هولوکاست ویکتوریایی (نوشته آقای محمود فاضلی در روزنامه سازندگی ۲۴ آذرماه ۹۹ صفحه ۱۴)

دکتر محمدقلی مجد محقق ایرانی مقیم ایالات متحده آمریکاست متولد ۱۳۲۴است. تحصیلاتش را در دانشگاه‌های سن اندریو (۱۹۷۰) و منچستر (۱۹۷۵) و کرنل (۱۹۷۸) با درجه دکترا به پایان برد و سپس در دانشگاه‌های مختلف آمریکا، از جمله دانشگاه پنسیلوانیا، تدریس کرد. در این سال‌ها مقالات متعددی از مجد در نشریاتی چون مجله آمریکایی اقتصاد کشاورزی، مجله مطالعات دهقانی، مجله بین‌المللی مطالعات خاورمیانه، مطالعات خاورمیانه، و مجله خاورمیانه انتشار یافته است. دکتر مجد از سال ۱۹۹۹ به‌طور تمام وقت به تحقیق و تألیف در حوزه تاریخ معاصر ایران اشتغال دارد. کتاب‌های «سیاست تقسیم اراضی محمدرضا پهلوی، ایران دوران رضاشاه، غارت آثار باستانی ایران و قحطی بزرگ و نسل‌کشی در ایران- ۱۹۱۷–۱۹۱۹» مهم‌ترین آثار اوست.

مجد چهره‌ای آشنا در تاریخ‌نگاری مستند به وِیژه در دوره قاجار و پهلوی است و تاکنون بیشتر آثار او به فارسی ترجمه شده و مورد استقبال قرار گرفته‌اند. کتاب «هلوکاست ویکتوریایی» تازه‌ترین اثر اوست که موضوع قحطی عظیم سال‌های ۱۲۹۰ تا ۱۲۸۶ه.ق در عهد ناصری را بررسی می‌کند . این اثر گامی نو در این عرصه است و تاکنون درآثاری که به بررسی رویدادهای عهد ناصری می‌پردازد، کمتر به آن پرداخته شده است.

در یک دوره ۷۵ ساله از ۱۸۶۹ تا ۱۹۴۴ میلادی ایران دچار سه قحطی شد که جان ۲۵ میلیون نفر را گرفت. در حالی که در فاصله ۱۹۵۰ -۱۸۵۰ جمعیت جهان بیش از دو برابر شد، جمعیت ده الی دوازده میلیونی ایران در سال ۱۹۴۴ رقم یازده میلیون نفر گزارش شده در سال ۱۸۴۱ تغییری نکرده بود. کمتر کشوری را می‌توان یافت که رشد جمعیت یک سده آن در اثر قحطی نابود شده باشد. قحطی بزرگ ۱۸۷۳-۱۸۶۹ که جان دوازده میلیون ایرانی یا دو سوم جمعیت را گرفت، جایی در صفحات کتاب‌های تاریخ ندارد. قحطی ایران پیشگام قحطی‌های بزرگ در چین، هند، و شمال آفریقاست. سال‌ها پیش از هلوکاست‌های اواخر دوران ویکتوریا، هلوکاست مشابهی در ایران رخ داده بود.

کل آثاری که در غرب در باره این موضوع نوشته شده، سه مقاله علمی دو مقاله دیگر است که در آنها اشاراتی غیر مستقیم صورت گرفته است. در این مقالات اگرچه پذیرفته شده که قحطی تمام کشور را در خود فرو برده اما اتفاق نظر درباره آغاز، مدت، شمار قربانیان و دلایل بروز قحطی بزرگ وجود ندارد.

پژوهش حاضر ظاهرا اولین کتابی است که باره به زبان انگلیسی منتشر می‌شود. مبنای این کتاب سفرنامه‌های اروپایی و آمریکایی، از جمله سفرنامه‌های مقامات انگلیسی که به واسطه مشاغل رسمی خود به ایران سفر کرده‌اند، گزارش‌های دیپلمات‌های انگلیسی، گزارش‌های روزنامه تایمز لندن و نیویورک تایمز، اسناد ایرانی و گزارش‌ها و مکاتبات میسیونرهای آمریکایی است که خود شاهد قحطی بوده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که با نگاهی محافظه‌کارانه باید گفت دوازده میلیون نفر از جمعیت هجده میلیون ایران از میان رفته‌اند یا مهاجرت کرده‌اند. اندوه بارتر این‌که به‌خاطر بستن مرز روسیه و ترکیه عثمانی به روی ایرانیان در ژوئیه ۱۸۷۱، اکتریت عظیم این دوازده میلیون نفر تلف شده‌اند. دست کم تا ۱۹۱۰ طول کشید تا ایران جمعیت خود را در سال ۱۸۶۹ را بازیابد. ایران تقریبا شرایط عادی خود را بازیافته بود که قحطی بزرگ ۱۹۱۹-۱۹۱۷ بار دیگر ایران را در خود فرو می‌برد.

به نوشته نویسنده مقامات انگلیسی و بسیاری از ایرانیان، خشکسالی را دلیل بروز قحطی می‌دانند. «ماژور اولیور سنت جان» مدیر دفتر کمپانی تلگراف انگلیس و ایران در تهران، درباره ریشه‌های قحطی می‌نویسد:«افزایش و پیشرفت قحطی در ایران به‌طور خلاصه به این دلایل است. از زمستان ۴-۱۸۶۳، بارش‌ها، مگر تنها در سال ۶-۱۸۶۵، به طور معمول کمتر از میانگین بوده است. دریاچه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها هر تابستان در سراسر کشور پایین و پایین‌تر رفته‌اند. با این حال، برداشت محصولات عموما خوب و فراوان بوده‌اند. در طول زمستان ششم، یعنی ۷۰-۱۸۶۹، به ندرت برف و باران در روستاها آمد.» در ۲۵ اکتبر۱۸۷۱ در نشست در لندن به دعوت کمیته امداد قحطی ایران، مقاله‌ای پخش شد که در ۲۶ اکتبر ۱۸۷۱ در روزنامه تایمز نیز به چاپ رسید.

متن کتاب بیشتر از آن که حاوی حرف‌های مولف آن باشد، دربردارنده متونی در باره این واقعه تلخ و به شدت طولانی در اسناد، نامه‌ها، روزنامه‌ها، خاطرات و کتاب‌های هم عصر آن دوره تاریک است. به گفته محمد کریمی (مترجم کتاب) برگردان ادبیات ویکتوریایی به زبان امروز چندان ساده نبوده و تلاش کرده است تا حد ممکن پیچیدگی‌های متن صد و اندی قبل بریتانیا و آمریکا را برای مخاطب امروز ساده کند. در جای جای این اثر از افراد، موسسات و وقایعی نام برده شده که چون موضوع کتاب نبوده‌اند در متن به آنها پرداخته نشده است، اما به گمان مترجم ضرورت داشت مختصر شرحی درباره آنها در حاشیه متن اصلی کتاب گنجانده شود و تلاش کرده است تا حد ممکن برای همه این موارد توضیحاتی از منابع مستند در دسترس باشد. مواردی نیز برگرفته از تصاویر نسخ خطی درپانویس‌ها گنجانده شده است. بخشی که به عنوان تصاویر در انتهای کتاب آمده، در نسخه انگلیسی نیست و این بخش با هماهنگی نویسنده در انتهای کتاب افزوده شده است.

هلوکاست ویکتوریایی

دکتر محمد قلی مجد

مترجم: محمد کریمی

انتشارات: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

نوبت اول: ۱۳۹۸

تعداد صفحه: ۲۴۲

قیمت: ۳۹ هزار تومان

 

 

مطالب مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *