گناباد- ایرنا- وقتی پای در دل کوه‌های خشک و صخره‌ای جنوب خراسان رضوی می‌گذاری، جایی در نزدیکی گناباد، روستایی رخ می‌نماید که بیشتر از آن که یک مقصد گردشگری باشد، تداعی‌گر برگ‌هایی از شاهنامه است؛ زیبد، دیار قلعه‌های خاموش و حماسه‌های گویا و نهفته در دل تاریخ است.
زیبد گناباد با قلعه‌های فرسوده بر بلندای کوه‌ها و دره‌هایی که زمانی جولانگاه نبرد بوده‌اند، یادآور سطرهایی از شاهنامه فردوسی است جایی که مرز خیال و واقعیت در هم تنیده می‌شود و روایت‌ها حاکی از آن است که این منطقه، محل نبرد تاریخی سپاه ایران با تورانیان بوده است و کوه‌ها و دژهای آن، در ذهن مردمان محلی با حماسه‌های شاهنامه پیوندی ناگسستنی دارد.
در دل این جغرافیای کوهستانی، قلعه‌ای قرار دارد که به «قلعه زیبد» مشهور است، بنایی که بر فراز صخره‌ها ساخته شده و هنوز هم نشانه‌هایی از استحکام و راهبرد معماری نظامی ایران باستان را در خود دارد، با ایستادن در کنار دیواره‌های فروریخته این قلعه، می‌توان صدای سم اسبان، برخورد تیغ‌ها و فریاد قهرمانان شاهنامه را در ذهن شنید.
جاذبه زیبد تنها به میراث فیزیکی آن محدود نمی‌شود. فرهنگ شفاهی مردم این منطقه، پر است از قصه‌ها، اسطوره‌ها و باورهایی که نسل به نسل منتقل شده‌اند و شاهنامه در آن جایگاه ویژه‌ای دارد و پیران محلی هنوز هم وقتی از تاریخ روستایشان می‌گویند، از رستم و افراسیاب یاد می‌کنند، گویی این پهلوانان، میهمانان همیشگی این خاکند.
زیبد، نه تنها قطعه‌ای از تاریخ است، بلکه گواهی زنده بر این حقیقت است که شاهنامه، فقط یک کتاب نیست، بلکه بخشی از حافظه فرهنگی و هویتی ایرانیان است در زیبد، این حافظه نه در کتابخانه‌ها، که در دل کوه‌ها و قصه‌های مردم جریان دارد.
بی آزار لشکر به فرمان شاه همی رفت منزل به منزل سپاه
چو گودرز نزدیک زیبد رسید سران را ز لشکر همی برگزید
قدمت گناباد به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد و جایگاه راهبردی آن در مسیرهای تاریخی زابل، مکران، فارس و ترکستان باعث شده تا در دوره‌های گوناگون، از دوره‌های پیش از اسلام تا سلجوقیان، خوارزمشاهیان و صفویه، کانون توجه حاکمان و سپاهیان باشد. فردوسی بزرگ در شاهنامه بارها از این منطقه یاد کرده و زیبد، از توابع گناباد، به عنوان صحنه‌ای برای نبرد رستم و سپاهیان ایران با تورانیان معرفی شده است.
در دل این سرزمین، قلعه‌های تاریخی چون گیسور، کاخک، فرود و به ویژه قلعه زیبد همچون نگینی بر فراز کوه‌ها خودنمایی می‌کنند. قلعه‌های زیبد، با ساختاری نظامی و چشم‌اندازی فراگیر، از نظر پژوهشگران به عنوان یکی از بسترهای واقعی روایت‌های شاهنامه‌ای شناخته می‌شوند؛ جایی که تخیل و تاریخ، دوشادوش هم گام برمی‌دارند.
علاوه بر روایت‌های حماسی، زیبد و مناطق اطراف آن دارای گنجینه‌ای از آثار باستانی هستند و محوطه‌های اروک و حصار، با قدمتی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، گواهی روشن بر ریشه‌های عمیق تمدن در این بخش از خراسان است.
قلعه های خاموش، حماسه های گویا، زیبد در روایت شاهنامه
جنگ ۱۲ رخ سومین جنگ ایران و توران است که در شاهنامه فردوسی به‌طور مفصل به این جنگ حماسی پرداخته شده و یکی از مهمترین پیروزی‌های دوره پادشاهی کیخسرو بر توران است.
در جنگ ۱۲ رخ که در منطقه باستانی زیبد گناباد رخ داد ۱۱ پهلوان برگزیده از ایران با ۱۱ پهلوان از توران مبارزه می‌کنند و گروه پهلوانان ایرانی پیروز می‌شوند و در پایان نیز پیروان سردار سپاه افراسیاب به دست گودرز سردار سپاه کیخسرو کشته می‌شوند.
در دهستان زیبد از توابع بخش کاخک گناباد چند قلعه وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها سه قلعه زیبد، شهاب گبر یا شاه‌نشین و درب صوفه پیران است که بنا بر چند روایت درب صوفه پناهگاه یزدگرد سوم بوده است.
سه اثر تاریخی زیبد به علاوه درب صوفه را برای اولین بار دکتر زمانی باستان‌شناس و استاد دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۹ مورد کاوش قرار داد و نتیجه‌گیری کرد که هر سه قلعه و همچنین آسیاب زیبد، مربوط به دوره ساسانی است. این باستان‌شناس کمی بعد در تصادفی کشته شد و تحقیقات او ناتمام ماند.
دومین فردی که سه قلعه تاریخی زیبد را بررسی کرده رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس شاخص گنابادی است که معتقد است این سه قلعه در دوره اسماعیلیان از مراکز مهم و پناهگاه اسماعیلیه بوده است.
یک کارشناس مسوول گردشگری جنوب خراسان رضوی می گوید: روستای زیبد به دلیل این که محل اردوگاه لشکر ایران بوده و کیخسرو نیز مدت کوتاهی در آنجا اقامت داشته است به لحاظ تاریخی حائز اهمیت است و علاوه بر آن، قلعه تاریخی روستای زیبد، قلعه شهاب و روستای درب صوفه یک مثلث تاریخی بسیار مهم در دهستان زیبد گناباد را تشکیل می دهد که آبستن رویدادهای تاریخی در طول تاریخ بوده است.
مهدی ذوالفقاری ادامه داد: مهمترین آن قلعه تاریخی زیبد است. این قلعه تاریخی با شماره ۴۵۷۷ در یازدهم دی ماه سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پژوهشگر و باستان شناس میراث فرهنگی استان خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: دهستان زیبد و از جمله قلعه های تاریخی آن، محل وقوع یکی از مهمترین مقاطع تاریخ ایران کهن است که در شاهنامه فردوسی هم از آن نام برده شده است.
رجبعلی لباف خانیکی اضافه کرد: جنگ ۱۲ رخ یکی از طولانی‌ترین رویدادهای شاهنامه فردوسی است که بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ بیت این اثر سترگ را به خود اختصاص داده است و می توان با استناد به متن شاهنامه ادعا کرد که محل وقوع آن بخشهایی از گناباد و از جمله روستای تاریخی زببد بوده است.
وی ادامه داد: البته اکثر داستان‌ها و حکایت‌های شاهنامه، اسطوره و خیالی است و نمی‌توان به طور حتم شخصیت‌های شاهنامه را شخصیت‌های حقیقی دانست ولی فردوسی با نگاه ژرف و سعه صدری که داشته و همچنین از طرفی بر تاریخ و جغرافیای ایران نیز اشراف کامل داشته است؛ روایت‌ها و داستان‌ها را به گونه‌ای در پهنه ایران زمین جان بخشیده است که گویی در همان محل اتفاق افتاده است.
این باستان شناس خراسان رضوی گفت: بعد از این که سپاه ایران در یکی از جنگ‌ها مغلوب تورانیان شد، کیخسرو، پادشاه وقت ایران به دنبال جبران این شکست بود که خبردار شد تورانیان به سرداری “پیران ویسه” دوباره به ایران لشکرکشی کرده‌اند. ایرانیان و تورانیان در دشت گناباد به هم می‌رسند و ایرانی‌ها در روستای زیبد اردو می‌زنند و تورانیان نیز در کوه‌های نزدیک کاخک گناباد مستقر می‌شوند.
تو گویی به پیران که من با سپاه/به زیبد رسیدم به فرمان شاه
شناسی تو گفتار و کردار خویش/ بی آزاری و رنج و تیمار خویش
لباف خانیکی ادامه داد: این جنگ یک جنگ فرسایشی بوده و یک هفته به طول می‌انجامد و در این مدت هر کدام از طرفین به دیگری شبیخون زده و تعدادی نیز در این گیرودار کشته می‌شوند تا این که پیران ویسه، سردار تورانی پیشنهاد می‌کند که ۱۱ نفر از پهلوانان ایرانی و ۱۱ نفر از پهلوانان تورانی گزینش شده و با یکدیگر نبرد تن به تن داشته باشند و هر گروهی که مغلوب شد کل سپاه این شکست را بپذیرد که در نهایت ایرانیان پیروز شده و این تدبیر اندیشمندانه باعث می‌شود که تلفات این جنگ به حداقل برسد و به همین دلیل نیز پیران ویسه نزد ایرانیان محبوبیتی خاص پیدا می‌کند.
وی تصریح کرد: پس از اتمام نبرد تن به تن، پیران ویسه که سرداری تورانی است با گودرز، سردار ایرانی درگیر می‌شود که پیران ویسه مغلوب گودرز شده و کشته می‌شود و به همین دلیل این نبرد به نبرد ۱۲ رخ معروف شده است.
او افزود: از آن جا که پیران ویسه نزد ایرانیان محبوبیت خاصی داشت؛ کیخسرو، شاه ایران دستور می‌دهد که او را به سبک رایج ایرانیان در دخمه دفن کنند که با تشریفات و درون تابوت زر و در دخمه دفن می‌شود. برای محل دفن او نیز سه روایت محتمل است که یکی از آنها روستای درب صوفه در دهستان زیبد است.
لباف‌خانیکی گفت: بسیاری قلعه تاریخی روستای زیبد را محل وقوع جنگ ۱۲ رخ می‌دانند اما آنچه به صراحت در شاهنامه به آن اشاره شده است، خود روستای زیبد گناباد است.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی کشور نیز در این ارتباط گفت: گناباد با شاهنامه فردوسی ارتباطی ناگسستنی دارد و در شاهنامه چند مرتبه از این شهر نام برده شده است.
محمد جعفر یاحقی اضافه کرد: دیرینگی گناباد تا جایی است که بر اساس شاهنامه فردوسی عرصه جنگ و حماسه دوران اساطیری بوده است و حکیم سخن‌سرای توس، بارها در شاهکار شعری خود از این منطقه نام برده است در حالی که کمتر شهری است که در شاهنامه از آن نام برده شده باشد و این حکایت از تاریخی و فرهنگی بودن این منطقه دارد.
ثبت آیین نکوداشت حماسه ۱۲ رخ زیبد گناباد در تقویم رویدادهای گردشگری کشور
ثبت رویدادهای گردشگری در تقویم رسمی گردشگری ایران، گامی راهبردی در جهت شناسایی، سازماندهی و معرفی ظرفیت‌های محلی، فرهنگی و تاریخی کشور به شمار می‌رود این اقدام نه‌تنها موجب دیده شدن آیین، جشن‌ها و جاذبه‌های مغفول‌مانده در سراسر ایران می‌شود، بلکه فرصتی برای رونق اقتصاد گردشگری، حفظ میراث معنوی و تقویت هویت محلی به شمار می رود.
با ثبت رسمی یک رویداد در تقویم، آن رویداد از سطح محلی فراتر می‌رود و به بستری ملی یا حتی بین‌المللی برای جذب گردشگران تبدیل می‌شود رویدادهای ثبت‌شده نه‌تنها جاذبه‌ای فصلی خلق می‌کنند، بلکه می‌توانند موجب احیای سنت‌ها، خلق مشاغل جدید و افزایش مشارکت اجتماعی شوند چراکه مردم یک منطقه، وقتی می‌دانند آیینی که سال‌ها برگزار کرده‌اند حالا بخشی از تقویم ملی است، آن را با افتخار و انسجام بیشتری برگزار می کنند.
بنابراین، تقویم رویدادهای گردشگری ایران تنها یک جدول زمانی نیست؛ بلکه نقشه‌ای فرهنگی-اقتصادی برای معرفی گوناگونی، غنای فرهنگی و ظرفیت‌های بی‌بدیل سرزمین ایران به جهانیان است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد با اشاره به ثبت ۱۹ رویداد این شهرستان طی ۲ سال گذشته در تقویم رویدادهای گردشگری کشور تصریح کرد: گناباد از نظر ثبت رویداد بیشترین تعداد را در بین شهرستانهای سطح کشور به خود اختصاص داد.
حمید رضا محمودی قوژدی گفت: از این تعداد ۲ رویداد شامل آیین نکوداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و حماسه ۱۲ رخ و شب چله مربوط به روستای زیبد گناباد است.
قلعه های تاریخی بیانگر دیرینگی غنی فرهنگی گناباد
گناباد با توجه به قدمت و جاذبه های تاریخی و موقعیت جغرافیایی خاص خود، دارای قلعه های تاریخی متعددی است که در سده های گذشته ساخته شده اند و جاذبه هایی دیدنی برای مسافران و گردشگران داخلی و خارجی به شمار می روند و از جمله آنها می توان به قلعه های گیسور، عمرانی، دختر شوراب، کاخک، زیبد و فرود اشاره کرد که از دوران ساسانیان، اسماعیلیه و سلجوقیان و حتی پیش از اسلام یعنی دوره های پارتیان، ساسانیان و هخامنشیان در این منطقه خودنمایی می کنند.
از این میان وجود ۲ محوطه وسیع باستانی اروک و حصار به عنوان زیستگاه جوامع باستانی متمدن، مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، نمودی عینی از قدمت و ریشه‌های تاریخی گناباد است.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان قنات قصبه به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو از جایگاه خاصی برخوردار است و از مجموع آثار تاریخی و گردشگری گناباد ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارند.
۱۲ آیین سنتی گناباد هم در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
