از بهار کسری تا سرو کشمیر / نقدی برکتاب رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری نوشته استادمحمد حسن ابریشمی در مجله جهان کتاب ( پیام شمس‌الدینی) به انضمام پاسخ استاد محمد حسن ابریشمی
دکتر ابریشمی محمد حسن
کتاب رستنیهه در تاریخ تبری
رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری. محمدحسن ابریشمی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۴۰۰. ۷۸۲ ص. ۱۹۰۰۰۰۰ ریال.
تاریخ طبری، با نام کامل تاریخ الرسل و الملوک، متنی است در تاریخ عمومی که حوادث عمدۀ جهان از ابتدای آفرینش تا ۳۰۲ ق در آن گرد آمده است. نزد اهل تاریخ، ابوجعفر محمد بن جریر طبری (۲۴۴-۳۱۰ ق)، مورّخ برجستۀ ایرانی، تاریخ طبری، تألیف سترگش و اهمیت آن در تاریخ ایران و جهان مستغنی از معرفی است؛ اما اهمیت آن در نگارش تاریخ سایر علوم و فنون همچون تاریخ کشاورزی و گیاه‌شناسی موضوع پژوهش پر برگ و بار دکتر محمدحسن ابریشمی بوده است.
محمدحسن ابریشمی (متولد ۱۳۱۸ ش، تربت‌حیدریه)، پژوهشگر تاریخ کشاورزی ایران و مؤلف چند کتاب در این زمینه یکی از پیشگامان بانکداری کشاورزی و از نخستین دانش‌آموختگان بورسیۀ بانک کشاورزی در دانشگاه ملّی آن زمان (دانشگاه شهید بهشتی کنونی) است. از کتاب‌های او در این زمینه می‌توان به فهرست زیر اشاره کرد: زعفران طلای سرخ حاشیۀ کویر (۱۳۶۲، ۳۰۸ ص، انتشار محدود)؛ شناخت زعفران ایران (تهران: توس، ۱۳۶۳، ۳۲۰ ص)؛ پژوهشی پیرامون دوازده قرن زعفران در شعر فارسی (۱۳۶۷، مشهد)؛ پسته‌نامه ([تهران]: ادارۀ بررسی‌های اقتصادی بانک کشاورزی، ۱۳۷۱)؛ پستۀ ایران؛ شناخت تاریخی (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳، برندۀ جایزۀ کتاب سال)؛ زعفران ایران، شناخت تاریخی و فرهنگی و کشاورزی (مشهد: مؤسسهٔ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶؛ ویراستۀ دکتر محمدجعفر یاحقی)؛ و زعفران از دیرباز تا امروز (تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۳، ۹۸۰ ص، برندۀ جایزۀ فردوسی دانشگاه فردوسی مشهد).
گذشته از این، نزدیک به ۱۲۰ مقاله از او در مجلات علمی، مجلۀ بانک کشاورزی، روزنامۀ اطلاعات و پژوهش‌های ایران‌شناسی (ناموارۀ دکتر محمود افشار یزدی) به چاپ رسیده است. فهرست مختصری از مقالات ابریشمی را می‌توان در بخش منابع کتاب (صص ۷۶۶-۷۶۸) مشاهده کرد و از این میان می‌توان به چند مقاله اشاره کرد همچون «انگدان، کما و گونه‌های متناظر؛ بررسی نام‌ها و تحریف‌های ضبط آنها در فرهنگ‌ها»، نشر دانش، آذر و دی ۱۳۸۸، ش. ۱۲۰، صص ۳۳ – ۴۳؛ «تاریخچۀ بانک کشاورزی ایران»، در کتاب هفتاد سال تلاش بانک کشاورزی، ۱۳۸۲، صص ۵۵-۹۸؛ «گل در فرهنگ ایرانی: تاج گل، بساک و گرزن، بته جغه»، گزارش، فروردین ۱۳۸۲، ش. ۱۴۵، صص ۱۳ – ۱۸؛ و «نوغان، نوقان؛ پژوهشی دربارۀ پیشینه و ریشۀ کلمات: «نوغان»، «نوقان» و «نوقانه»، پاژ، تابستان ۱۳۹۱، ش. ۱۰، صص ۲۴ – ۳۲.
سوای کتاب‌هایی چون الصیدنه فی الطب، نوشتۀ ابوریحان بیرونی و دیگر کتاب‌های گیاه‌داروشناسی، از گذشته‌های دور با متونی چون فلاحه النبطیه، نوشتۀ ابن‌وحشیه، ارشاد الزراعه، نوشتۀ ابونصر هروی و آثار و احیاء نوشتۀ رشیدالدین همدانی در زمینۀ تاریخ کشاورزی و باغداری و گیاه‌شناسی آشنا بوده‌ایم؛ اما دکتر محمدحسن ابریشمی در پژوهش خود از تاریخ طبری همچون منبعی برای بازشناسی و بازنویسی تاریخ کشاورزی ایران و بخش‌های وسیعی از جنوب غرب آسیا از مرزهای فلات ایران با چین تا آن سوی دجله و فرات و حتی دمشق و لبنان بهره برده است.
نمونه‌های معاصری از این گونه پژوهش‌ها را می‌توان در کوشش‌های کسانی یافت همچون ابراهیم پورداود در کتاب آناهیتا (تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۳)؛ هوشنگ اعلم در مجموعه مداخلی که برای دانشنامهٔ ایران و اسلام و بعدها دانشنامهٔ جهان اسلام نوشت … و بهرام گرامی در گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی (تهران: سخن، ۱۳۸۹).
ابریشمی در این پژوهش با تبعیت از همان ترتیب وقوع حوادث تاریخی و شرح وقایع، دانستی‌های بسیار مفید و متنوّعی را دربارۀ هر یک از گیاهان و رستنی‌ها و مواد مرتبط با آنها از منابع معتبر تاریخی و مطالعات تاریخ علم گردآوری و تنظیم و تبویب کرده است. او علاوه بر تاریخ طبری از تاریخنامۀ طبری (منسوب به ابوعلی بلعمی، درگذشت ۳۵۲ ق، وزیر دربار منصور بن نوح سامانی)، ترجمۀ تفسیر طبری (ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده) و سایر منابع و متون بهره برده است.
*
رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری، همچون دایرهالمعارفی است از خواندنی‌های گیاهی-تاریخی که از یک پیشگفتار (صص ۱-۳۰) و سه گفتار و در ۴۶۳ عنوان اصلی و فرعی تنظیم شده است: «گفتار اول: از آغاز تا اسلام» (صص ۳۳-۳۱۳؛ ۱۴۵ عنوان)، «گفتار دوم: بعد از اسلام تا پایان سال سیصد و دو هجری» (صص ۳۱۵-۵۵۵؛ ۱۰۰ عنوان) و «گفتار سوم: قبل و بعد از اسلام تا پایان قرن سوم هجری» (صص ۵۵۷-۷۷۷؛ ۴۶ عنوان).
پیشگفتار مفصّل کتاب به شرح زندگانی طبری، ارزش و جایگاه تاریخ طبری، ترجمۀ فارسی آن به دست ابوعلی بلعمی و گزارشی از چاپ و تصحیح هر دو متن به کوشش ابوالقاسم پاینده (۱۳۴۸، ۱۵ ج) و محمدتقی بهار (۱۳۴۱ ش) اختصاص یافته است.
در گفتار اول سخن از آفرینش زمین و همۀ مخلوقات در میان است؛ از آب گرفته تا خاک، از درخت گرفته تا قلم و نی، از اینکه در بهشت عدن درختان «طلح» (موز) و سدر (کُنار) سر به هم آورده بودند و دیگر درختان بهشتی چگونه خوراک و پوشاک آدم و حوا را تأمین می‌کردند؛ در این بخش از کتاب بیشتر به تناسب موضوع با ارتباط میان گیاهان با پیامبران و پادشاهان و نیکان و ابرار آشنا می‌شویم و بنا به قول دکتر علیرضا طلایی «زوایای تاریک یا ناشناختۀ تاریخ کشاورزی» پیش چشم ما جان می‌گیرند.
در گفتار دوم از سال اول هجرت تا ۳۰۲ ق هرجا از رستنی‌ها، مزروعات و درختان یاد شده، از جزئی‌ترین داده‌ها دربارۀ کاشت و داشت و فرآوری محصولات گیاهی تا مباحثی نظری دربارۀ تأثیر اقلیم گرم و خشک ایران بر علائق کشاورزی و باغداری ایرانیان را می‌توان سراغ گرفت:
«ایرانیان از بدو تاریخ به لحاظ خشکی مفرطی که بر اقلیم سرزمین آنها به‌ویژه بر بیابان‌های بیکران آن حاکم بوده به درخت و مخصوصاً درختان همیشه سبز چون سرو، ناژو (کاج)، مورد، شمشاد، گز و نخل توجه خاصی داشته‌اند، به‌خصوص به درخت سرو کاشمر که دست کاشت زردشت بوده و به دستور متوکل قطع شده است» (ص ۶۴۰)
در گفتار سوم نکاتی ویژه و مطالبی خواندنی دربارۀ پیش و پس از اسلام از باغ‌ها و گل‌های منقوش بر سنگ‌نگاره‌های کاخ‌های هخامنشیان تا نقوش گیاهی فرش‌های ایرانی همچون فرش زیبای بهارستان در کاخ ساسانیان آمده است. در این گفتار مباحثی را می‌خوانیم دربارهٔ زعفران و کاربردی خاص و شگرف آن نزد خلفای اموی و عباسی، درخت ساج، نیز اصلاح برخی از خطاهای راه‌یافته به نوشتۀ بلعمی. گفتار سوم ما را با چندوچون آیین و آداب کهن ایرانیان در کشاورزی، باغداری، زیباسازی کاخ‌ها و بوستان‌ها و به‌اصطلاح امروزی پدید آوردن فضای سبز آشنا می‌کند.
پایان‌بخش کتاب شرح بسیار زیبایی است از پیوستگی میان درخت سرو کاشمر و نخل ماتم یزد (صص ۶۴۰-۶۴۸) که بی‌شک یکی از تأثیرگذارترین بخش‌های تاریخی – تطبیقی رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری، است و نمی‌توان خوانندگان را از خواندن آن محروم گذاشت:
«… بدین‌سان، در عالم خیال می‌توان نخل ماتم یزد را با پیراهن سبز یا پوششی از شاخه‌های کاج و سرو [و نخل؛ پ.ش.] تجسّم بخشید و آن تصویر ذهنی را با تصویر سرو ابرقو [ابرکوه] مقایسه کرد. به همین ترتیب، باز هم در عالم خیال می‌توان تصویر یا تصوّری از درخت سرو کاشمر را که در عالم بی‌همتا وصف شده است و “خلنجی” که به نوشتۀ طبری در بغداد در معرض عام بر پا داشته‌اند، در ذهن ترسیم و تداعی کرد» (ص ۶۴۸).
نمایه‌های ده‌گانۀ بسیار مفصّل و متنوّع این کتاب (صص ۶۵۱-۷۷۷) که حتی مواد و مطالب بخش «اظهارنظرها به‌جای مقدمه» را پوشش داده است، کار را برای پژوهشگران و خوانندگان حرفه‌ای چنین کتاب مرجعی آسان کرده است. در این نمایه‌های ده‌گانه فهرست‌هایی آمده از: ۱. رستنی‌ها، پدیده‌های نباتی، خوردنی و منسوب به آنها؛ ۲. جانداران و پدیده‌های حیوانی؛ ۳. کانی‌ها و گوهرها و منسوب به آنها؛ ۴. کسان، گروه‌ها، اقوام، ملّیت‌ها و منسوب به آنها؛ ۵. جای‌ها؛ ۶. کتاب‌ها؛ ۷. آیات؛ ۸ نخستین‌ها؛ ۹. تعاریف و نکته‌هایی گزیده از متن و حواشی؛ و ۱۰. مشخصات کتابشناسی منابع و مستندات.
تهیه و تنظیم چنین نمایه‌های مفصّل و سودمندی توجه چند تن از صاحب‌نظران (سیّد عبدالله انوار، علیرضا طلایی و سیّد احمد امامی) را به خود جلب کرده و هر یک به زبان و بیانی تدارک این بخش از کتاب را نیز همچون نگارش متن اصلی آن ستوده‌اند.
رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری، فقط به مباحث مرتبط با گیاه و کشاورزی مرتبط نیست و از ذکر خواندنی‌هایی دربارۀ مواد استحصال‌شده از رستنی‌ها مثل صمغ‌ها و عصاره‌ها و دیگر اندام‌های گیاهی و مواد رنگی مثل نیل و زعفران و روناس نیز دریغ نکرده است. حتی مطالبی درباره تأثیر گیاهان در هنر و معماری و صنایع‌دستی نیز در آن آمده و برگ برگ این کتاب را سرشار از مطالبی خواندنی کرده است، از داستان سرو کشمیر و «خلنجی» که بر الگوی آن و بر اساس مصالح متفرق و پاره‌پارۀ آن در بغداد فراهم آمد تا نکاتی در باب فرش جواهرنشان بهارستان در ایوان مداین و طرح و نقش گیاهان بر آن:
«شاید قدیم‌ترین طرح و نقشۀ فرش ایرانی مربوط به دوران هخامنشیان بوده که متناسب با وسعت کاخ‌های آنان بافته شده است و احتمالاً فرش بی‌نظیر کاخ ساسانیان در مداین که طبری از آن با نام “بهار کسری” (تاریخ طبری، ص ۱۸۲۴) و بلعمی از آن با نام “فرش زمستانی” (تاریخنامۀ طبری، ج ۳، ص ۴۶۶) یاد کرده و اوصافی از زیبایی‌ها و جلوه‌های نقش و نگارهای گل‌وگیاه و رستنی‌های آن را با تفاوت‌هایی آورده‌اند، اوصافی که طبری از زیبایی‌های نقوش فرش مشهور کاخ ساسانی نقل کرده و با تفاوت‌هایی در تاریخنامۀ طبری مندرج است، می‌تواند بیانگر جلوه‌ها و زیبایی‌های بیرونی کاخ‌های شهریاران ایرانی پیشین باشد …» (ص ۵۶۴)
*
مؤلف پیش از انتشار متن کامل کتاب ده نسخۀ تکثیرشده را به رأی و نظر ده نفر از استادان و متخصصان رشته‌های مرتبط رسانده و تقریظ و اظهارنظر و بیان لطف هشت تن را بر حسب ترتیب تاریخ تولد ایشان به‌جای مقدمه کتاب درج کرده است. بدین ترتیب، اظهارنظرهای این هشت دانشور به‌جای مقدمهٔ کتاب نشسته است: سیّد عبدالله انوار (متولد ۱۳۰۳)، بانو دُرّه میرحیدر (متولد ۱۳۱۳)، حسن ابراهیم‌زاده (متولد ۱۳۱۴)، علی‌محمد بخشوده (متولد ۱۳۱۶)، محمدتقی راشد محصل (متولد ۱۳۱۸)، علیرضا طلایی (متولد ۱۳۲۱)، محمدحسن راشد محصل (متولد ۱۳۲۱) و سیّد احمد امامی (متولد ۱۳۴۲).
با این اوصاف، نسخه‌پردازی کتاب و انتخاب اندازه و نوع قلم در حروف‌نگاری و فاصلۀ بین سطور درخور شأن انتشاراتی چون مرکز نشر دانشگاهی نیست و اگر دقت بیشتری در این زمینه به کار می‌رفت، صفحات کتاب زیباتر و چشم‌نوازتر می‌شد و از حجم کتاب می‌کاست و بالتبع با مصرف کاغذ کمتر کتاب با قیمت مناسب‌تری روانۀ بازار می‌شد. صفحه‌ای که فهرست نمایه‌ها را مشخص می‌کند دو بار در کتاب درج شده است؛ یک بار در جای درست و اصلی [ص ۶۴۸] و دیگری در ص بیست‌وهشت.
طرح روکش جلد نیز چندان بیانگر محتوای فخیم و تاریخی و پژوهش ارزندۀ مؤلف نیست و نه از خرمی و سرسبزی رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی حکایت می‌کند نه رد و اثری از تاریخ طبری را در آن می‌توان جست: درختی است خشکیده و بی هیچ نشانی از روح سبز و خرم و آبادانی‌دوست ایرانی. دو تصویر درون کتاب نیز کیفیت چاپ مناسبی ندارند (سرو ابرکوه، ص [۶۴۴] و نخل ماتم یزد، ص [۶۴۶]).
در فهرست منابع نیز اطلاعات کتابشناختی با دو نظم مختلف تنظیم شده‌اند یعنی گاه عنوان کتاب به مثابهٔ سرشناسه قید شده و گاه نام خانوادگی یا نام اشهر مؤلفان (مثل اعلم، هوشنگ؛ قهرمان، محمد؛ لوکوک، پیر؛ گزنفون و …).
*
طیف وسیعی از خوانندگان متون عمومی و تخصصی مانند علاقه‌مندان به تاریخ عمومی جهان، کلیات تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران، تاریخ گیاه‌شناسی و کشاورزی، پژوهشگران تاریخ علوم اسلامی، علاقه‌مندان به تاریخ علوم طبیعی نزد مسلمانان، پژوهندگان تاریخ پزشکی، داروسازی و گیاه داروشناسی می‌توانند از خواندن این کتاب بهره و لذت ببرند و با تعمیق دانش خود بر غنای پژوهش در این حوزه‌ها بیفزایند.
منابع
اکبری بایگی، علی. «زعفران از دیرباز تا امروز». اطلاعات. ۱۰ آبان ۱۳۹۶ (ش ۲۶۸۵۷).
علیزاده، مهبانو. «زعفران از دیرباز تا امروز»، در فرهنگ آثار ایرانی- اسلامی. زیر نظر سیّد علی آل داود و احمد سمیعی گیلانی. تهران: سروش، ۱۳۹۶. ج ۴. ص ۳۶۳.
غفوری، پرویز. زندگی‌نامۀ استاد محمدحسن ابریشمی، پژوهشگر در باب تاریخ کشاورزی ایران. همراه با یادداشت‌ها و نوشته‌ها دربارۀ زعفران از دیرباز تا امروز. [بی‌جا]: [بی‌نا]، اسفند ۱۳۹۹. [۴۹ ص].
نامه دکتر ابریشمی
