تاریخچه این فعالیت صنفی اجتماعی که امروز به یکی از تخصصهای علمی و آکادمیک مبدل شده، آنطور که باید در قالب موازین علم تاریخ به شکلی مستند ضبط، جمع‌آوری و تدوین نشده است.
با این وجود تلاش یکی از محققان محلی که به تدریس در دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه نیز اشتغال دارد در چارچوب “تاریخ شفاهی” و پژوهش در خاطرات شاهدان نزدیک به آن زمان و همچنین گفته‌های بازماندگان یکی از خانواده‌های تربتی دست‌اندرکار عطاری گوشه‌هایی از این تاریخچه ثبت شده است.
نقش یزد برای رونق حرفه داروسازی در تربت‌حیدریه
پژوهشگر محلی تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: واکاوی تاریخ عطاری در این خطه ریشه آن را به شهر یزد در دوره زمامداری فتحعلی شاه و خاندانی باز می‌گرداند که زندگی آنها با دوا، داروهای گیاهی و طب سنتی ایران زمین آمیخته بوده است.
محمد شریفی‌تربتی افزود: ۱۹۶ سال پیش، سر سلسله این خاندان به نام “حکیم سید میرزا امین‌الدوله مدرسی یزدی” سال ۱۲۰۳ خورشیدی از یزد به خراسان مهاجرت و پس از مدتی تهیه و تجویز گیاهان دارویی در مشهد، به تربت‌حیدریه نقل مکان کرد و سال ۱۲۴۷ خورشیدی مقارن با دوره ناصری، حجره عطاری خود را در مکانی جنب کوچه کاریز تربت‌حیدریه برپا نمود.
وی ادامه داد: این حکیم یزدی پس از آن در حاشیه خیابان جدید آن زمان که امروز بین بانک سپه و بازار سنتی معروف به هادی‌اوف یا هادیزاده تربت‌حیدریه قرار دارد کار خود را پی می‌گیرد و تاکنون نوادگانش با عنوان “گیاهان دارویی مدرسی” در همین مکان کار در حرفه اجدادی خود را ادامه داده‌اند.
مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه گفت: پس از حکیم امین‌الدوله مدرسی یزدی، فرزندش سیداحمد که خواص درمانی گیاهان و فنون تهیه دارو را از پدر آموخته بود دست‌اندرکار جمع‌آوری گیاهان دارویی و ساخت عرقیات گیاهی با استفاده از دانش و مهارت لازمه این حرفه در تربت‌حیدریه می‌شود تا اینکه در طول زمان با اشتهار به نام “سیداحمد دوافروش” و همچنین مراودات حرفه‌ای با طبیبان سنتی آن زمان تربت‌حیدریه همچون میرزا محمود حکیم‌باشی و کربلایی مراد جراح، در میان مردم این شهر ارج و اعتبار کسب می‌کند.
وی افزود: در همین ایام مصادف با اواخر دوره حکوت سلسله قاجار، عطاری دیگر با نام “کربلایی محمدحسین مشهدی” که در شهر مشهد دست‌اندرکار تهیه و تجویز گیاهان دارویی بود به همین سبب به سمرقند و بخارا رفت و آمد داشت نیز به تربت‌حیدریه عزیمت کرده و با شراکت برادر کوچکترش حاج ذبیح‌الله امیری در این شهر حرفه خود را پی می‌گیرد.
پژوهشگر تاریخ شفاهی ادامه داد: حاج ذبیح‌الله نیز شاگردی به نام “حاج محمدرضا منصوری” ( معروف به کربلایی محمد رضا دوافروش) داشت که او نیز پس از کسب مهارت، بطور مستقل فعالیت کرده و با دایر نمودن مغازه جوشانده فروشی واقع در ابتدای کوچه شیرچهارسو تربت‌حیدریه به جمع عطاران سنتی این شهر اضافه می‌شود.
وی گفت: همزمان با این روند، سه نفر از فرزندان سیداحمد دوافروش که حرفه پدری را در تربت‌حیدریه ادامه داده بودند نیز کار خود را توسعه داده و در مزرعه‌ای واقع در کلاته سبز اسماعیل‌آباد در حومه این شهر اقدام به کشت گیاهان دارویی کردند. این برادران هریک در همین چارچوب کار عهده‌دار کشت و برداشت گیاهان دارویی، حمل و نقل آن، مداوای بیماران در مراجعه به آبادیهای اطراف تربت‌حیدریه و عرضه فروش گیاهان دارویی در این شهر شدند.
شریفی‌تربتی افزود: سیداحمد مدرسی مشهور به “دوافروش” علاوه بر فرزندانش، شاگردانی هم تربیت کرد که از میان آنها “سیدعلی بهشتی و بلوریان” در ایجاد و گسترش طب نوین و داروخانه‌های کنونی در تربت‌حیدریه نقش آفرینی کرده‌اند. به این ترتیب خانواده مدرسی نه تنها با انتقال سینه به سینه کار از پدر به پسر با وجود تاسیس داروخانه‌های نوین و رواج طب مدرن تاکنون به حرفه عطاری در تربت‌حیدریه ادامه داده‌اند بلکه شاگردانی هم تربیت کردند که همچون “رضا حقیقی، اکبر زارعی و حسین مولوی” به تداوم حیات حرفه تولید، عرضه و تجویز گیاهان دارویی در تربت‌حیدریه کمک نموده‌اند.
طبابت و داروسازی سنتی در تربت‌حیدریه
وی در ادامه گفتگو با خبرنگار ایرنا به پیشینه تهیه و ساخت برخی پمادها و داروهای معمول زمان قدیم در تربت‌حیدریه نیز اشاره و بیان کرد: در این خصوص می‌توان نمونه‌های از کارهای داروسازان سنتی، شیوه درمان و حتی مهارت جراحی آنها را برشمرد.
مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه “کربلایی مراد جراح” را یکی از این افراد حاذق ذکر و بیان کرد: وی در امر طبابت به ویژه جراحی با روش سنتی، خدمات شایانی همچون ترمیم آسیب‌دیدگی شدید یک زن اهل روستای فهندر ارائه کرد که صورتش توسط حیوان درنده دریده شده بود.
وی افزود: همچنین اقدام کربلایی مراد جراح در خارج کردن زالو از داخل بدن شمار زیادی سربازان روس مستقر در اطراف تربت‌حیدریه که بخاطر نوشیدن آب آلوده مبتلا به بیماری “زالوزده” شده بودند نیز به عنوان درمانی چشمگیر هنوز در اذهان باقی مانده است.
شریفی‌تربتی به اشتهار این طبیب سنتی بخاطر درمان مناسب انواع زخمها همچون عقربک، سالک و سودا نیز اشاره و بیان کرد: کربلایی مراد جراح که اهالی تربت وی را “کل‌مراد” صدا می‌کردند روغن وازلین را با گرد پنی‌سیلین می‌آمیخت و پس از شستشوی محل زخم، آن را با پماد دست‌ساز خود پانسمان میکرد و زخم پس از سه روز التیام می‌یافت.
وی ادامه داد: کل‌مراد برای مداوای کمردرد به ویژه در بیماران سالخورده نیز روغنی را با گنه‌گنه می‌آمیخت و مریض در آفتاب قرار گرفته را با پماد ساخت خود ماساژ می‌داد تا درمان شود.
پژوهشگر تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه گفت: سیدحسن مدرسی نیز گرچه عطار اما معروف بود به مداوای جراحتها با ترکیبی دست‌ساز از پرمنگنات و مرکوکروم، چنانکه خدمات وی برای درمان شهروندان انقلابی زخمی شده در درگیری با سرکوبگران رژیم ستمشاهی در خیزش مردمی نهم دی ماه سال ۱۳۵۷ تربت‌حیدریه ثبت و ضبط شده است.
وی همچنین به ساخت برخی مواد دارویی شیمیایی و دواهای گیاهی همچون شش دارو، سولفات دوسود و شیرین‌بیان نیز توسط “حاج ذبیح‌الله امیری” عطار برای بیماران تربتی اشاره و بیان کرد: مرحوم مدرسی هم در نیمه نخست دهه ۱۳۳۰ که نوعی عفونت پوستی در تربت‌حیدریه فراگیر شده بود اقدام به ساخت پمادی کرد که بخاطر تاثیرش در بهبود بیماران هنوز توسط مردم این خطه بازگویی می‌شود.
نخستین داروخانه مدرن تربت‌حیدریه
شریفی‌تربتی در ادامه گفتگو با خبرنگار ایرنا از “داروخانه کرامتی” به عنوان نخستین داروخانه مدرن در تربت‌حیدریه یاد و بیان کرد: این داروفروشی توسط یک شخص آذری غیربومی به همین نام با سبک و سیاق امروزی در این شهر تاسیس شد. دو پزشک به نامهای “دکتر اعتضاد” اهل کاشمر و “دکتر کرچی” که روس بود در داروخانه کرامتی تجویز دارو و نسخه‌پیچی می‌کردند. دکتر فرشید ( فلشیر ) که به زبان روسی بمعنی کمک پزشک است و ایشان بود که صبحها در کنسولگری روس واقع در باغسلطانی کار میکرد و بقیه اوقات در باغسلطانی به مداوای بیماران می پرداخت بعدها مسلمان و پس از فوت در گورستان ملکی در حومه تربت‌حیدریه به خاک سپرده شد.
وی افزود: سال ۱۳۲۵ خورشیدی نیز یکی از شاگردان سیداحمد مدرسی که در شناخت، تهیه و تجویز گیاهان دارویی تربیت شده وی بود، پس از تحصیل در دانشگاه و کسب مدرک دکترای داروسازی، به عنوان نخستین فرد بومی تربت‌حیدریه، داروخانه‌ای را با نام خود به اسم “داروخانه دکتر بلوریان” در این شهر تاسیس کرد.
مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه ادامه داد: پس از داروخانه‌های کرامتی و بلوریان، یکی دیگر از شاگردان عطار سنتی مدرسی دوافروش، به نام سیدعلی بهشتی که سابقه کار در داروخانه دکتر بلوریان را داشت، نه تنها داروخانه بهشتی را در این شهر دایر کرد بلکه با مشارکت حاج محمدحسن بهره‌مند “داروخانه اطمینان” را نیز در خیابان مرکزی تربت‌حیدریه راه انداخت.
وی گفت: “اطمینان، متروپل، پاستور، شاهرضا و سلامت” را نام دیگر داروخانه‌های نوینی برشمرد که در طول زمان پس از نخستین داروخانه‌ها در تربت‌حیدریه تاسیس شدند.
حرفه موروثی
سید جعفر مدرسی از نوادگان حکیم سیدمیرزا امین‌الدوله مدرسی یزدی” به خبرنگار ایرنا گفت: تهیه، عرضه و تجویز گیاهان دارویی و طب سنتی نه تنها در تربت‌حیدریه به صورت موروثی از نزدیک به دو قرن پیش تاکنون در میان اعضای خانواده مدرسی در جریان است بلکه برادرانم نیز هم‌اینک در مشهد به همین حرفه اشتغال دارند.
وی افزود: البته تا ۳۵ سال پیش به کشت و تولید گیاهان دارویی نیز در حومه تربت‌حیدریه مشغول بودیم اما پس آنکه پدرم مزرعه را فروخت کار تولید و کشت گیاهان دارویی در میان خانواده مدرسی متوقف شد.
فرزند این عطار سنتی باسابقه هم گفت: یکی از مشکلات ادامه شغل عطاری در خاندان مدرسی ضوابط محدودکننده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مبنی بر اکتفای ما صرف بر فروشندگی گیاهان دارویی است.
سید عماد مدرسی در گفتگو با خبرنگار ایرنا به وجود سوءاستفاده و ارتکاب تخلفات در عرصه طبابت سنتی اشاره و بیان کرد: در این خصوص باید حق را به وزارت بهداشت داد. خاندان مدرسی تا امروز با تکیه بر کتابهای معتبری همچون قانون ابن‌سینا و یا حکیم اصفهانی دست‌اندرکار طب سنتی بوده است.
وی افزود: برخی عطاران و دست‌اندرکاران طب سنتی از طبیعت گرم یا سرد داروهای گیاهی بی‌اطلاع هستند لذا به اشتباه دارو را برای افراد بلغمی مزاج یا صفراوی مزاج تجویز می‌کنند و نتیجه آن که حال بیمار بدتر می‌شود.
این عطار و فعال در عرصه طب سنتی ادامه داد: برخی هم از نیاز موجود در جامعه سوءاستفاده می‌کنند و مثلا برای رفع نارساییهای جنسی که این روزها در فضای مجازی نیز زیاد مطرح است اقدام به تجویز داروهایی می‌کنند که حتما باید از سوی پزشک متخصص تجویز شوند و یا این بعضا داروهای شیمیایی را مخلوط کرده و به اسم داروی گیاهی عرضه می‌کنند.
وی این تصور را که همه نوع بیماری قابل معالجه با داروی گیاهی است “تصوری غلط” اعلام و بیان کرد: داروهای گیاهی سریع‌الاثر نیستند. مثلا با هیچ نوع داروی گیاهی عارضه گرفتگی رگ قلب برطرف نمی‌شود لذا حتما باید توسط پزشک متخصص بررسی شود و یا اینکه بیماری کبد چرب بدخیم صرفا باید توسط پزشک متخصص معاینه و درمان شود.
فعالیت عطاری صرفا با کسب مجوز
مدیر روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: ساماندهی مراکز عرضه گیاهان دارویی وظیفه اتحادیه مربوطه است و این واحدهای صنفی می‌بایست بر اساس مجوز فعالیت کنند.
غلامرضا میری افزود: طبق قانون، وظیفه دانشگاه علوم پزشکی نظارت بر واحدهای عرضه گیاهان دارویی تا در چارچوب مجوز صادره فعالیت کنند.
۴۰ داروخانه در حوزه جغرافیایی زیر پوشش دانشگاه علوم پزشکی تربت‌حیدریه فعالیت دارند. ۲۸ داروخانه از این تعداد در شهرستان تربت‌حیدریه دایر هستند. هفت داروخانه نیز در شهرستان زاوه و پنج داروخانه در شهرستان مه‌ولات فعالیت دارند. به صورت روزانه فعال هستند.
دانشگاه علوم پزشکی تربت‌حیدریه سه شهرستان تربت‌حیدریه، مه‌ولات و زاوه را با یک میلیون نفر جمعیت زیر پوشش خدمات خود دارد.
بر اساس آمار مربوط به سال ۱۳۹۷ تعداد ۷۰ واحد صنفی عرضه گیاهان دارویی در تربت‌حیدریه فعالیت دارند. تلاش خبرنگار ایرنا برای دریافت آمار جدید و جزییات فعالیت قانونی این واحدهای صنفی از اتحادیه خواروبار و گیاهان دارویی تربت‌حیدریه بی‌نتیجه ماند.
مرکز شهرستان ۲۱۰ هزار و ۳۹۰ نفری تربت‌حیدریه در فاصله ۱۵۰ کیلومتری جنوب غرب مشهد واقع است. ۷۰ هزار نفر از جمعیت این شهرستان ساکن روستاها هستند. تربت‌حیدریه دارای چهار بخش “مرکزی، جلگه رخ، کدکن، بایگ” و چهار شهر، هشت دهستان و ۱۳۶ روستا است. شهر ۱۲۰ هزار نفری تربت‌حیدریه با وسعت ۵۳ کیلومترمربع چهارمین شهر پرجمعیت در استان خراسان رضوی بعد از مشهد، سبزوار و نیشابور است.
