قبرستان دولاب، جایی برای گذر از تاریخ ایران

گروه ایرنا زندگی – قبرستان دولاب از جاهای دیدنی تهران در یکی از محلات قدیمی پایتخت است. این قبرستان مدفن افراد غیرایرانی نامدار و مشهوری است که روزگاری در ایران زندگی می‌کردند. با ما همراه باشید.

معرفی قبرستان دولاب

قبرستان دولاب در حقیقت همان گورستان قدیمی ارامنه است که قبرها و گورهای مربوط به مسیحیان ارمنی در آن جای گرفته‌اند. در این گورستان قبر ۴۰۹ سرباز و ۵۲۸ غیرنظامی وجود دارد. رسما گورستان در سال ۱۳۱۵ تاسیس شد و سال‌های سال است که در آن هیچ‌گونه تدفینی صورت نمی‌گیرد.

قبرستان دولاب توسط فرانسه، ایتالیا و لهستان اداره می‌شود و قبرهای اشخاص مشهور و همچنین ناشناس را در خود جای داده است. درب چوبی این گورستان رو به باغی چشم‌نواز باز می‌شود. اکثر قبرها قدیمی‌اند و ملیت فرد متوفی با یک پرچم مشخص شده است. در میان آنان، فرانسویان ناشناس بسیاری مانند سیمون سرداری (متولد مونپلیه) و لویی کاپدور (متولد سال ۱۸۹۸ در استان گار و متوفا در سال ۱۹۶۶) به چشم می‌خورند.

سنگ‌ قبرهای گورستان با علامت صلیب منقوش شده‌اند و متعلق به کشورهای روسیه، لهستان، فرانسه، ایتالیا و مسیحیان ایرانی هستند. روی سنگ‌ها نقوش صلیب، عکس‌های سیاه‌وسفید و تصویر بانوی غمگین یا مریم محزون دیده می‌شود. بالای بعضی از قبرها شاخه‌های درختان کهن سایه انداخته‌اند. نشان سربازان گمنام روسیه، آرامگاه کنت‌های فرانسوی، شاهزاده‌های گرجی، پزشکان دربار قاجار و پهلوی، گورستان دسته‌جمعی لهستانی‌هایی که در جنگ جهانی دوم در راه بازگشت به وطن جان باختند و بسیاری از چهره‌های سرشناس تبعه کشورهای دیگر در این قبرستان می‌تواند بسیار جذاب باشد.

قبرستان دولاب با نام‌های دیگر نیز از جمله گورستان لهستانی‌ها، قبرستان اکبرآباد، قبرستان سلیمانیه، قبرستان ارتودکس‌ها، قبرستان کاتولیک‌ها و قبرستان آشوری‌ها شناخته شده است.

قبرستان دولاب کجاست؟

گورستان دولاب در اتوبان شهید محلاتی، حدفاصل خیابان شهید رضایی تاجری از غرب، خیابان مستفیذ از شمال، املاک مسکونی از شرق و گلخانه‌های خیابان پاسدار گمنام از جنوب واقع شده است.

تاریخچه قبرستان دولاب

تاریخچه قبرستان دولاب از این حکایت دارد که اولین تجمع ارامنه تهران در حاشیه حصار جنوبی شهر آن زمان، یعنی جنوب بازار تهران بوده است. قدیمی‌ترین کلیسای شهر تهران نیز به نام کلیسای سورپ گورک در بازارچه قوام الدوله قرار دارد. این کلیسا که همچنان پابرجا است، در اواخر قاجار بنا شد و نشان اجتماع ارامنه وقت بود. اولین گورستان آرامستان ارامنه نیز در همان محدوده بنا شده بود که بعدها تخریب و جز بافت مسکونی شهر تهران شد. بعد از آن دو گورستان، یکی در ونک (محل تجمع جدید ارامنه) و دیگری در شرق تهران در سال ۱۳۱۵ شمسی ساخته شدند.

بنا به نوشته اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان در سال ۱۱۳۷ قمری، به دستور کریم خان زند ارامنه سنگ‌تراش اصفهانی به تهران منتقل و در محله دولاب ساکن شدند و این بهانه‌ای برای احداث گورستان ارامنه در شرق تهران شد.

آغامحمدخان قاجار نیز در سال ۱۱۷۴ در بازگشت از گرجستان و قفقاز، تعدادی از اسیران جنگی ارمنی را با خود به ایران آورد و برای سکونت راهی تهران کرد. علاوه بر این، تعدادی خانوار دیگر را نیز از قره‌باغ به ایران کوچ داد. بعدها گورستان ونک به‌خاطر ساخت‌وسازهای بیش از حد تخریب و برخی از سنگ‌های قیمتی آن به گورستان دولاب انتقال یافت. البته مالکیت گورستان ارامنه از آن دولت فرانسه بود و توسط سفارتخانه‌های فرانسه، ایتالیا و نماینده کلیساهای کاتولیک رم در ایران خریداری شده بود. بخش مربوط به لهستان نیز توسط سفارتخانه لهستان در ایران در سال ۱۹۴۳ خریداری شد.

قسمت‌های قبرستان دولاب

این گورستان با مساحت بیش از ۷۵ هزار مترمربع شامل ۶ بخش مجزاست که عبارت‌اند از: کلیسای حواری ارمنی، ارتدکس شرقی (روس‌ها، گرجی‌ها و یونانی‌ها)، کاتولیک رومی، کاتولیک ارمنی، آشوری‌ها و لهستانی‌ها. حدود ۴۴هزار متر مربع آن متعلق به ارامنه، ۱۴۲۰۰ متر مربع متعلق به کاتولیک‌ها، ۳۷۰۰ متر مربع متعلق به ارتدوکس‌ها و مابقی متعلق به آشوری‌های کلدانی است. نکته دیگر اینکه حدود ۵۰ درصد آرامستان کاتولیک‌ها متعلق به لهستانی‌ها و مابقی شامل قبرهای افراد فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی، چکی، آلمانی و سایرین است.

وسیع‌ترین قسمت گورستان مزار ۲۶۰ لهستانی تبعید شده در جریان جنگ جهانی دوم است و ترسناک‌ترین قسمت مزار ۲۶ مهندس معدنچی ایتالیایی که در فاصله سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۳ در ایران کار می‌کردند. معماری مدفن آن‌ها به‌صورتی است که در صورت ورود به این قسمت، توسط مردگان ایستاده، محاصره می‌شوید. بزرگ‌ترین بارگاه، مزار دکتر کلوکه (پزشک فرانسوی محمد شاه قاجار) است.

بخش لهستانی گورستان با دو نماد سنگی منقوش به نشان‌های عقاب و صلیب خودنمایی می‌کند؛ نمادهایی که روی آن‌ها به سه زبان لهستانی، فرانسوی و فارسی نوشته شده است: آرامستان تبعیدشدگان لهستانی که در موقع مراجعت به میهن خود اینجا به خواب ابدی فرو رفتند.

مدفونین در قبرستان دولاب

مشاهیر دفن شده در این آرامستان عبارت‌اند از:

اوانس اوگانیانس (زاده ۱۲۷۹ یا ۱۲۸۰ – درگذشته ۲ تیر ۱۳۴۰): اولین کارگردان سینمای ایران و همچنین بانی اولین مدرسه بازیگری در ایران

ولادیسلاو هورودکی (زاده ۲۳ مه ۱۸۶۳ – درگذشته ۳ ژانویه ۱۹۳۰): معمار اهل لهستان

آنتوان سوروگین (اواخر ۱۸۳۰ میلادی، ۱۲۰۹ خورشیدی در سفارت شوری در تهران – درگذشت ۱۹۳۳میلادی، ۱۳۱۲ خورشیدی در تهران): عکاس گرجی و روس تبار حاضر در ایران عصر قاجار

نیکلای مارکف (زاده ۱۸۸۲ میلادی در تفلیس – درگذشته ۱۹۵۷ در تهران): معمار روس‌تبار مقیم ایران

آلفرد ژان بانیست لومر (زاده ۱۲۲۰ خورشیدی – درگذشته ۴ اسفند ۱۲۸۵): موسیقی‌دان نظامی فرانسوی در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار

کنت دو مونت فرت (زاده ۱۸۷۸، ناپل – درگذشته ۱۹۱۶، تهران): اولین رئیس پلیس ایران

در بخش ارتودکس‌ها گورستان نمای یادبود تهی گور کشته‌شدگان روسیه در جنگ جهانی نصب شده است. در بخش گورستان کاتولیک‌ها افراد مشهور دیگری از قبیل دکتر کلوکه (پزشک فرانسوی محمدشاه قاجار)، دکتر تولوزان (پزشک مخصوص ناصرالدین شاه)، دکتر جمشید اعلم (پزشک مخصوص محمدرضا پهلوی) و ولادیمیر گاردایستکی (معمار ایستگاه راه‌آهن تهران) دفن شده‌اند.

مهم‌ترین و ارزشمندترین قسمت گورستان ارامنه دولاب، بخش لهستانی‌های آرامستان کاتولیک‌ها است؛ لهستانی‌هایی که با کشتی به ایران آمده بودند و باید زودتر به کشورشان بازمی‌گشتند؛ اما بیماری و خستگی امانشان نداد و درگذشتند. روی سنگ قبرهایشان نوشتند: هیچ‌کدام این‌ها سربازانی نبودند که در جنگ کشته شده باشند؛ بلکه دلیل مرگشان بیماری‌های واگیردار تیفوس و تحلیل قوا بود.