«آتشکده نیاسر» کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟
تهران- ایرنا- «آتشکده نیاسر» با قدمت حدود ۲ هزار سال همچنان پابرجاست و ساختار گنبدی سقف آن در ساخت بناهای مذهبی همچون کلیساها و مسجدها الگوبرداری شده است، اما آیا این بنای باستانی کاربرد نجومی و تقویمی داشته و می‌توان آغاز فصلها را با آن تعیین کرد؟
به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، چارتاقی‌ها، سازه‌هایی کهن از دوره ایران باستان هستند. اگر چه نمی‌توان به صراحت گفت، ولی بسیاری بر این باور هستند که این سازه‌ها، بناهای آئینی قبل از اسلام در ایران بوده‌اند. آتشکده نیاسر (شماره ثبت ملی ۳۱۶ سال ۱۳۱۷)، یکی از سالم‌ترین نمونه‌های برجای مانده در ارتفاعات نیاسر کاشان به جا مانده از اواخر دوران اشکانی و اوایل دوران ساسانی است، کارکرد و عنوان صحیح آن آتشکده اما اساس معماری آن بر مبنای چارتاقی طراحی و ساخته شده است و به گفته منابع بومی و محلی یک آتشدان با ارتفاع تقریبا ۱.۵ متر هم داشته است.
آتشکده نیاسر که در رده یکی از معروف‌ترین چهارتاقی‌های ایران قرار دارد، از دو جهت مهم است یکی از نظر استحکام در معماری است زیرا به عنوان یک بنای با قدمت حدود دو هزار سال همچنان پابرجا است و دوم اینکه ساختار گنبدی سقف آن است که در قرون بعدی از آن در ساخت بناهای مذهبی همچون کلیساها، مسجدها الگوبرداری شده است. البته برخی از پژوهشگران برای این بنای باستانی، کاربری‌هایی مانند نشان راهیابی، بنای یادبود، آتشگاه و قبر بزرگان، رصدخانه و حتی بنایی که با آن می توان اعتدالین و انقلابین را مشخص کرد، مطرح کرده اند.
در این زمینه با ایرج صفایی مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان که در شهر نیاسر قرار دارد، گفت وگو کردیم، او طی یک دهه تحقیق میدانی وتمرکز بر طراحی و معماری بنا و عکاسی از طلوع خورشید در روزهای نخستین هر فصل سال مقاله ای با عنوان «نقدی بر نظریه تعیین ابتدای فصلها در آتشکده نیاسر» منتشر کره است.
نوروز و یلدا طلوع خورشید را از زوایه آتشکده عکاسی کردم
صفایی گفت: از زمان راه‌اندازی رصدخانه دانشگاه کاشان در نیاسر در سال ۱۳۸۵ که مسئولیت این مکان علمی و پژوهشی را بر عهده گرفتم، درباره نظریه رضا مرادی غیاث‌آبادی که به‌عنوان پژوهشگر آزاد درباره چارتاقی‌های ایران از جمله آتشکده نیاسر انجام داده، بی‌طرفانه تحقیقاتی را شروع کردم.
مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان اظهار داشت: این پژوهشگر نظریه خود را در دو کتاب بناهای تقویمی و نجومی ایران (رصدخانه‌های ایران) و چارتاقی‌ها در مورد آتشکده نیاسر این گونه بیان می‌کند که «زاویه قرارگیری و تناسبات سازه آتشکده نیاسر طوری است که طلوع خورشید در روز نخست هر فصل بر محورهای خاصی از بنا انطباق داشته و از این رو، قابلیت تعیین آغاز فصلها را دارد.»
وی بیان کرد: در ابتدا این نظریه را پذیرفته بودم، اما معتقد بودم مبانی محاسبات این نظریه دارای اشتباهاتی است که نیازمند بررسی و توجه به آن از زوایای مشخص دارد. به همین منظور در یک دوره تحقیقاتی بیش از یک دهه گذشته در نوروز و آغاز تابستان همچنین در زمان شروع پاییز و حتی یلدا زمستان (اعتدالین و انقلابین) در نیاسر ماندم و بر روی آتشکده تمرکز کردم. از چند روز پیش از آغاز هر فصل طلوع آفتاب را از منظر و زاویه بسته میان ستون‌های آتشکده رصد، عکاسی و ثبت کردم.
انقلاب تابستانی و زمستانی / نگارش و تدوین نخستین زیج جهان در دوران ساسانی
صفایی در توضیح انقلابین و اعتدالین گفت: در گاه‌شماری ایرانی، انقلاب تابستانی تقریبا منطبق یکم تیر ماه و در آغاز فصل تابستان است، یکم فروردین و اول مهرماه هم که طول شب و روز برابر است اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی می‌نامند و آغاز فصل زمستان را در اول دی ماه را هم انقلاب زمستانی می‌گویند.
مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان گفت: انقلاب تابستانی یک روز یا یک شب نیست، بلکه مانند زمان سال تحویل یک لحظه از ۳۱ خرداد تا اول تیر یا به عبارتی به طور متوسط بعد از ۹۲ روز و ۱۸ ساعت از تحویل سال جدید رخ می‌دهد.
وی اظهار داشت:در لحظه تحویل سال یا همان اعتدال بهاری زاویه میل خورشیدی صفر است و بعد از آن شروع به افزایش می‌کند که بیشترین مقدار آن در زمان وقوع انقلاب تابستانی است که باعث به وجود آمدن طولانی‌ترین روز سال می‌شود. در انقلاب تابستانی زاویه میل خورشید بیش از هر زمان دیگر (تقریبا به اندازه ۲۳٫۵ درجه) است. از لحظه وقوع انقلاب تابستانی زاویه میل خورشید شروع به کاهش می‌کند و حرکتش معکوس می‌شود و به مرور طول روز کوتاه و طول شب بیشتر می‌شود.
صفایی با بیان اینکه برای گاه‌شماری خورشیدی در ایران باستان از ابزارهای دقیقی استفاده می‌کردند، افزود: تقویم امروزی میراث آن زمان بوده که منجمانی در قرون بعدی آن را احیا کردند، حتی در دوران ساسانی نخستین زیج دنیا در ایران نگارش و تدوین شده است، زیج مجموعه ای کامل از داده‌های رصدی در بازه زمانی حدود ۳۰ ساله است که بعدها بر اساس آن تقویم‌ها را می نگارند.
«آتشکده نیاسر» دقت لازم را به عنوان رصدخانه ندارد
صفایی به انتشار مقاله علمی خود درباره دقت آتشکده نیاسر در تعیین اعتدالین و انقلابین اشاره کرد و گفت: در این مطالعات حتی بررسی مهندسی و نقشه‌برداری سازه را هم انجام دادم، در ساختار ستون‌ها به ویژه در پایین آن، در اندازه پایه‌ها و زاویه میان ستونی دقت آنچنانی -که برای یک رصدخانه بسیار الزامی است- وجود ندارد که به راحتی هم قابل تشخیص است. البته استدلال اصلی من در مقاله‌ام صرفا مهندسی سازه نیست.
گاه‌شماری خورشیدی و اسامی ماه‌های خورشیدی که در کتاب اوستا هم آمده برای بیش از دو هزار سال پیش ایران استمسئول رصدخانه دانشگاه کاشان توضیح داد: در برخی از سازه رصدخانه‌های قدیمی (مانند رصدخانه سمرقند) دقت در حد دقیقه و ثانیه قوسی وجود دارد. بنابراین برای یک سازه رصدی دست کم باید دقت در اندازه درجه قوسی باید وجود داشته باشد که مطابق با تحقیق انجام شده آتشکده نیاسر این دقت را ندارد.
وی با اشاره به وجود آتشکده‌های مختلف در اطراف کاشان و نطنز و استان مرکزی و شمال و جنوب شرق کشور گفت: بسیاری از این آتشکده‌های کشور را از نزدیک مطالعه و نقشه‌برداری کردم. حتی به زابل مسافرت کردم تا بنای باستانی را که به دهانه غلامان معروف است و برخی می‌گویند «همان رصدخانه باستانی نیمروزان است»، بررسی کنم، که به این نتیجه رسیدم چنین ویژگی در آن سازه وجود ندارد.
مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان به اصالت و قدمت دانش نجوم و علم هیات نزد ایرانیان اشاره کرد و گفت: ما از هزاران سال پیش گاه‌شماری خوشیدی را داشتیم، در این گاه‌شماری ایرانی نام ماه‌ها برگرفته از کتاب اوستا است این گاه شماری در که طول زمان تکامل یافته است دقیق‌ترین گاه شماری دنیا است.
صفایی خاطرنشان کرد: زیج شهریاری به عنوان نخستین زیج ثبت شده در جهان هم در دوره ساسانی نگارش شده است؛ قابل پذیرش نیست بنایی مربوط به همان دوران به عنوان یک سازه اندازه گیری نجومی احداث شود، اما برای سنجش یک رویداد نجومی، اختلاف محاسبه‌ای حدود ۳۰تا ۶۰ روز را ثبت کند.
«بر اساس مشاهدات نه در اعتدالین (آغاز بهار و پاییز) و انقلابین (آغاز تابستان و زمستان) خورشید از هیچ زاویه خاصی از بین ستون های آتشکده نیاسر طلوع نمی کند. در انقلابین هم آتشکده نیاسر دقت لازم را برا ثبت طلوع خورشید ندارد. زیرا طلوع خورشید دست کم در یک بازه ۴۰ روزه در آغاز فصل تابستان و زمستان را رصد، عکاسی و ثبت کردم که خورشید در تمام این مدت با اختلاف ناچیزی تقریبا از یک جا طلوع می‌کند»
«آتشکده نیاسر» کاربرد در تعیین ابتدای فصلها را ندارد
صفایی اظهار داشت: با توجه به محاسبات، اندازه‌گیری‌ها و مشاهدات میدانی و همچنین تعریف پارامتر سِعَت مشرق، امتداد طلوع خورشید در آغاز هیچکدام از فصلها بر محورهای آتشکده نیاسر منطبق نمی‌شود؛ زیرا در اعتدالین، یعنی روز نخست فصل بهار و پاییز، خورشید از هیچ زاویه خاصی طلوع نمی‌کند. همچنین در انقلاب تابستانی یعنی روز نخست فصل تابستان و انقلاب زمستانی؛ یعنی نخستین روز زمستان نیز دقت لازم را ندارد.
در روز اول بهار و روز اول پاییز، خورشید دقیقاً از شرق طلوع می‌کند که با هیچ یک از محورهای ساختمان آتشکده نیاسر مطابقت ندارد. به اختلاف سمت نقطه طلوع آفتاب در هر روز از سال نسبت به شرق، سِعَت مشرق گفته می‌شود. گستره زاویه‌ای سِعَت مشرق، به عرض جغرافیایی ناظر و همچنین زاویه میل خورشید در هر روز از سال بستگی دارد
مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان توضیح داد: بر اساس محاسبات، عرض جغرافیایی آتشکده نیاسر حدود ۳۴ درجه است. پس، بیشینه سِعَت مشرق حدود ۲۹ درجه است. یعنی در اولین روز تابستان، خورشید از سمت حدود ۶۱ درجه (نسبت به شمال )و در روز اول زمستان از سمت حدود ۱۱۹ درجه طلوع می‌کند. تغییرات زاویه میل خورشید در روزهای قبل و بعد از انقلابین بسیار کم است.
«آتشکده نیاسر» شاخص دقیقی برای تعیین آغاز بهار و پاییز (اعتدالین) و آغاز تابستان و زمستان (انقلابین) نیستوی افزود: اندازه‌گیری تغییرات سِعَت مشرق در روزهای آغاز ه فصل باید بسیار دقیق باشد. اما نحوه طراحی و قرارگیری ستون‌های آتشکده نیاسر این دقت را ندارد. یعنی برای حدود یک ماه، به نظر می‌رسد خورشید تقریباً از یک نقطه طلوع می‌کند. بنابراین نمی‌توان از آتشکده نیاسر برای مشخص کردن روز اول تابستان و روز اول زمستان استفاده کنیم.
صفایی با رد کردن رصدخانه بودن آتشکده نیاسر، گفت: رصدخانه به جایگاه پژوهشی نجومی گفته می‌شود، اما بناهای چارتاقی در ایران و البته آتشکده نیاسر ظاهراً چنین کاربردی نداشته اند. در طول تاریخ ستاره‌شناسان همواره دقیق‌ترین فناوری روز را برای مشاهده و ثبت پدیده‌های نجومی استفاده می‌کردند با نگاهی به آتشکده نیاسر می‌توان دریافت که ستون‌های این بنا با چنان دقتی که درخور نجوم آن زمان باشد، ساخته نشده است.
