مساجد قدیمی تهران | فال و تماشای سیاحتی و زیارتی در ماه مهمانی خدا
تهران- ایرنا- شهر تهران دارای مساجد تاریخی، قدیمی و معروف است، جدا از اهمیت به عنوان مکان دینی و تاثیرگذاری آنها در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی پایتخت، این مساجد دارای معماری چشم‌نواز و جذاب هستند که به ویژه در ماه مبارک رمضان می‌تواند بستری برای سیاحت و زیارت روزه‌داران باشد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، مساجد هر محله‌ای در ماه مبارک رمضان حال‌هوایی خاصی دارند و اگر این مساجد در یک محله قدیمی بنا شده، قدمت و اصالت و نام و عنوانی در میان هویت تاریخی شهر کسب کرده باشند، بیشتر مورد توجه مردم قرار می‌گیرند.
برخی در ماه مبارک رمضان فرصتی را برای آشنایی با ابعاد فرهنگی و معنوی شهرشان قرار می‌دهند، در برنامه های تهران‌گردی خود به امامزاده‌ها و بقاع متبرکه می‌روند، در آیین ها و مراسم‌های خاص ماه مبارک در مساجد معروف و مشهور شهر شرکت می‌کنند و جدا از فیض حضور در این اماکن معنوی با ظرایف و شکوه هنر معماری در دوران اسلامی بیشتر آشنا می‌شوند.
مساجد قدیمی شهر در دل خود پیشینه‌ای دارند، از همان در ورودی تا گنبد و مناره و شبستان به راحتی می توان گذر تاریخ و هنری را که معماران در آن به خرج دادهاند و متولیان از آن حفاظت کردند، به روشنی دید و البته تحسین کرد. مساجدی که حال و هوای نماز خواندن در آنها و تماشای معماری خاص از سردر و حوضچه‌های کاشیکاری و سنگ فرش و دیواره های آجرکاری تا جلوه‌گری بنای معماری گنبد و منار و گلدسته آن در میان تلالو آفتاب ظهر هیچ‌گاه از خاطر یک نمازگزار و بیننده نخواهد رفت.
در این میان همه مساجدی که از تهران قدیم می‌شناسیم، ۱۰ مسجد قدیمی و تاریخی را که بیش از همه معروف و مشهور هستند معرفی می‌کنیم که جدا از اهمیت به عنوان مکان دینی و تاثیرگذاری آنها در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی تهران، دارای معماری چشم‌نواز و جذاب هستند.
مسجد امام خمینی(ره)
مسجد امام خمینی(ره) یا همان مسجد شاه دومین مسجد تاریخی و از معتبرترین مساجد شهر تهران است. ساخت مسجد به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز و توسط ناصرالدین شاه به پایان رسید. این مکان مهم مذهبی جدا از آن که سالیان متمادی در دو سلسله قاجاریه و پهلوی محل برگزاری نماز جمعه رسمی تهران بود، رویدادهای مهمی را ازجمله مجالس ترحیم آیت‌الله میرزای شیرازی، آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله محمد فیض قمی، رئیس علی دلواری، قرائت فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو و … را نیز در تاریخ خود جای داده است.
مسجد جامع تهران
مسجد جامع تهران از آثار متعلق به دوران آل بویه در دیواره شبستان شاه آبادی گرفته تا آثار دوران سلجوقیان در لایه های زیرین شبستان عتیق و الحاقاتی که دوره های بعدی در بنا انجام شده، پیدا است که آنچه اکنون از بنای مسجد میبینیم به تدریج و در طول زمان شکل گرفته است. این مسجد قدیمی ترین مسجد تهران است. این مسجد پنج شبستان دارد.
در این مسیر می‌توان از گذرها و کوچه‌های بازار تهران هم یاد کنیم که از اسم های جذابشان معلوم است که هر کدام خرده روایت‌های شیرینی دارند که از دل چند دهه جریان زندگی برای ما روایت می‌کنند. گذز زنبورکخانه، لوطی صالح، عباس‌آباد، باشی، قاطرچی، حمام چال، کوچه‌های ارامنه، غریبان، اسماعیل‌خان و گوچه باغ ایلچی مشهورترین‌ها هستند.
گذر لوطی صالح (دلقکی در دوره زندیه و قاجاریه) که نخستین سفارتخامه انگلیس را در خود را جای داده بود و پس از ترک انگلیسی‌ها محل تجمع لوطی‌ها و مطرب‌های تهران شد. گذر ایلچی گذری که یک روز صبح جمعیت تهرانی‌ها خشمگین دوان دوان از چهارسوق بزرگ به طرف کوچه هفت‌تن و سه‌راه چال زنبورکخانه می‌رفتند تا وارد کوچه شوند که سمت راست به میدانچه‌ای می‌رسید که محل اقامت (گیربایدوف) وزیر مختار روس یا همان ایلچی ۳۵ساله بود که با ۲ مأموریت ضد ملی به دار الخلافه آمده بود: نخست امضای شاه را پای عهدنامه ترکمنچای بگیرد و دوم بر سر تحویل باقیمانده غرامت جنگ به توافق برسد
مسجد ارگ
مسجد ارگ تهران که قدمت آن به اوایل دهه ۱۳۳۰باز می‌گردد، یکی از مهمترین مساجد کنونی شهر تهران و از جمله موثرترین مساجد در سیر انقلاب اسلامی به شمار می‌آید. به ویژه به دلیل مجاورت مسجد با بازار تهران حوزه تاثیرگذاری آن، فراتر از محدوده جغرافیایی‌اش است. مسجد کنونی در واقع بر بقایای مسجدی بنا شد که ساخت آن به دوران سلطنت محمدشاه قاجار باز می گردد.
ساخت این مسجد توسط محمد قاسم‌خان ظهیرالدوله، صورت پذیرفت. مسجد در دوره ناصری به دستور پادشاه تجدید بنا شد. این بنا که همراه با توسعه ارگ سلطنتی بود، باعث شد شبهاتی مبنی بر غصبی بودن زمین آن به وجود بیاید. از این رو برای رفع شبهه مقرر شد تا مبلغی به عنوان اجاره اراضی ارگ به آیت‌الله شیخ عبدالحسین تهرانی جهت مصرف در امور مسلمین پرداخت شود.
در دوره پهلوی اول، تخریب دیواره ارگ سلطنتی در دستور کار قرار گرفت، متعاقب این اقدام بخش‌هایی از مسجد مادر شاه نیز تخریب شد و تنها بقایای کوچک و متروکه ای از آن باقی ماند. بخش های تخریب شده طی توافقنامه ای به وزارت فرهنگ و پیشه واگذار شد. بدین ترتیب تنها بقایایی از مسجد باقی ماند که آن هم در طرح توسعه وزارت اقتصاد ملی لجاظ کرده بودند.
مسجد و مدرسه معیرالممالک
خاندان معیرالممالک در دوره قاجار ریاست ضرابخانه را برعهده داشتند و باغ بزرگی در محله سنگلج داشتند که بعدها در طرح توسعه تهران تکه تکه و فروخته شد. این مدرسه و مسجد در جنوب شرقی باف توسط دوستعلی خان معیرالممالک ساخته شد او ناظر دو بنای دیگر قاجاری شمس العماره و تکیه دولت هم بود. مسجد و مدرسه معیرالممالک ضمن اینکه بیانگر شیوه معماری غنی و رایج زمان خود است، یادآور ذهنیت های مردم و خاطرات پیشینیان نیز است.
مسجد حضرت ابراهیم خلیل(ع)
در محدوده خانه باغ قوام، یکی از سه مسجد موجود در محدوده خیابان سی تیر است. این مسجد در سال های پس از انقلاب اسلامی در پهنه شمال شرقی محوطه موزه آبگینه و سفالینه های ایران بنا شد. در مسجد از داخل موزه آبگینه مسدود شده بود درِ دیگر هم در تقاطع کوچه رستم جهاد و نوبهار ایجاد شد. زمین مسجد در واقع بخشی از محوطه شمالی باغ است که در دوران پهلوی دوم برای اجرای نمایش روباز اعم از نمایشی و عروسکی در نظر گرفته شده بود.
مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری
مسجد ومدرسه عالی شهید مطهری در میدان بهارستان تهران یکی از مهمترین و پیشروترین مساجد و مدارس علوم دینی در تاریخ تهران است. این مجموعه ارزشمند توسط محمدحسین خان سپهسالار صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار در محمدوده باغ بهارستان بنا شد و به همین دلیل تا پیش از انقلاب آن را با عنوان مسجد ومدرسه عالی سپهسالار می‌شناختند.
مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری پس از مسجد جامع تهران، به همراه مسجد جامع امام‌خمینی (ره) جزو مساجد تاریخی تهران و یکی از نمونه های برجسته آجرکاری در معماری ایرانی به شمار می‌آید. ساخت بنا در سال ۱۲۵۸ بر اساس طراحی میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن‌الدوله) آغاز و در سال ۱۲۶۳ به پایان رسید. مرگ سپهسالار در سال ۱۲۶۰ باعث شد تا برادرش یحیی خان مشیرالدوله بر ادامه روند ساخت آن نظارت داشته باشد.
ساختمان مسجد دارای ۶ ورودی است و الگوی حیاط مرکزی آن منطبق بر شیوه چهار ایوانی است، معماری این مسجد به خواست بانی آن که بیش از ۱۰ سال وزیر مختار ایران در استانبول بود به شدت تحت تاثیر معماری مذهبی و درباری امپراتوری عثمانی به ویژه در گنبدسازی و تعدادمناره‌های آجری قرار دارد.
مسجد و مدرسه حاج قنبرعلی خان
مسجد و مدرسه حاج قنبرعلی خان (مسجد و مدرسه سعدیه) در سال ۱۲۵۰ خورشیدی توسط سعدالدوله حاج قنبرعلی کردمافی بنا شد. قنبرعلی خان فردی خیر بوده که تمامی املاک دور مسجد نیز برای وی بوده که در حال حاضر وقف مسجد است.
سردر و مناره‌های کاشیکاری شده مسجد یکی از نمونه های ارزشمند هنر معماری و کاشی کاری دوره قاجار است. مناره‌های مسجد علاوه بر کارکرد عمومی آن همزمان به عنوان بادگیر استفاده میشدند. در آن دوران از این مناره‌ها برای رصد ستارگان در تعیین اوقات شرعی به ویژه در ماه مبارک رمضان استفاده میشد.
مسجد آیت‌الله بهبهانی
مسجد آیت‌الله بهبهانی که در قدیم به آن مسجد سرپولک هم می‌گفتند یکی از قدیمی‌ترین مساجد بافت تاریخی شهر تهران در خیابان پانزدهم خرداد قرار دارد؛ این مسجد در رخدادهای مرتبط با جنبش مشروطه نقش مهمی داشته است. زمین مسجد در نزدیکی خانه آیت‌الله بهبهانی سالیان طولانی مکانی برای برگزاری نمازهای جمعه در محله بود.
این مسجد همان مکانی است که سیدجمال‌الدین واعظ در مخالفت با استبداد عین‌الدوله سخنرانی‌های تندی می‌کند و در جمع روحانیون متحصن بعد از پایان مهاجرت صغری به دستور آیت‌الله بهبهانی، ناظم الاسلام سخنرانی تاریخی خود را در لزوم ایجاد دارالشورا ایراد می کند.
مسجد افضلیه با گلدسته‌های زیبا و معماری سنتی
روبه روی بقعه بی بی زبیده در خیابان فداییان اسلام در شهرری مسجدی کوچک با گلدسته های زیبا و رنگ و لعاب مساجد تاریخی دارای معماری سنتی به چشم می‌خورد، که با وجوه اهمیت چندگانه جزئی از هویت، پیشینه و میراث فرهنگی محله ابن‌بابویه و شهرری محسوب می‌شود.
این مسجد از نوع پلان دو ایوانی با تزیینات کاشیکاری، تلفیق کاشی و آجر و کتیبه های کاشی است. اسم این مسجد برگرفته از نام بانی آن، یعنی مرحوم حاج علی اکبر افضلی است که در سال ۱۳۵۰ درگذشته و او را در یکی از حجره های جنوبی مسجد دفن کرده‌اند.
این مسجد زیبا از آثار معماری سنتی ایران، استاد حسین لرزاده است و دارای کتیبه های فراوانی در نمای داخلی صحن و نیز سردر ورودی است. ورودی در مسجد هم شیوه معماری پر از رسمی‌سازی، مقرنس، کاسه‌سازی و گره‌سازی استاد لرزاده خودنمایی می‌کند. فضای داخل مسجد هم از هنر او بی‌بهره نیست و درکاشی‌کاری‌ها و ساخت قسمت‌های مختلف بنا ظرایف استادانه‌ای به کار رفته است.
وجود آرامگاه خانوادگی و قرائت‌خانه استاد لرزاده هم بر اهمیت این مسجد افزوده است.
مسجد و مدرسه خان مروی
مسجد و مدرسه خان مروی را حاج محمد حسین خان ملقب به فخرالدوله والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاه بنیاد نهاد. از آن رو این مدرسه را خان مروی نامیده اند که در خیابان ناصر خسرو کوچه مروی واقع است و به مدرسه فخریه هم مشهور است.
این مجموعه شامل مسجد با صحن بزرگ، حجره‌ها و طاق نماهای اطراف صحن است. در سمت شمال صحن، ایوان بزرگ و مدرسه قرار دارد. بنا دارای تزئینات کاشی کاری و کتیبه‌هایی حاوی اشعار عالمانه است و نام فتحعلی شاه و فخرالدوله بر آنها آمده است تاریخ بنا در کتیبه، سال ۱۲۳۱ هـجری قمری را نشان می‌دهد.
فخرالدوله همچنین کتابخانه‌ای برای مدرسه فراهم کرد که هم‌اکنون نیز پابرجاست و بیش از ۲ هزار جلد کتاب خطی دارد. در میان کتاب‌های این کتابخانه مدرسه خان مروی نسخه‌های نفیس و نادر بسیار از جمله نسخه‌ای از خمسه نظامی که مجالسی از نقاشی اثر قلم استاد کمال‌الدین بهزاد وجود دارد.
