سقوط اسد آغاز تحولات پیچیده چگونه معادلات قدرت در سوریه تغییر کرد؟

به گزارش فرارو، سوریه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های رقابت قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای، در دهه اخیر شاهد تحولات ژرفی بوده است. حضور روسیه در این کشور، با هدف تثبیت حکومت بشار اسد و گسترش نفوذ ژئوپلیتیکی در خاورمیانه، از طریق پایگاه‌های استراتژیکی همچون بندر طرطوس و پایگاه هوایی حمیمیم، نقطه‌عطفی در سیاست خارجی مسکو محسوب می‌شود. این پایگاه‌ها به روسیه امکان داده‌اند تا قدرت نظامی و نفوذ خود را در مدیترانه به نمایش گذاشته و مانعی در برابر نفوذ غرب ایجاد کند.

با این حال، تحولات اخیر از جمله سقوط حکومت بشار اسد و تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ اوکراین، روسیه را با چالش‌هایی جدید در سوریه روبه‌رو کرده است. از کاهش نیرو‌های روسی در برخی پایگاه‌ها گرفته تا بازتعریف نقش این کشور در منطقه، نشان از تغییر در معادلات قدرت دارد. در عین حال، بازیگران دیگری مانند آمریکا و ترکیه نیز تلاش دارند از این شرایط بهره‌برداری کنند و با افزایش حضور خود در سوریه، جایگاه استراتژیکشان را تقویت نمایند.

طرطوس؛ قلب استراتژی روسیه در مدیترانه که اکنون با چالش مواجه است

پایگاه‌های نظامی روسیه در سوریه که پیش از سقوط ناگهانی حکومت بشار اسد به‌عنوان ابزار‌های کلیدی قدرت‌نمایی مسکو در منطقه شناخته می‌شدند، اکنون در پی این تحولات سیاسی به یک چالش جدی برای کرملین تبدیل شده‌اند. از جمله مهم‌ترین این پایگاه‌ها می‌توان به بندر طرطوس و پایگاه هوایی حمیمیم اشاره کرد که هر دو در تامین منافع نظامی و ژئوپلیتیکی روسیه در مدیترانه و خاورمیانه نقش مهمی را ایفا می‌کنند.

بندر طرطوس که تنها پایگاه دریایی روسیه در خارج از مرز‌های این کشور محسوب می‌شود، به زیردریایی‌ها و ناوگان دریایی مسکو امکان پشتیبانی و تعمیرات لازم را فراهم می‌آورد. این بندر، یکی از ابزار‌های کلیدی روسیه در مقابله با حضور نظامی غرب در منطقه و تقویت نفوذ مسکو در مدیترانه بوده است. این پایگاه در سال ۱۹۷۷ و در دوران جنگ سرد توسط اتحاد جماهیر شوروی تأسیس شد تا به‌عنوان یک مرکز لجستیکی برای ناوگان شوروی در مدیترانه عمل کند.

پس از فروپاشی شوروی، فعالیت این پایگاه به‌شدت کاهش یافت و تا حدود دو دهه در وضعیت نیمه‌غیرفعال قرار داشت. اما با آغاز جنگ داخلی سوریه و مداخله مستقیم نظامی روسیه در سال ۲۰۱۵، بندر طرطوس به یکی از قطب‌های اصلی عملیات نظامی مسکو در منطقه تبدیل شد. روسیه با امضای قراردادی ۴۹ ساله با دولت بشار اسد، بهره‌برداری از این پایگاه را تضمین کرد و به سرعت آن را به یک مرکز پیشرفته لجستیکی و نظامی تبدیل نمود. اهمیت این پایگاه تنها به امکانات دریایی آن محدود نمی‌شود؛ بلکه به‌عنوان بخشی از استراتژی گسترده‌تر روسیه برای حضور پایدار در خاورمیانه عمل می‌کند.

قرارداد ۴۹ ساله حمیمیم؛ آیا روسیه می‌تواند جایگاه خود را حفظ کند؟

پایگاه هوایی حمیمیم، واقع در استان لاذقیه، یکی از ستون‌های اصلی حضور نظامی روسیه در سوریه و دومین مرکز مهم استراتژیک این کشور در منطقه محسوب می‌شود. این پایگاه در سال ۲۰۱۵، همزمان با مداخله نظامی روسیه در جنگ داخلی سوریه و حمایت از حکومت بشار اسد، در یکی از فرودگاه‌های نظامی سوریه تأسیس شد. حمیمیم به سرعت به پایگاهی پیشرفته تبدیل شد و به روسیه امکان داد تا حضور هوایی خود را در خاورمیانه تثبیت کرده و عملیات گسترده‌ای را علیه گروه‌های شورشی در سوریه اجرا کند.

این پایگاه نقشی کلیدی در عملیات‌های نظامی روسیه ایفا کرد و به کرملین اجازه داد تا از طریق نمایش قدرت هوایی، جایگاه خود را در منطقه تقویت کرده و نفوذ غرب را محدود کند. در سال ۲۰۱۷، قراردادی ۴۹ ساله میان مسکو و دمشق برای بهره‌برداری از پایگاه حمیمیم به امضا رسید. حمیمیم نه تنها مرکزی برای پرواز‌ها و عملیات نظامی، بلکه محوری برای انتقال تجهیزات و تأمین لجستیکی به نیرو‌های روسیه در منطقه بوده است.

گزارش‌ها نشان می‌دهند که روسیه طی سال‌های اخیر ده‌ها هزار سرباز به سوریه اعزام کرده است. این نیرو‌ها نقش مهمی در حمایت از حکومت اسد و اجرای عملیات‌های نظامی داشتند. اما با آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، تمرکز روسیه بر جبهه‌های داخلی خود افزایش یافت و این امر منجر به کاهش محسوس تعداد نیرو‌های روسی در سوریه شد. با این وجود، کرملین همچنان بخشی از نیرو‌های خود را در حمیمیم حفظ کرده و این پایگاه به‌عنوان یکی از نقاط استراتژیک مسکو در خاورمیانه باقی مانده است. در شرایط کنونی و با توجه به تغییر قدرت در سوریه، پایگاه حمیمیم با چالش‌های جدیدی رو‌به‌رو است. بقای این پایگاه برای روسیه نه تنها از نظر نظامی بلکه از نظر حفظ جایگاه ژئوپلیتیکی در منطقه حیاتی است و مسکو به تلاش خود برای تثبیت امنیت و نفوذ در سوریه ادامه خواهد داد.

تغییرات اخیر در وضعیت سوریه و تحولات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ اوکراین، نشانه‌هایی از تغییر در اولویت‌های نظامی روسیه را نمایان کرده است. به گزارش خبرگزاری «نورث پرس» سوریه، نیرو‌های روسی اخیراً تخلیه برخی از پایگاه‌های خود را آغاز کرده‌اند. از جمله این پایگاه‌ها، پایگاه منبج و پایگاه کوبانی هستند که هر دو نقش کلیدی در استراتژی نظامی روسیه در سوریه داشتند.

پایگاه منبج که پیش‌تر تحت کنترل نیرو‌های آمریکایی بود، در سال ۲۰۱۹ پس از خروج آمریکا به کنترل روسیه درآمد. این پایگاه به‌عنوان یکی از مراکز مهم در مدیریت مناطق شمال سوریه و نظارت بر تحرکات نیرو‌های شورشی و مخالفان مورد استفاده قرار می‌گرفت. از سوی دیگر، پایگاه کوبانی عمدتاً برای نظارت بر توافق آتش‌بس میان روسیه و ترکیه به‌کار گرفته می‌شد. خروج نیرو‌های روسی از این مناطق می‌تواند پیامد‌های استراتژیکی برای ثبات این مناطق و تعادل نیرو‌های حاضر در سوریه داشته باشد. این تحولات می‌تواند توازن قوا در سوریه را تغییر دهد و فرصت‌هایی را برای دیگر بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، از جمله ترکیه و آمریکا، فراهم کند تا نفوذ خود را گسترش دهند. در عین حال، روسیه تلاش خواهد کرد با اتخاذ استراتژی‌های جدید، جایگاه خود را در معادلات پیچیده سوریه حفظ کند.

پایگاه التنف؛ سنگر استراتژیک آمریکا در معادلات سوریه

ایالات متحده در سال ۲۰۱۵، در پی گسترش تهدیدات گروه داعش و تصرف مناطق وسیعی در مرز‌های سوریه و عراق، به‌طور مستقیم وارد بحران سوریه شد. یکی از نتایج این مداخله، تأسیس پایگاه نظامی التنف در جنوب سوریه بود. این پایگاه که در تقاطع مرز‌های سوریه، اردن و عراق قرار دارد، به‌عنوان بخشی از استراتژی واشنگتن برای مقابله با داعش و گسترش نفوذ منطقه‌ای خود ایجاد شد.

با وجود کاهش عملیات نظامی آمریکا در سوریه در سال‌های اخیر، پایگاه التنف همچنان به‌عنوان یکی از مراکز کلیدی حضور واشنگتن در این کشور باقی مانده است. این پایگاه به نمادی از تمایل ایالات متحده برای حفظ حضور استراتژیک در سوریه تبدیل شده است. نقش التنف در آموزش و تجهیز نیرو‌های همسو با آمریکا و همچنین کنترل مسیر‌های استراتژیک منطقه، آن را به یک ابزار مهم در سیاست‌های منطقه‌ای واشنگتن تبدیل کرده است.

ایالات متحده، علاوه بر پایگاه التنف، نیرو‌های نظامی خود را به مناطق شمال شرق سوریه نیز اعزام کرده است. این مناطق که تحت کنترل نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF) به رهبری کرد‌ها قرار دارند، از اهمیت استراتژیک زیادی در مبارزه با داعش و سیاست‌های منطقه‌ای واشنگتن برخوردارند. نیرو‌های دموکراتیک سوریه که متحدان اصلی آمریکا در جنگ علیه داعش محسوب می‌شوند، همچنان از حمایت مستقیم نظامی، مالی و لجستیکی ایالات متحده برخوردارند.

حضور نیرو‌های آمریکایی در این مناطق، بخشی از راهبرد واشنگتن برای حفظ نفوذ در سوریه است. بر اساس اظهارات سرلشکر پاتریک رایدر، سخنگوی پنتاگون، حدود ۹۰۰ سرباز آمریکایی در سوریه مستقر هستند و بخش عمده‌ای از آنها در شمال شرق این کشور حضور دارند. این نیرو‌ها وظیفه حمایت از عملیات‌های ضد تروریستی، آموزش نیرو‌های محلی و همچنین پشتیبانی از فعالیت‌های نیرو‌های دموکراتیک سوریه را بر عهده دارند.

ترکیه در سوریه؛ بازیگری که خطوط قدرت را بازتعریف می‌کند

ترکیه به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در شمال سوریه، نقش محوری در تحولات این کشور ایفا می‌کند. سیاست‌های آنکارا در سوریه ترکیبی از اهداف امنیتی، نظامی و ژئوپلیتیکی است که بر محور مقابله با گروه‌های کردی و حفظ نفوذ در مناطق مرزی شمالی متمرکز شده است.

تمرکز اصلی ترکیه در سیاست‌های خود در سوریه، مقابله با «نیرو‌های دموکراتیک سوریه» است. آنکارا این گروه را به دلیل ارتباط نزدیک با «حزب کارگران کردستان» که از نظر ترکیه یک سازمان تروریستی است، تهدیدی جدی برای امنیت ملی خود می‌داند. در همین راستا، ترکیه طی سال‌های اخیر چندین عملیات نظامی گسترده از جمله عملیات‌های «سپر فرات»، «شاخه زیتون» و «چشمه صلح» را در شمال سوریه انجام داده است. این عملیات‌ها به‌منظور تضعیف نیرو‌های دموکراتیک سوریه، ایجاد مناطق امن برای بازگرداندن پناهجویان سوری و تثبیت نفوذ ترکیه در مناطق مرزی طراحی شده‌اند.

هم‌زمان با جشن‌های مردم دمشق به‌دلیل خروج اسد و ورود نیرو‌های شورشی، ارتش ملی سوریه که تحت حمایت ترکیه قرار دارد، کنترل مناطقی در منبج را که پیش‌تر در اختیار کرد‌ها بود، به دست گرفت. این تحول از سوی منابع محلی گزارش شده است و نشان‌دهنده تغییر سریع خطوط قدرت در شمال سوریه در پی سقوط حکومت اسد است. ترکیه به‌وضوح به‌دنبال تقویت جایگاه خود در این مناطق و استفاده از شرایط جدید برای پیشبرد اهداف راهبردی‌اش در سوریه است.

نتیجه گیری

تحولات اخیر در سوریه نشان‌دهنده بازتعریف نقش بازیگران کلیدی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. روسیه، با کاهش حضور نظامی در برخی پایگاه‌ها و تمرکز بر پایگاه‌های اصلی مانند حمیمیم و طرطوس، تلاش می‌کند جایگاه ژئوپلیتیکی خود را حفظ کند. آمریکا با تقویت پایگاه التنف و نیرو‌های کرد، همچنان به حضور خود در سوریه ادامه می‌دهد. ترکیه نیز از فرصت ایجادشده برای گسترش نفوذ خود در شمال سوریه استفاده کرده و با حمایت از نیرو‌های هم‌پیمان، به دنبال تثبیت اهداف استراتژیک خود است. این تغییرات، توازن قدرت را در سوریه دگرگون کرده و آینده این کشور را به صحنه‌ای پیچیده‌تر برای رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است.