سفر به دیار گناباد/ از شاهکار آبی جهان تا قلعه‌های تاریخی

به گزارش ایرنا، از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد، ۱۵۰ اثر در فهرست آثار ملی و جهانی به ثبت رسیده است که در این میان «قنات قصبه» به عنوان نخستین اثر ثبتی استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو از جایگاه خاصی برخوردار است.

از مجموع افزون بر ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده گناباد که در فهرست آثار ملی و جهانی ثبت شده است، ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارند.

بافت تاریخی روستای ریاب، مقبره جعتین روستای گیسور، یخدان کوثر بیدخت، قلعه عمرانی و شوراب و مسجد مزار به ترتیب به دوران خوارزمشاهیان،‌ سلجوقیان، صفویان، ساسانیان و قبل از اسلام برمی‌گردد که تداعی ‌کننده تمدن دیرپای این منطقه است.

منطقه گردشگری و ییلاقی کاخک، مجموعه آبشار و آسیاب های آبی و خانه فنجان (محل تقسیم آب قنات) از جاذبه‌ های تاریخی فراوانی برخوردار است.

روستاهای «سنو و زیبد» که از محل های تاریخی و به روایتی محل جنگ ‌های دوران اساطیری بوده و از طرفی کاروانسراهای تاریخی که زمانی گرد و غبار خستگی را از چهره زائران امام رضا(ع) می‌زدوده است، از دیگر مکان‌های دیدنی گناباد به شمار می رود.

شهرستان گناباد با برخورداری از تمدن تاریخی ۲ هزار و ۵۰۰ ساله، یعنی از عصر هخامنشیان مسکونی بوده و به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه زابل – مکران و فارس – ترکستان و نیز واقع شدن بر سر راه غرب ایران به هرات، مورد توجه سلاطین آن دوران بوده است.

ناصرخسرو در «سفرنامه» خود از گناباد یاد و عنوان کرده که از بخش کوهستانی کاخک گناباد و روستای کلات و کوهپایه ‌های سلسله جبال قُهستان تا قاین با درختان پسته کوهی فراوان است.

پیش از اسلام هم این منطقه گذرگاه درونی فلات ایران و بخش‌های خاوری آن و محل برخورد لشکریان ایران و توران بوده است، در شاهنامه فردوسی از آن به دفعات به عنوان عرصه جنگ و حماسه دوران اساطیری یاد شده است.

گناباد در سال ۳۱ هجری قمری به دست مسلمانان افتاد و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی، آباد و از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار شد.

قنات قصبه گناباد شاهکار آبی جهان با قدمت ۲۵۰۰ ساله

شهرستان گناباد با توجه به موقعیت خود در خطه کویری جنوب خراسان رضوی از گذشته ظرفیت بسیاری در تامین آب از قنات داشته است و تمدن کاریزی ریشه در فرهنگ این منطقه دارد که مهمترین و قدیمی ترین قنات منطقه، قنات قصبه است.

وجود یک هزار و ۱۱۷ رشته قنات به عنوان شاهکار بشری و نمادی از سختکوشی مردم کویر برای دست یافتن به مایه حیات از سده های گذشته و از جمله دوران هخامنشی در گناباد به یادگار مانده است.

قنات قصبه گناباد سابقه بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ ساله دارد و از آن می توان به عنوان یکی از عجایب تمدن بشر در تامین آب یاد کرد که از میان اراضی کوی شرقی گناباد (قصبه شهر سابق) در بخش جنوب غربی و از محلی معروف به «برج علی ضامن»، از داخل رسوب ‌های ریزدانه آغاز شده و به طول ۳۳۱ هزار و ۳۳ متر در یک رشته اصلی به نام قصبه و چهار رشته منشعب به نام های «دولاب کهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم قصبه» جریان دارد.

رشته اصلی این قنات که ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر طول دارد در امتداد دره «خانیک» حفر شده و عمق مادرچاه آن نیز بیش از ۲۰۰ متر است و قطعه سفال های پراکنده در اطراف دهانه چاه ‌های این رشته قنات، حاکی از این است که رشته قصبه واقع در کانال اولیه اصلی قنات در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته ‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی در طول سالیان بعد از آن حفر شده اند.

رییس اداره میراث فرهنگی،‌ گردشگری و صنایع دستی گناباد از تخصیص ۶۰ میلیارد ریال اعتبار برای توسعه زیرساخت های گردشگری قنات جهانی قصبه گناباد در سال گذشته خبر داد و افزود: با صرف این اعتبار زیرساخت های توسعه گردشگری قنات قصبه شامل احداث پارکینگ،‌ برج های نوری، اصلاح و نورپردازی، تکمیل سردرب ورودی و فضاهای پیرامونی آن انجام شد.

حمیدرضا محمودی قوژدی با اشاره به اینکه سایت قنات جهانی «قصبه» گناباد با اختصاص ۱۲۸ هزار متر مربع از زمین‌های دولتی به این مجموعه گردشگری، برای نخستین بار در سال ۱۴۰۳ صاحب زمین ملکی شد، افزود: بدنبال پیگیری‌های مستمر و دوساله اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان گناباد و همکاری اداره راه و شهرسازی این شهرستان و با مصوبه شورای برنامه ریزی و توسعه استان خراسان رضوی، ۱۲۸ هزار متر مربع از زمین‌های دولتی برای طرح توسعه گردشگری قنات قصبه اختصاص یافت.

وی تصریح کرد: تاکنون مجموعه گردشگری قنات قصبه گناباد هیچ زمین ملکی برای طرح توسعه گردشگری در اختیار نداشت، بیان کرد: تنها ۲ هکتار زمین اشخاص حقیقی و حقوقی در تصرف این بخش بود و میراث فرهنگی مالک زمین فوق نبود که اکنون این مجموعه گردشگری دارای زمین ملکی شده است.

رییس اداره میراث فرهنگی،‌ گردشگری و صنایع دستی گناباد گفت: یکی از عوامل مهم برای توسعه گردشگری قنات جهانی قصبه برخورداری از زمین های ملکی است که با اختصاص آن، توسعه گردشگری این اثر جهانی بدون دغدغه وجود معارضین احتمالی انجام می شود.

مدرسه نجومیه یادآور سابقه کهن گناباد در علم نجوم

شهرستان گناباد، با قدمتی بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ ساله، دانشمندان بسیاری را در زمینه‌های مختلف علمی در دامن خود پرورده است که از آن جمله می‌توان به برخی چهره‌های صاحبنظر در علم نجوم اشاره کرد که سده‌ها پیش در این منطقه می‌زیسته‌اند.

وجود بیش از ۸۰ چهره شاخص از عارفان و دانشمندان، نویسندگان، محدثان، شاعران، حکما، کاتبان و منجمان که هر یک در زمانه خود در رشته های نجوم، خطاطی، شعر و عرفان، ادبیات، تاریخ و علوم انسانی تاثیرگذار بوده‌ و آثاری ماندگار از خود برجای گذارده اند، به تاریخ و فرهنگ شهرستان گناباد رنگی از غرور و مباهات بخشیده است.

از جمله این دانشمندان در طول تاریخ گناباد می توان به خواجه اختیار منشی گنابادی، ابو منصور ریابی، ملامظفر گنابادی، محمدتقی منجم، میرزاشفیع منجم باشی، میرزاقاسم گنابادی، محمد پروین گنابادی، میرزابیک مورخ، شمس الدین محمد کاخکی، مظفر بن محمد قاسم مظفر گنابادی، شیخ علی روشناوندی، ملاشیخ ذبیح الله بیلُندی، ملاعبدالصمد بیلُندی، ملاعبدالعلی بیلُندی و ملامحمد شهری اشاره کرد.

فعالیت مدرسه «نجومیه» در گناباد، از آثار مهم تاریخی و بیانگر هویت علمی و فرهنگی و به خصوص علم نجوم در این خطه در سده های گذشته است که همچون نگینی در بین آثار تاریخی این شهرستان در منطقه قصبه شهر می درخشد.

بنای این مدرسه در کوی شرقی گناباد در مجاورت مسجد جامع این شهر واقع است، این مدرسه از یادگارهای معماری اسلامی در دوره صفویه و نشان دهنده ارج و مقام علم و دانش در این شهر است که به دلیل تدریس علوم نجوم و افلاک در آن، به مدرسه نجومیه مشهور شده است.

یک کارشناس میراث فرهنگی گناباد به خبرنگار ایرنا گفت: دانشمندان به ویژه منجمان گنابادی، از جمله مفاخر این علم در کشور طی سده های گذشته محسوب می شوند که از جمله آنان ملامظفر گنابادی است که دارای تالیفات متعدد در زمینه های علم نجوم مانند اختیارات النجوم، تنبیهات المنجمین، منتخب التنبیهات و الحاتمیه است و اسطرلاب معروف ملامظفر در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.

علیرضا شناسایی خاطرنشان کرد: مدرسه نجومیه گناباد در ابتدای دهه ۱۳۸۰ با هزینه ۵۰ میلیون ریال مرمت شد و در ابتدا به مدت سه سال نمایندگی اداره میراث فرهنگی گناباد در آن فعال بود و بعد با هزینه‌کرد ۳۰۰ میلیون ریال به موزه مردم شناسی تبدیل شد.

وی افزود: هم اکنون این موزه با بخش‌های مختلف شامل مشاغل سنتی، گلیم بافی، کوره آجرپزی سنتی، روغن گیری و قنات بیانگر هویت و آداب و رسوم منطقه است.

یک باستان شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: کوی شرقی گناباد و منطقه قصبه شهر به عنوان هسته نخست شهری گناباد در سده های قدیم از یک میدان مرکزی تشکیل شده بود که بناهای عام المنفعه مانند مسجد، مدرسه، حوض انبار و بازار در اطراف آن قرار داشت و از بین آنها تنها سه اثر شامل مسجد جامع، آب انبار و مدرسه نجومیه باقی مانده است و بقیه به مرور زمان تخریب شده اند.

رجبعلی لباف خانیکی افزود: مدرسه نجومیه یکی از بناهای مربوط به دوران صفویه است که در زمان قاجار و سال ۱۳۳۸ هجری قمری برابر با ۱۲۹۸ هجری شمسی در زمان احمدشاه قاجار توسط حاج محمد سید و همچنین سیدمحمد تقی بازسازی شد.

وی گفت: این مکان به دلیل تدریس علم نجوم و اهمیتی که از این نظر طی سده های گذشته داشت به مدرسه نجومیه معروف شده است، مدرسه نجومیه گناباد در دوران صفویه و قاجاریه و به خصوص در بین پادشاهان صفویه از ارزش خاصی برخوردار بوده است، به طوری که برخی از پادشاهان و خوانین و سران صفوی و حتی دانشمندان، فرزندان خود را برای تعلیم علم و از جمله نجوم از سایر نقاط کشور رهسپار گناباد می کردند.

گناباد، پیشگام در اقامتگاه‌های بوم‌گردی

ظرفیت‌های بومی و محلی نظیر اقامتگاههای بوم گردی و مشارکت های محلی و منطقه ای، ارکان مهم توسعه و رونق صنعت گردشگری و به تبع آن رونق منطقه ای محسوب می شوند.

شهرستان گناباد با برخورداری از ۱۵ اقامتگاه بوم گردی که بیش از ۸۰ درصد آن در مناطق روستایی فعال است، از مناطق پیشگام در راه اندازی اقامتگاه های بوم گردی خراسان رضوی و همچنین جزو مناطق برخوردار از بیشترین اقامتگاه در این استان است.

یک کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری گناباد به خبرنگار ایرنا گفت: توسعه اقامتگاههای بوم گردی نقش موثری در رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار در بخش گردشگری دارد و از بهترین راههای کسب درآمد، توسعه گردشگری در روستاها و جلوگیری از مهاجرت محسوب می شود.

علیرضا شناسایی ادامه داد:‌ توسعه اقامتگاه های بوم گردی به دلیل بهره گیری از مشارکت جامعه محلی و توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی منطقه ای نویدبخش اشتغال پایدار در بخش گردشگری است و ظرفیت‌های کهن تاریخی، فرهنگی و مذهبی و اجتماعی مناطق شهری و روستایی گناباد، فرصت های خوبی در این زمینه فراهم کرده است.

جاذبه های گردشگری گناباد
مهمترین جاذبه گردشگری گناباد مناطق ییلاقی کاخک، درب صوفه، مجموعه آبشار و آسیاب‌های آبی و خانه فنجان (محل تقسیم آب قنات) و روستاهای سنو و زیبد است که بنا بر روایتی محل وقوع جنگهای دوران اساطیری بوده است.

درب صوفه یا به قول مردم گناباد درصوفه روستای کوچکی است که از نظر موقعیت و زیبایی دارای اهمیت است، سه طرف آن کوه مرتفع قرار گرفته و از زیبایی های آن درختهای بسیار تنومند، هوای خنک و آبشار زیبایی با ارتفاع ۶ متر است.
در انتهای روستا و در دیواره یکی از کوهها متصل به روستا یک فرورفتگی به عمق ۱۰ متر شبیه به ایوان و صفه قرار دارد.

«سنو» یکی از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوا در ۲۵ کیلومتری غرب گناباد است که چشمه سنو را در دل خود جای داده است.

شهرت این چشمه به حدی بوده که پادشاهانی چون نادرشاه و طغرل و بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی را مجذوب خود کرده و در مسیر آب این چشمه هفت آسیاب و یک قلعه وجود دارد که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آب چشمه سنو از یک دریاچه و غار درون کوههای زرد سرچشمه می گیرد، غار سنو چیزی شبیه به غار علی صدر همدان و شاید عظیم تر از آن باشد که تاکنون مورد کاوش جدی قرار نگرفته است.

صنایع دستی گناباد
از جمله صنایع دستی شاخص شهرستان گناباد می توان به نمدمالی، پارچه بافی، سفال مند، قالی بافی، گلیم بافی، معرق و منبت کاری، سبدبافی، چاقوسازی و آهنگری اشاره کرد که در ۲۷ کارگاه و فروشگاه عرضه می شود.
در میان صنایع دستی گناباد، سفال مند از ویژگی های برجسته ای برخوردار است.

گردشگری مذهبی، قابلیت رونق اقتصادی گناباد

گناباد واقع در جنوب استان خراسان رضوی علاوه بر ۲۵۰ اثر تاریخی و فرهنگی از ظرفیت های بسیاری در بخش گردشگری مذهبی برخوردار است، به گونه ای که برخی از کارشناسان و مسوولان این نوع گردشگری را زیربنای رونق اقتصادی این شهرستان می دانند.

موقعیت جغرافیایی گناباد و واقع شدن در مسیر استان های یزد، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان به مشهد مقدس و وجود بارگاه ۶ امامزاده از برادران امام رضا (ع) از جمله ظرفیت های گردشگری مذهبی این شهرستان محسوب می شود.

وجود بارگاه امامزادگان سلطان محمد عابد (ع) در شهر کاخک، سلطان احمد جوانمرد (ع)، امامزاده یحیی (ع) و محمود (ع) در روستاهای دیسفان، خانیک و محی آباد بخش کاخک و امامزاده سلطان احمد (ع) در دهستان بیمرغ و یحیی بن موسی جعفر (ع) در کمر زیارت از جمله جاذبه های گردشگری مذهبی گناباد به شمار می رود.

یکی از استادان دانشگاه در گناباد توسعه گردشگری مذهبی و زیارت به صورت منطقه‌ای را محور اصلی توسعه، رونق اقتصادی و جذب زائر و گردشگر به این شهرستان خراسان رضوی ذکر کرد.

دکتر ابوالقاسم شفیعی افزود: گناباد در کنار جاذبه های فرهنگی و گردشگری و پیشینه غنی تاریخی، به دلیل وجود بقعه متبرکه پنج تن از برادران حضرت امام رضا(ع) در شهر کاخک و روستاهای خانیک، کمر زیارت، محیی آباد و بیمرغ، قطب گردشگری مذهبی جنوب استان خراسان رضوی به شمار می رود.

قلعه های تاریخی، نگین گردشگری گناباد

گناباد دارای قلعه های تاریخی متعددی است که در سده های گذشته ساخته شده اند و جاذبه های دیدنی و جذابی برای مسافران نوروزی به شمار می روند.

در این خصوص می توان به قلعه های «گیسور، عمرانی، دختر شوراب، کاخک، زیبند و فرود» اشاره کرد که از دوران ساسانیان، اسماعیلیه و سلجوقیان و حتی پیش از اسلام یعنی دوره های پارتیان، ساسانیان و هخامنشیان در این منطقه خودنمایی می کنند.

از این میان وجود ۲ محوطه وسیع باستانی «اروک و حصار» به عنوان زیستگاه جوامع باستانی متمدن مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد نمودی عینی از قدمت و ریشه‌های تاریخی گناباد است.

مساجد تاریخی، قابلیت فرهنگی گناباد

از قابلیت های مهم تاریخی گناباد می توان به مساجد تاریخی نظیر مسجدهای «جامع قصبه شهر، جویمند، کاخک، بیدخت و قوژد» اشاره کرد.

مسجد جامع قصبه گناباد، طبق کتیبه کوفی آن در سال ۶۰۹ هجری بنا شده و از نظر کتیبه و آجرکاری‌های ظریف دارای اهمیت بالایی است.

مسجد جامع جویمند گناباد در سال ۱۰۴۰ هجری توسط «شاه حسین منجم»، بنا شده، مسجد جامع کاخک در سال ۹۶۱ به دستور خواهر شاه طهماسب اول صفوی ساخته شده و مسجد جامع بیدخت در اواخر قرن دوازدهم هجری بنا شده است.

مسجد جامع روستای قوژد هم که در ۱۰ کیلومتری گناباد واقع است، در قرن سیزدهم هجری ساخته شده است.

مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد و جنوب استان خراسان رضوی واقع است.