حمله سریع و برق‌آسا به دمشق توسط گروه «هیئت تحریر شام» و سایر گروه‌های شورشی، که به طور هماهنگ در شمال و جنوب کشور پیشروی کردند، به سقوط پنجاه ساله حکومت اسد انجامید. با وجود تلاش‌های این گروه برای معرفی خود به‌عنوان یک جنبش معتدل، همچنان گزارش‌های نقض حقوق بشر در مناطق تحت کنترل آن منتشر می‌شود. در کنار این، نگرانی‌ها از بازگشت داعش در وضعیت بی‌ثباتی سوریه و رقابت‌های داخلی میان گروه‌های شورشی وجود دارد.
فرارو–اندرو انگلند، خبرنگار بخش خاورمیانه روزنامه فایننشال تایمز
به گزارش فرارو به نقل از فایننشال تایمز، پس از بیش از یک سال درگیری‌های مداوم در خاورمیانه، تسلیم ناگهانی بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، به یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های تاریخ منطقه تبدیل شد. در فاصله‌ای کوتاه و تنها طی دوازده روز، شورشیان از دو جبهه شمال و جنوب به سوی پایتخت سوریه پیشروی کرده و دمشق را به تصرف خود درآوردند. این تحول به معنای پایان سلطنت پنجاه و چند ساله خاندان اسد بر سوریه بود. آنها در این مدت کوتاه موفق شدند به دستاوردی دست یابند که حتی ده‌ها هزار مبارز مسلح مخالف در طول سیزده سال جنگ داخلی خونین نتوانسته بودند به آن نائل شوند.
هیئت تحریر شام و نقض حقوق بشر: تحلیل قدرت‌گیری جهادی‌ها در ادلب سوریه
حمله سریع و برق‌آسا که به سرنگونی نظام بشار اسد انجامید، توسط قدرتمندترین نیروی شورشی در سوریه یعنی «هیئت تحریر شام»، رهبری شد. این گروه که پیشتر به‌عنوان بخشی از القاعده شناخته می‌شد و اکنون یکی از گروه‌های جهادی برجسته در منطقه به شمار می‌رود، در فهرست سازمان‌های تروریستی از سوی سازمان ملل، ایالات متحده و بسیاری از کشور‌های دیگر قرار دارد.
ابو محمد الجولانی، رهبر این گروه که پیشتر به‌طور علنی از تمایل خود برای تصرف دمشق سخن گفته بود، اکنون به نظر می‌رسد که تصمیم‌گیرنده اصلی در تحولات آتی سوریه باشد. الجولانی پیش از این با گروه داعش در میدان جنگ روبهرو شده و هم‌اکنون یک پاداش ۱۰ میلیون دلاری از سوی ایالات متحده برای دستگیری او تعیین شده است.
در طی شش سالی که گروه «هیئت تحریر شام» تحت رهبری ابو محمد الجولانی در استان ادلب سوریه حکمرانی کرده است، این گروه تلاش کرده تا خود را به‌عنوان یک جنبش اسلام‌گرای معتدل معرفی کند. با این حال، این گروه همچنان با دستانی آهنین بر سرنوشت منطقه حاکم است و گزارش‌های سازمان ملل از نقض حقوق بشر در مناطق تحت کنترل آن حکایت دارد. آیا الجولانی، ۴۲ ساله، قادر خواهد بود که آرزوی خود برای حکمرانی موفق و پایدار را محقق سازد؟ در صورتی که این امر به واقعیت بپیوندد، قدرت‌های غربی و سازمان‌های بین‌المللی با چالش جدیدی از جمله نحوه تعامل و واکنش به حضور و قدرت گرفتن او و هیئت تحریرالشام روبهرو خواهند شد.
نگرانی‌ها از بازگشت داعش در بحبوحه آشوب سوریه و رقابت‌های داخلی میان گروه‌های شورشی
هیئت تحریرالشام تنها یکی از گروه‌های متعدد مخالفی است که بخش‌هایی از شورش اولیه سوریه را تشکیل می‌دهند و در حملات اخیر نقش داشته‌اند. پیش از این، جناح‌های مختلف مخالف با یکدیگر درگیر شده و هر کدام بر اساس منافع خود عمل کرده‌اند. در حمله اخیر، نشانه‌هایی از هماهنگی میان هیئت تحریرالشام و گروه‌های تحت حمایت ترکیه که زیر چتر ارتش ملی سوریه فعالیت می‌کنند، مشاهده شد. با این حال، آزمون واقعی زمانی آغاز خواهد شد که این جناح‌ها برای تقسیم غنایم پیروزی و کنترل قدرت وارد میدان شوند و مشخص شود که آیا این ائتلاف‌های شکننده قادر به حفظ وحدت خود خواهند بود یا نه.
مالک العبه، تحلیل‌گر سوری، اظهار داشت که از هماهنگی واضح شورش میان «هیئت تحریر شام» و سایر گروه‌ها احساس دلگرمی می‌کند و حمله به دولت بشار اسد را به‌عنوان «طرح تخریب کنترل‌شده» توصیف کرد. او افزود: «این حس سرخوشی و غرور با نگرانی از اینکه ممکن است این خشونت‌ها به پیامد‌هایی منجر شود، تعدیل شده است؛ به طوری که ممکن است این وضعیت خیلی خوب باشد، اما حقیقتاً قابل باور نیست.» العبه همچنین اشاره کرد: «اما واضح است که یک نقشه وجود دارد و هیئت تحریر شام و ابو محمد الجولانی این طرح را به‌طور بسیار دقیق و شفاف ارائه داده‌اند که این برنامه واقع بینانه است. این مسئله باعث ایجاد اعتماد و اطمینان در بسیاری از افراد شده است.»
در کنار گروه‌های شورشی سنی، نیرو‌های کرد نیز در شمال‌شرقی سوریه حضور دارند که پیشتر ایالات متحده از آنها در مبارزه با داعش حمایت کرده است. این نیرو‌ها بخش‌هایی از این منطقه را تحت کنترل دارند. با این حال، ترکیه این نیرو‌ها را به‌عنوان ادامه‌دهندگان جنبش‌های جدایی‌طلب کرد که سال‌هاست با دولت ترکیه درگیرند، تلقی می‌کند. نیرو‌های نظامی ترکیه به‌مدت چندین سال در شمال سوریه مستقر شده‌اند تا با مبارزان کرد و ارتباطات آنها با گروه‌های شورشی سنی مقابله کنند.
این واقعیت بدین معناست که آنکارا در حال حاضر به‌عنوان یکی از قدرتمندترین بازیگران در منطقه شناخته می‌شود و به‌طور قطع در تحولات آتی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا خواهد کرد. در عین حال، ترکیه روابط پیچیده و گاهی تیره‌ای با گروه «هیئت تحریر شام» دارد که آن را نیز به‌عنوان یک سازمان تروریستی می‌شناسد.
در همین حال، ایالات متحده حدود ۹۰۰ سرباز در سوریه مستقر کرده است تا از مبارزه علیه داعش حمایت کند. علاوه بر خطر درگیری‌های داخلی میان گروه‌های شورشی، نگرانی‌ها این است که داعش این آشوب و بی‌ثباتی بهره‌برداری کرده و دوباره به صحنه بازگردد. سوریه کشوری با جمعیتی متنوع از قبایل، ادیان و فرقه‌های مختلف است. در جریان حمله، الجولانی، سیاستمداری عمل‌گرا، با قبایل و مخالفان پیشین خود ارتباط برقرار کرد و میان آنها توافق‌های تسلیم را میانجی‌گری کرد، در حالی که دستور حفاظت از اقلیت‌ها را نیز صادر نمود.
آینده سوریه پس از اسد: دولت ضعیف و توخالی یا روند بازسازی و آشتی؟
کشور‌های همسایه، از جمله اسرائیل، اردن و لبنان، نیز محتاط خواهند بود، همانطور که کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس که در سال‌های اخیر روابط خود را با اسد از سر گرفته‌اند و جنبش‌های اسلامی را به‌عنوان نیرو‌های بی‌ثبات‌کننده می‌بینند، محتاط خواهند بود. برای همسایگان سوریه، کاهش قدرت اسد به سودشان بود و اسرائیل مدت‌هاست که خواهان پایان حضور حزب‌الله در مرز شمالی خود بوده است. اما نگرانی‌هایی نیز در خصوص احتمال شکل‌گیری یک دولت ضعیف و توخالی در حال فروپاشی وجود دارد.
وقتی قیام‌های مردمی علیه رژیم‌های دیکتاتوری در سال ۲۰۱۱ در سراسر خاورمیانه گسترش یافت، موجی از خوشبینی در منطقه ایجاد شد. اما این شور و شوق بسیار کوتاه بود. سوریه به جنگ داخلی ویرانگر خود فرو رفت. در مصر، ارتش پس از دو سال از سقوط حسنی مبارک، رئیس‌جمهور قدیمی، در کودتایی مورد حمایت مردم قدرت را در دست گرفت و اکنون تحت حکومت یکی از خودکامه‌ترین رژیم‌های منطقه قرار دارد. در لیبی، لحظه‌ای از دمکراسی وجود داشت، اما به محض آنکه گروه‌های مسلح رقیب به یکدیگر حمله کردند، این کشور شمال آفریقا همچنان پراکنده و آشفته باقی ماند. چالش پیشروی سوریه اکنون که اسد نهایتاً از قدرت برکنار شده، این است که آیا این کشور می‌تواند از موانع عبور کرده و از فاجعه‌هایی که دیگر کشور‌ها پس از سقوط دیکتاتور‌ها با آن مواجه شدند، اجتناب کند و روند دشوار بازسازی و آشتی را آغاز نماید.
