۰-۴۰ هزار هکتار اراضی را برای «چایکاری» تهیه نمود. مصرف داخلی چای ایران در حدود ۲٫۲۱۰٫۸۳۲ [۶۶۳۲۴۹۶ کیلوگرم] من میباشد که در مقابل آن همه ساله قریب ده میلیون تومان پول به خارج می‌رود [برابر ارزش ۸ر۵۸ تن زعفران در سال ۱۳۲۱]، برای تأمین مصرف چای داخله. باید در حدود ده هزار هکتار اراضی چایکاری شود، زیرا به‌طور متوسط هر هکتاری پس از شش یا هشت سال تقریباً سالیانه دویست من چای حاضر می‌دهد.
*توضیحات، منابع و مآخذ در روزنامه موجود است.
