آسیاب‌های آبی گناباد، میراث تاریخی ایران زمین

به گزارش ایرنا، گناباد شهری با قدمت تاریخی بیش از ۲ هزار ۵۰۰ سال در جنوب استان خراسان رضوی یکی از مهم‌ترین مناطق فرهنگی و تاریخی کشور شناخته می‌شود، این منطقه که از دیرباز به‌عنوان یک قطب کشاورزی و اقتصادی مطرح بوده و هم میراث‌دار آثار فرهنگی و تاریخی فراوانی است که بخش مهمی از آن‌ها به آسیاب‌های آبی قدیمی تعلق دارد.

گناباد با توجه به پیشینه تاریخی خود آثار تاریخی زیادی را در دل خود جای داده و از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در این شهرستان ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان آسیاب‌های تاریخی یک ظرفیت مهم گردشگری به شمار می‌رود.

آسیاب‌های کهن گناباد گنجینه بی‌بدیل و میراثی تاریخی برای مردم این خطه به شمار می‌رود و با تبدیل شدن به جاذبه‌ای گردشگری، نقش مهمی در معرفی فرهنگ و هویت ایرانی به جهانیان ایفا می‌کند، این آسبادها قلب تپنده گردشگری در خطه جنوب خراسان است و با هر چرخش آب، تاریخ کهن را روایت می‌کند.

آسیاب‌های آبی این دیار که در نزدیکی قنات‌ها و منابع آبی منطقه ایجاد شده‌اند، از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین دستاوردهای مهندسی در تاریخ کهن ایران هستند، این آسیاب‌ها، با استفاده از نیروهای طبیعی چون آب امکان آسیاب کردن گندم، جو و سایر دانه‌های کشاورزی را فراهم می‌کردند.

مهم‌ترین ویژگی این آسیاب‌ها، به‌کارگیری هوشمندانه از منابع آبی است که به‌عنوان یک منبع انرژی طبیعی، امکان فعالیت بدون توقف این دستگاه‌ها را فراهم می‌آورد، در هر یک از این آسیاب‌ها، چرخ‌های آبی عظیم در دل طبیعت می‌چرخیدند و انرژی خود را از جریان آب قنات‌ها می‌گرفتند.

قنات‌ها، از منابع اصلی تامین آب آسیاب‌ها بودند و به‌واسطه این قنات‌ها بود که آسیاب‌های آبی گناباد در دوران‌های گذشته توانستند نقش خود را در تامین آرد و دیگر محصولات کشاورزی ایفا کنند.

آسیاب‌های آبی نماد سخت کوشی مردم گناباد در طول تاریخ

آسیاب‌های گناباد، که بیشتر مربوط به دوران صفویه و قاجاریه است در مناطق روستایی این شهرستان واقع است و هم اکنون ۳۰ آسیاب با قدمتی حدود ۳۰۰ ساله در این شهرستان وجود دارد.

آسیاب کاخک یکی از آثار زیبای بر جا مانده از دوران قاجاریه است که در منطقه نمونه گردشگری پارک آبشار این شهر قرار دارد و با توجه به سالم ماندن قسمت های اصلی بنا، می توان از آن به عنوان یک ظرفیت برای جذب گردشگر استفاده کردبه گفته یکی از کارشناسان گردشگری در شهرستان گناباد، مهم‌ترین قسمت این آسیاب‌های آبی، تنوره آن است که به صورت مخروطی ناقص و وارونه طراحی و ساخته شده، به گونه‌ای که آب ذخیره شده در آن از روزنی کوچک با فشار، پره‌های سنگ آسیاب را به حرکت در می‌آورده است.

علیرضا شناسایی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اضافه کرد: سنگ‌های آسیاب از نوع مقاوم و به شکل مدور، ثابت و متحرک است و گندم و جو از روزنی به مرکز آن هدایت شده و بر اثر سایش و حرکت سنگ بالایی بر روی سنگ پایینی، به آرد تبدیل می‌شود.

وی اظهار کرد: بخشی از سازه آسیاب‌ها نمایان و آشکار است و دیگر بخش‌های آن نیز شامل محل هایی برای نگهداری جوال (کیسه) گندم و آرد و استراحت آسیابان بوده که از دیدها پنهان بوده است.

این کارشناسان گردشگری ادامه داد: با پیشرفت علم و صنعتی شدن فرآیند آرد کردن گندم، آسیاب‌ها به تدریج کارآیی خود را دست دادند و هم اکنون تنها یادی از آنها در خاطره‌ها بر جای مانده است.

شناسایی گفت: مردم شهرستان گناباد از سده‌های گذشته با کمک آب قنوات و چشمه‌های موجود، آسیاب‌های متعددی را در مناطق مختلف این شهرستان ساخته بودند که بعضی چون آسیاب‌های « دشت شوراب و چاه فالیز» در بیابان و برخی مانند آسیاب‌های « کاخک، کلات و سنو« در مناطق کوهستانی واقع شده‌اند.

وی افزود: این سازه‌های آبی که بیشتر در مناطق کوهستانی ساخته می شدند، با استفاده از شیب‌های تند و آب سرشار قنات‌ها، غلات اهالی را به نحوی مطلوب به آرد تبدیل می کردند.

کارشناسان گردشگری در شهرستان گناباد اضافه کرد: در زمان حال نیز آسیاب‌ها بعد از مرمت و با جذب سرمایه‌گذار برای احیا و یا توسعه امکانات گردشگری در رونق اقتصادی مناطق روستایی هم نقش مهمی دارند.

شناسایی اظهار کرد: با عنایت به کوهستانی بودن و وضعیت مطلوب بارندگی در بخش کاخک گناباد، بیشتر آسیاب‌های شهرستان در این بخش و روستاهای تابعه آن ایجاد شده است، از این میان آسیاب کاخک یکی از آثار زیبای بر جا مانده از دوران قاجاریه است که در منطقه نمونه گردشگری پارک آبشار این شهر قرار دارد و با توجه به سالم ماندن قسمت های اصلی بنا، می توان از آن به عنوان یک ظرفیت برای جذب گردشگر استفاده کرد.

رونق اقتصادی از گذر آسیاب‌های آبی کهن

آسیاب‌های کهن گناباد اکنون به‌عنوان یکی از منابع اصلی درآمدزایی منطقه شناخته می‌شوند، گردشگران با بازدید از این مکان‌ها، نه تنها با تاریخ و فرهنگ منطقه آشنا می‌شوند، بلکه در کنار این، به رونق اقتصادی منطقه نیز کمک می‌کنند، برخی ساکنان محلی به‌ویژه در روستاهای اطراف آسیاب‌ها، از این فرصت بهره‌برداری کرده و با فروش صنایع دستی، محصولات محلی و غذاهای سنتی به گردشگران، درآمدزایی می‌کنند.

گردشگران داخلی و خارجی با سفر به گناباد، می‌توانند از نزدیک با این آثار تاریخی آشنا شوند و در دل طبیعت و با قدم زدن در کنار آسیاب‌ها، تجربه‌ای بی‌نظیر از زندگی در گذشته را داشته باشند.

یکی از گردشگران و مسافران که از شیراز برای بازدید از آثار تاریخی و از جمله آسیاب‌های آبی به شهرستان گناباد و کلات و بخش کاخک از توابع این شهرستان سفر کرده، در گفت و گو با ایرنا از ین آسیاب‌های آبی به عنوان یادگاری از سخت کوشی مردم منطقه برای تامین معیشت یاد کرد.

علیرضا محسنی افزود: آسیاب‌های کهن گناباد نه تنها به‌عنوان یک جاذبه گردشگری، بلکه به‌عنوان میراث تاریخی و هویت فرهنگی منطقه محسوب می شوند.

یکی از اهالی بخش کاخک از توابع شهرستان گناباد نیز گفت: نقش آسیاب‌های آبی در رونق گردشگری تنها محدود به بازدیدهای تاریخی نمی‌شود، این مکان‌ها اکنون به‌عنوان مراکز فرهنگی و تفریحی نیز شناخته می‌شوند.

علی اکبر شمسیان افرود: با توجه به موقعیت جغرافیایی و زیبایی طبیعی این آسیاب‌ها، گردشگران می‌توانند از کنار آسیاب‌ها به طبیعت بکر منطقه نگاه کنند و در فضایی آرام و دل‌انگیز، لحظاتی خوش را سپری کنند.

ابن کارشناس اقتصادی و فرهنگی اضافه کرد: آسیاب‌های آبی برای نقش آفرینی بیشتر در رونق گردشگری و جذب گردشگر نیازمند توجه مسوولان هستند، آسیاب های آبی در صورت حمایت بیشتر مسوولان می توانند به محلی برای برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری، از جمله نمایش‌های محلی، جشنواره‌ها و بازارچه‌های صنایع دستی تبدیل شوند و جذابیت‌های گردشگری منطقه را افزایش دهند.

از مجموع ۳۰ آسیاب تاریخی گناباد ۱۳ اثر طی سالهای قبل در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و یا ثبت آن در دست انجام است

۱۳ آسیاب آبی در فهرست آثار ملی

یکی از کارشناس مسوول گردشگری جنوب استان خراسان رضوی هم در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: از مجموع ۳۰ آسیاب تاریخی گناباد ۱۳ اثر طی سالهای قبل در روستاهای « کلات، سرآسیاب، سنو، تک زو، حاجی آباد، روچی، شوراب و شهرهای کاخک و بیدخت» در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و یا ثبت آن در دست انجام است.

مهدی ذوالفقاری گفت: از این تعداد چهار آسیاب تاریخی در روستای سرآسیاب و شهر کاخک گناباد بازسازی شده‌اند و یک آسیاب هم در کاخک بعد از مرمت راه‌اندازی شده و دوباره آماده کار است که در صورت فراهم بودن بستر لازم و شرایط مطلوب بارندگی و میزان آب در مسیر رودخانه مجاور، می تواند فعالیت خود را آغاز و با جذب سرمایه‌گذار و توسعه محوطه گردشگری پیرامونی به عنوان یک قابلیت مهم گردشگری نقش‌آفرینی کند.

وی افزود: آسیاب‌های گناباد از سال‌های گذشته به دنبال پیشرفت‌های صنعتی و استفاده از دستگاه‌های مکانیزه برای آرد کردن گندم و غلات در کارخانه‌های آرد و یا تولید آرد صنعتی، انحراف آب از مسیر رودخانه‌های مجاور آسیاب‌ها و تخریب بخش‌هایی از آن‌ها به مرور زمان از فعالیت بازمانده‌اند.

آسیاب‌ها ظرفیتی برای توسعه گردشگری

آسیاب‌های تاریخی، یادآور روزگاران گذشته‌اند، بازسازی و مرمت این آسیاب‌ها با هدف حفظ اصالت و نمایان‌سازی ویژگی‌های معماری و مهندسی آن‌ها، در سال‌های اخیر شدت گرفته است. این روند مرمت و بازسازی علاوه بر حفظ ارزش‌های تاریخی، به گسترش صنعت گردشگری در منطقه کمک کرده و فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کرده است.

این آسیاب‌ها، به‌ویژه در منطقه «قنات قصبه» که به‌عنوان یک اثر جهانی ثبت شده، به‌عنوان نمادهایی از هوشمندی ایرانیان در استفاده از منابع طبیعی و تطبیق آن‌ها با نیازهای زندگی روزمره به شمار می‌رود و اهمیت این آسیاب‌ها در دوران گذشته، به‌اندازه‌ای بود که در برخی مناطق گناباد به‌عنوان یک مرکز اقتصادی و اجتماعی عمل می‌کرده‌اند.

تداوم طولانی‌مدت پدیده خشکسالی، مشکلات فراوانی را برای اقتصاد شهرستان متکی به کشاورزی گناباد ایجاد کرده و موجب افزایش بیکاری در این منطقه شده است، اما در این شرایط توسعه کمی و کیفی صنعت گردشگری می تواند در کاهش معضلات و رونق اقتصاد منطقه تاثیر بگذارد و افزون بر آن بسترساز گسترش ارتباطات فرهنگی و ارتقای روحیه اجتماعی ساکنان این نواحی باشد.

شهرستان گناباد در جنوب استان خراسان رضوی از مناطقی است که به خاطر همسایگی با کویر، در سال‌های اخیر به‌شدت از خشکسالی متاثر و اقتصاد سنتی مبتنی بر کشاورزی آن با چالش‌های عمیقی مواجه شده است.

این در حالی است که قدمت گناباد و قرن‌ها تجربه مردم این دیار در مقابله با کم‌آبی و خشکسالی، سبب ساز ایجاد فرهنگی جذاب از همزیستی فکورانه مردم این منطقه با کویر شده که نمودهای عینی آن هنوز قابل مشاهده است.

از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناخته شده در گناباد ۱۴۶ مورد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و ۱۷۶ اثر برای بازدید گردشگران دایر است، مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد و جنوب استان خراسان رضوی واقع است.