یلدای امسال هم از راه می رسد تا ما را مهمان بلند ترین شب سال کند. می گویند که در آن قدیم و ندیم ها که احتمالاً تنقلات روی دست قیمت ارز نزده بود و با حقوق کارگران برابری نمی کرد،جای پایش در سر سفره شب چله محکم بود.
مردم که آخرین شب پاییزرا نحس می‌دانستند،سفره‌ای به نام «مَیَزد»می انداختند که در آن انواع تنقلات وجود داشت. شب را قصه می‌گفتند و شعر می‌خواندند و تنقلات می خوردند تا از پس بلند ترین شب سال برآیند. اندک اندک قصه‌ها و داستان ها جا را برای تفأل برشعر حافظ و تفکر بر شورفردوسی باز کردند و نقش ادبیات در بلندترین شب سال پر رنگ تر شد.
مردم آن شب را با گعده های خانوادگی سرمی کردند و معتقد بودند که از شب یلدا به بعد ظلمت کمتر می‌شود و نور بیشتر. پس باید چنین جنبشی را جشن گرفت و چنین کردند. اکنون دیگرسده ها گذشته است. جهان عوض شده است و از آن آدم ها اثری نیست. جنگ های جهانی آمدند و حکومت ها رفتند و کرونا تایم متولد شد و موبایل لعنتی آمد و جای دید و بازدیدهای خانوادگی مان را گرفت و هزار و یک گرفتاری دیگربر این جهان گذشت؛ اما شب چله ما ایرانی ها سرجایش مانده است. سفت و محکم! حالا گاهی با پروتکل های بهداشتی و گاهی بدون آن… گاهی با پسته و بادامی که هنوز خریدش افسانه نشده بود و گاهی هم باهندوانه ای که باید با قرمزی اش جور رنگ و روی سفره را می کشید.
شب یلدا سهم بزرگی در کتاب و ادب و هنر دارد و همیشه موضوع نویسندگان و مورخانی بوده است که سنت برایشان مهم بوده است و کوشیده اند تا سرپا نگاهش دارند.در این نوشتار کوشیدم تا تجربه شخصی خود از خواندن بعضی از این کتب و منابع را با شما هم به اشتراک بگذارم و خواندن آنها را به شما پیشنهاد کنم.
در ابتدا برویم سراغ یک منبع تاریخی جذاب که خواندنش می تواند به ما کمک کند تا سنت های شب یلدا را بهتر پیدا کنیم:
آثارالباقیه
این کتاب،یکی از یهترین ومطمئن ترین منابع برای شناخت شرح حال تقویمی ملل قدیم است. ابوریحان بیرونی تلاش کرد تا افکار و احوال ملت ها را از روی آداب و سنن شان و همینطور به واسطه تقویم شادی و غمشان بشناسد .آثار الباقیه یک مقدّمه و بیست و یک فصل دارد و در آن به شرح روزها و سال‌ها و ماه‌ها و اعیاد تاریخِ پارسیان، یهود، سُغدیان، رومیان و مسلمانان پرداخته است.
بیرونی درآثارالباقیه، نامی از شب یلدا نمی‌برد، اما نشانه اش را می دهد و درباره آدابش می‌نویسد که در صبح روز پس از شب یلدا جشنی برگزار می‌شده است که در آن پادشاهان ایرانی با لباس های روشن و سپید به بیابان های اطراف می رفتند و بر فرش‌های سپید می‌نشستند و اجازه می‌دادند تا که هریک از مردم با ایشان گفت‌وگو کنند و بر سر یک سفره بنشینند.
جشن‌های کهن ایرانی
سعید وزیری در این اثر به بررسی جنبه های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی هفت جشن مهم باستانی ایرانیان(نوروز،سوری و تیرگان ،جشن مهرگان،چله و سده و اسفندگان)پرداخته است و در جایی می گوید:«قصد من از معرفی جشن ها این است که ما با فلسفه وجودی هر جشن آشنا بشویم.
برای مثال همه ما جشن شب یلدا را به عنوان شب چله می شناسیم و از آن استقبال می کنیم، اما کدام یک از ما می دانیم که چرا چنین شبی را باید جشن گرفت؟»
یکی از خلاقانه های این کتاب، درهمان اول دفتر خودنمایی می کند. در جایی که شعری از نویسنده به اسم«نام روزها»و در سی بیت، نام و نشان روزهای تقویم زرتشتی را می شمارد. وزیری، این شعرش را از کتاب«رنگین‌کمان باغ دانایی» آورده است.
او درباره یلدا می‌نویسد:«درمیان جشن‌های سالانه کهن ایرانی، یلدا تنها جشنی است که در شب برگزار می‌شود. از ویژگی دیگر این جشن، آن است که این جشن، تنها جشنی است که در دوره تاریخی معین متولد
شده است.
زیرا این جشن را ما از زمان اشکانیان به این طرف داریم و اگرچه برخی آن را جشن مهری‌ها می‌دانند، اما با جشن مهرگان که از دل کهن‌ترین اسطوه‌ها بیرون آمده است،هیچ گونه همانندی و پیوستگی ندارد.»
نوروزنامه
تألیــف ارزشمند رضا مرادی غیاث‌آبادی، یکی دیگر از آثار درخشــان ادبــی است که دربردارنده مجمــوعــه ای از مقالات درباره آداب و رسوم ایران باستان است وموضوعات بسیار متفاوت و متنوعی را شامل می شود.
اختر شناسی، گاه شماری و تقویم،جشن ها و گردهمایی ها و متون کهن از جمله موضوعات کتاب به شمار می روند.
درفصل جشن های نوروزنامه، درباره نوروز و سیزده بدر و چهارشنبه سوری و شب چله فراوان آمده است و درباره آیین‌های شب یلدا به دقت گفته شده است. مثلاً در جایی به جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده است، اشاره می کند و لازمه این جشن را حضور کهنسالان و بزرگان خانواده
می خواند.
خوراکی‌های جشن هم انار، هندوانه و سنجد به رنگ سرخ خورشید توصیف شده است.
جشن یلدا
همین که اسم دکتر صداقت کیش، پای این پژوهش است، کافی است تا با اطمینان تام و تمام خواندنش را به شما پیشنهاد کنیم.
اسم و رسم دکتر صداقت کیش برندی است که هر کتابی را خواندنی می کند و هر مجلسی را شنیدنی! روزی که برای اخذ درجه عالی از آکادمی علوم تاجیکستان به آنجا رفت، پروفسور خدایی شریف گفت که برای آکادمی علوم تاجیکستان افتخار بزرگی است که آقای صداقت کیش دکترای خود را در اینجا می گیرد و این همه احترام برای مردی که اولین دستنوشته دانشجویی اش در مجله انجمن معلمان سوئد منتشر شده باشد،تعجبی ندارد.
جشن یلدا می کوشد تا سیر تاریخی و فلسفی این رویداد را بررسی کند و در شش بخش، به آواها و فلسفه پیدایی و مراسم شب یلدا و خوراکی ها و سرگرمی ها و بالاخره باورهای عامه در این باره می پردازد. پرداختن به باورهای مردم، یکی از جذاب ترین و خواستنی ترین بخش های این نوشتار است.
مثلاً در فرازی از روایت شب چله، به رنگ قرمز خوراکی های سر سفره می پردازد و در این باره می گوید که رنگ قرمز، رنگ مورد علاقه و استفاده مهرآئینیان بوده است و از این جهت توجه ویژه ای به قرمز بودن هندوانه و انار و سنجد در شب یلداداشته و داریم.زیرا که رنگ قرمز،رنگ شادی است.
دو پیشنهاد خاص
در میان کتاب های نویسندگان معاصرهم اگر سری به آثار علی بلوکباشی و علی خانجانی بزنید، ضرر نمی کنید. کتاب «شب یلدا»علی بلوکباشی، پر از قصه های خواندنـی درباره شب یلداست و دستمان را آیین و سنت های این شب پر می کند.
کتاب«فرهنگ قصـــه‌شنـــاسـی یلـدا» علی خانجانی هم بسیار خواندنی است و ما را با هزاران روایت شفاهی به ثبت رسیده ایرانی آشنا می کند و هر صفحه اش، پای یک قصه شنیدنی را خانه خیال شما باز می کند.
