مسجد ذوالقبلتین قاین؛ قصری که مسجد شد ،سه مسجد تاریخی خراسان جنوبی در پرونده ثبت جهانی
بیرجند – ایرنا – مسجد جامع قاین (ذوالقبلتین) که زمانی کاخ فرمانروای قهستان بود با گذشت بیش از یک هزار و ۱۰۰ سال همچنان مانند نگینی ارزشمند به عنوان بلندترین عمارت قاین و یک شاهکار اصیل ایرانی اسلامی در قلب این شهر می‌درخشد.
به گزارش ایرنا، مسجد جامع قاین که دارای دو محراب، یکی به سوی کعبه و دیگری به سوی بیت‌المقدس است نخستین اثر تاریخی به ثبت رسیده در خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
مسجد جامع قاین نمایانگر شکوه و عظمت معماری ایران در دوره اسلامی است که از گذشته تا به امروز علاوه بر داشتن جایگاه و پایگاه مذهبی، اجتماعی و سیاسی در جامعه از لحاظ ویژگی‌های معماری حایز اهمیت فراوان بوده است.
واقعیت این است که این مسجد جامع، قلب تپنده و هسته مرکزی شهر قاین و همچنین یکی از اصلی‌ترین بناهای تاریخی است که مورد بازدید گردشگران، ایرانگردان و جهانگردان قرار می‌گیرد.
مسجد جامع همانطور که از اسمش پیداست عبادتگاه مسلمانان، مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آنها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است موضوعاتی که هنوز بعد از گذشت صدها سال در مسجد ذوالقبلتین قاین نیز رواج دارد.
مسجد جامع قاین به دلیل داشتن دو محراب با دو قبله، در بین گردشگران داخلی و خارجی، شهرت قابل توجهی یافته است
مسجد جامع قاین، یکی از زیباترین، مرتفع‌ترین و محبوب‌ترین بناهای تاریخی در این شهرستان کهن است که در کنار معماری زیبا و تزئینات خیره‌کننده‌ای که توسط هنرمندان ایرانی ایجاد شده است، به دلیل داشتن دو محراب با دو قبله، در بین گردشگران داخلی و خارجی، شهرت قابل توجهی یافته است.
هرچند در مورد قدمت مسجد جامع قاین و زمان دقیق احداث آن، اختلاف‌نظرهایی در بین محققان و باستان‌شناسان وجود دارد اما اعتقاد برخی بر این است که این مسجد در ابتدا آتشکده و متعلق به دوران حکومت ساسانیان بوده که بعدها روی آن، ساختمان مسجد بنا شده است.
همچنین در برخی تحقیقات آمده است، مسجد جامع کنونی قاین در ابتدا با کاربری کاخ (قصر) به دستور عمادالدین محتشم قاینی فرمانروای قهستان در سال‌های تقریبی ۶۵۵ تا ۶۶۶ هجری ساخته شده، محراب اولیه در واقع جایگاه تخت حاکم در قصر بوده و محرابی که اکنون به سمت قبله میباشد بعدها زمانی که به مسجد تغییر کاربری داده شد ساخته شده است.
در این مورد می‌توان به نظرات ابن حوقل، اصطخری و ناصرخسرو اشاره کرد. ابن حوقل، در مورد این اثر ارزشمند کشور چنین می‌نویسد: قاین وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل و دارای قهندژ (کهندژ)، است که خندقی در پیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژ است.
به گفته اصطخری مسجد جامع قاین در قهندژ یا همان ارگ و در مجاورت دارالاماره، قرار داشته است، در صورتی که یک قرن بعد ناصرخسرو قبادیانی که در اواسط قرن پنجم هجری از این شهر دیدن کرده است، محل قرارگیری و ساخت این مسجد را در بخش اماکن عمومی شهر عنوان کرده است.
او در مورد این مسجد چنین گفته است: قاین شهری است بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنان که در خراسان از آن بزرگ‌تر ندیدم و آن تاق نه در خود مسجد است و عمارت همه شهر به گنبد است.
اینکه این مسجد بارها و بارها براثر زلزله تخریب شده و صدمات بسیاری را متحمل شده است، امری است کاملا اثبات شده که در کتیبه‌هایی که در ایوان مسجد قرار دارد و قدمت آن به سال ۷۹۶ هجری قمری است، به صراحت به آن اشاره شده است. در این کتیبه چنین آمده است این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره‌ی امیر تیمور جهانگشا حاکم قاین و مدتی حاکم ساری و دامغان بود، تعمیر و مرمت شد.
لوحه‌ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم درضلع شمالی حیاط مسجد است و تاریخ آن اول رجب سال ۹۲۱ است. مضمون کلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطانی است که در (۹۱۹–۹۲۱) هجری از سوی شاه اسماعیل صفوی در قاین به این مقام منصوب شد. سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد ۱۲۰×۵۰ سانتی‌متر و با خط بسیار زیبای رقاع که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد به تاریخ ۱۰۸۰ هجری قمری کرده است.
در کاوش‌های شبستان شمالی به سال ۱۳۵۴ستون‌های سنگی با درازا و پهنای یک متر در یک متر از سنگ، لاشه، ملات و ساروج کشف شده که پایه‌های کنونی بر روی آنها بنا شده است.
وجود یک ستون چهار قلو در شبستان مشابه ستون‌های مسجد جامع اصفهان قدمتی از دوره سلجوقی را نشان می‌دهد که احتمالاً در دوره تیموری تجدید بنا گردیده است، گمانه زنی در این محل به عمق ۶۰ سانتی‌متر و کشف قطعاتی از آجر و سفال‌های سلجوقی نشان داد که مسجد در یک زلزله شدید خراب شده است.
بسیاری معتقدند از قلعه کوه قاین تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفرآباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه معبرش مجزا می‌شود. اگر کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شود شاید بتوان بسیاری از شگفتی‌ها را شناسایی و معرفی کرد.
مسجد جامع دارای دو محراب است، گرچه این مسجد جزو قدیمی‌ترین مساجد ایرانی است ولی محراب‌های آن ربطی به تغییر قبله از مسجد الاقصی به مکه ندارد احتمالاً یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله‌یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یک نیایشگاه است.
مسجد جامع قاین ۲ هزار و ۴۷۰ متر مربع وسعت داشته که یک‌هزار و ۵۰ متر مربع آن زیر بنای ایوان، شبستان‌ها و حجره‌ها و ۱۲۰ متر مربع عرصه داخلی است. حیاط مسجد محوطه‌ای به درازای ۳۳ و پهنای ۲۸ متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق ۲ متر قرار دارد از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهر شاد با ارتفاع ۱۸ متر، عرض ۱۱ متر و طول ۲۲ متر ساخته شده است.
قبلاً دو مناره در دو سمت ایوان به ارتفاع پنج متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می‌شد و تا قبل از ویرانی صدای مؤذن از آن بلند بود.
سقف ایوان چهار طاق و سه گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ‌آمیزی و تزیین شده و معرق کاری‌هایش بسیار ظریف و زیباست نقاشی‌های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و در زمان‌های بعد روی آنها را رنگ زده‌اند. دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تأثیر به سزایی دارند.
منبری چوبی و بزرگ با قدمتی برابر به سال ۱۰۸۲ هجری قمری در مسجد وجود دارد که بسیار نفیس و گرانبها است، این منبر از چوب چنار و به همت استاد محمد واعظی کاخکی با زیبایی و مهارت ستودنی و تحسین‌برانگیز ساخته شده است.
در این محراب کتیبه‌ای وجود دارد که به خط نسخ و به صورت منبت‌کاری روی آن چنین نوشته شده است: «عمل استاد مقیم بن استاد محمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان و ثماتون بعد الاف»
حضور یک پایاب مسقف در بین صحن مسجد، از دیگر نکته‌های جالب در معماری و ساخت این اثر تاریخی و مذهبی است. به نظر می‌رسد که این پایاب به دلیل دسترسی به آب قنات جعفرآباد و به دستور صفشکن خان و در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.
سازندگان پایاب را با ۲۰ پله و در عمق پنج متر و ۵۰ سانتی‌متری از سطح زمین احداث کرده‌اند، البته کتیبه‌ای در حجره‌ای که در کنار پایاب قرار گرفته، وجود دارد. در این کتیبه، متنی در مورد اطمینان دادن به مردم برای استفاده از آب پایاب هنگام گرفتن وضو حک شده است.
ساعت آفتابی در صحن مسجد جامع
از دیگر قسمت‌های جالب مسجد، وجود یک ساعت آفتابی است که در میان صحن مسجد و به عنوان وسیله‌ای برای تعیین جهت ظهر شرعی قاین، ساخته شده است؛ سازنده این ساعت آفتابی نیز استاد توحیدی، است.
همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، مسجد دارای دو درب ورودی است که یکی از آنها به سوی بازار قدیمی که در بخش شرقی قرار دارد باز می‌شود؛ دیگری نیز در جهت شمال و به سمت بازار فعلی گشوده می‌شود.
درب تاریخی و زیبای مسجد جامع قاین در محل ورودی ضلع شرقی این مسجد قرار دارد که امروزه محل ورود و خروج نمازگزاران است.
جنس این درب از چوب چنار بوده که به صورت دو لایه ساخته شده و بین دو لایه ۱۰ سانتی متر فضای خالی وجود دارد، نمای بیرون دارای تزئینات گره چینی، نمای دیگر درب به صورت ساده و تزیینات آن مشابه منبر داخل ایوان مسجد است.
قطعات این درب به وسیله میخ‌های چوبی به هم وصل شده‌اند که علاوه بر این میخ‌های چوبی از گل میخ‌های فلزی و تسمه‌های فلزی نیز استفاده شده است.
پاشنه گردهای فلزی این درب که بر روی زمین قرار دارد موجب حرکت آن می‌شود و بر روی لنگه سمت راست آن درکوب فلزی نصب شده است.
با توجه به شباهت تزئینات آن با منبر داخل ایوان مسجد جامع قاین که تاریخ ۱۰۸۲ هجری را دارد این درب احتمالا همزمان یعنی در دوره صفویه ساخته شده است، عرض این درب ۲ متر و ۲۰ سانتی متر و ارتفاع آن چهار متر و ۲۰ سا نتی متر است.
مرمت مسجد جامع قاین از شبستان تا بام پیرنشین
مرمت و نگهداری درست و علمی از آثار و ابنیه تاریخی جزو شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی کشورها به شمار می‌رود
رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان قاینات با تاکید بر لزوم حفظ و مرمت مسجد جامع قاین گفت: مرمت و نگهداری درست و علمی از آثار و ابنیه تاریخی یک ملت که نمایانگر و نمایشگاه حقیقی تاریخ، فرهنگ و هویت ملل مختلف است، جزو شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی کشورها به شمار می‌رود.
حمید عباس زاده افزود: اهمیت دادن به این موضوع مهم و محوری در کشور طی سال‌های اخیر روند مثبت و سریع‌تری به خود گرفته و تاکنون اقدامات متعددی از جمله مرمت تزئینات سقف ایوان، گچ شبستان ایوان، کف سازی حیاط مسجد و اجرای سیستم گرمایشی و سرمایشی برای مسجد جامع انجام شده است.
وی ادامه داد: همچنین سبک سازی بام شبستان‌ها، سبک سازی بام پیرنشین‌های اطراف حیاط، نورپردازی، اجرای کانال دفع رطوبت، اجرای بندکشی نمای مسجد، تعویض درب و پنجره‌ها، مرمت محراب و تزئینات گچی، مرمت سقف شبستان شمالی، مرمت آجرهای زیر سقف و نقشه برداری مسجد جامع از دیگر اقدامات است.
رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان قاینات با اشاره به تزیینات مسجد جامع قاین تصریح کرد: بیشتر تزیینات مسجد در ایوان اصلی آن شامل آجرکاری به شکل جناقی و لوزی در پیشانی ایوان و نقاشی‌هایی رنگارنگ، بسیار ظریف و زیبا بر روی گچ با اشکال هندسی خلاصه می‌شود.
