ایران با تولید بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده این طلای سرخ است، اما سود واقعی حاصل از صادرات و فروش این محصول ارزشمند به کشاورزان نمی‌رسد و چالش‌هایی مانند خام‌فروشی، قاچاق و نبود برند ملی مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت اقتصادی زعفران شده است.
به گزارش ایسنا، هر سال با فرا رسیدن ۵ آبان‌ماه، عطر خوش زعفران، «طلای سرخ ایران»، در فضای فرهنگی و اقتصادی کشور می‌پیچد. این روز در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان «روز ملی زعفران» نامگذاری شده است؛ روزی برای پاسداشت یکی از ارزشمندترین محصولات کشاورزی جهان که ریشه در خاک خراسان و فرهنگ ایرانی دارد. زعفران، گیاهی است از تبار زمین‌های کویری شرق ایران؛ از دل خاک خشک و آفتاب‌سوزان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و شمالی می‌روید و هزاران سال است که با زندگی ایرانیان گره خورده است. از آیین‌های باستانی گرفته تا آشپزی و داروسازی سنتی، رد پای زعفران در فرهنگ ایران زمین دیده می‌شود.
اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ایران از دوران هخامنشیان و حتی پیش از آن، خاستگاه اصلی زعفران جهان بوده است. یونانیان و رومیان در دوران باستان زعفران ایرانی را به عنوان ادویه‌ای گرانبها و دارویی شفابخش می‌شناختند. در دوره‌های بعد، از طریق جاده‌ی ابریشم، این محصول به سراسر جهان راه یافت، اما همچنان نام «زعفران ایران» برترین نشان در بازارهای جهانی باقی ماند.
نامگذاری ۵ آبان به عنوان روز ملی زعفران در تقویم رسمی کشور، با هدف تجلیل از جایگاه اقتصادی، فرهنگی و جهانی این محصول و حمایت از کشاورزان و صادرکنندگان ایرانی انجام شد. این تصمیم در پی تلاش‌های مستمر فعالان حوزه زعفران، وزارت جهاد کشاورزی و انجمن ملی زعفران به تصویب رسید تا برای یادآوری اهمیت زعفران در اقتصاد ملی و صادرات غیرنفتی؛ حمایت از برند ملی و جلوگیری از واگذاری نام و اعتبار زعفران ایرانی به سایر کشورها؛ ترویج کشاورزی پایدار و کم‌آب‌بر در مناطق کویری کشور و گرامیداشت تلاش هزاران کشاورز خراسانی که با عشق و صبر، این طلای سرخ را از دل خاک بیرون می‌آورند فراهم شود.
زعفران؛ میراثی جهانی از ایران
ایران امروز بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان را تولید می‌کند و نام شهرهایی چون قائن، تربت‌حیدریه، گناباد، فردوس و بیرجند در نقشه زعفران دنیا می‌درخشد. اما با وجود این سهم چشمگیر، چالش‌هایی چون فروش فله‌ای، صادرات بدون برند ایرانی، نوسانات قیمت و واسطه‌گری، مانع از بهره‌برداری کامل از این ظرفیت تاریخی شده‌اند. به همین دلیل، «روز ملی زعفران» تنها یک مناسبت نمادین نیست؛ بلکه تلاشی برای حفظ هویت و برند ایرانی زعفران در بازار جهانی به شمار می‌رود.
افزایش ۷۳ درصدی صادرات طلای سرخ
براساس آمارهای منتشر شده گمرک، در نیمه نخست سال جاری ۹۹ هزار و ۵۸۱ کیلوگرم انواع زعفران در بسته‌بندی‌های مختلف در اوزان کمتر از ۱۰ تا ۳۰ گرم به ارزش ۹۴ میلیون و ۴۴۴ هزار و ۹۲۹ دلار صادر شده است. صادرات انجام شده به کشورهای امارت متحده عربی، اسپانیا، افغانستان، چین، تایوان، هند، آلمان، انگلیس، هلند، بلژیک، سوییس، عراق، ترکیه، استرالیا، عمان، فیلیپین و هنگ کنک… بوده است.
امارات متحده عربی با خرید ۲۹ هزار و ۶۹۱ کیلوگرم (۲۹.۶۹ تن) زعفران به ارزش ۲۹ میلیون و ۱۷۶ هزار و ۹۲۹ دلار اولی مشتری زعفران ایرانی بوده است. پس از آن اسپانیا با خرید ۱۹ هزار و ۶۰۱ کیلوگرم (۱۹.۶ تن) به ارزش ۱۸ میلیون و ۸۹۱ هزار و ۶۳۷ دلار دومین خریدار زعفران ایرانی در نیمه نخست امسال بوده است. چین نیز با خرید ۱۲ هزار و ۶۴۵ کیلوگرم طلای سرخ، سومین مشتری زعفران ایرانی بوده است که ۱۲ میلیون و ۵۲۳ هزار و ۲۶۴ دلار در این راستا برای کشور ارزآوری داشته است. افغانستان نیز در این مدت ۱۰ هزار و ۵۱۳ کیلوگرم به ارزش ۱۰ میلیون و ۳۴۴ هزار و ۸۸۸ دلار دیگر خریدار زعفران ایران محسوب می‌شود. آلمان هم با خرید ۳۰۲۵ کیلوگرم به ارزش یک میلیون و ۶۴۷ هزار و۶۹۳ دلار مقصد دیگر زعفران ایرانی بوده است.
صنعت زعفران ایران با عنوان «طلای سرخ» شناخته می‌شود؛ محصولی که نه تنها در کشاورزی، بلکه در صادرات، اشتغال روستایی و شکل‌دهی هویت کشاورزی ایران نقش دارد. اما با وجود این ظرفیت بالا، مشکلات بنیادینی بر سر راه آن قرار دارد که اگر به زودی رفع نشوند، به تهدید تبدیل خواهد شد.
با وجود تولید گسترده چالش‌هایی نیز در مسیر تولید و سپس صادرات این محصول وجود دارد. چالش قاچاق یکی از معضلات جدی صنعت زعفران است. بخش قابل‌توجهی از محصول کشور به نام افغانستان بسته‌بندی و به بازارهای جهانی عرضه می‌شود؛ روندی که نه تنها سودی برای دولت ندارد، بلکه جایگاه تاریخی و برند ملی طلای سرخ ایران را تضعیف می‌کند که در این خصوص غلامرضا میری -رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران ایران – در گفت و گویی با ایسنا، اظهار کرده است که اگر موضوع برگشت ارز حاصل از صادرات به نرخ دولتی همچنان ادامه پیدا کند، قاچاقچیان از این موقعیت به‌خوبی استفاده کرده و زعفران را با کیفیت پایین از کشور خارج خواهند کرد.
به گفته وی دلایل متفاوتی بستر قاچاق این محصول را فراهم کرده‌اند که از جمله آن‌ها بازگشت اجباری ارز به نرخ دولتی برای صادرکننده است که باعث کاهش تمایل به صادرات رسمی می‌شود. موارد بعدی تفاوت زیاد میان سود مسیر رسمی و غیررسمی، بسته‌بندی در کشورهای دیگر و عرضه به نام آن کشورها، که ایران از آن برندینگ محروم می‌شود و در نهایت ضعف نظارت و کنترل در مبادی مرزی و مسیر خروج محصول است که اگر این موارد حل نشوند، با وجود ارزش بالایی که این محصول دارد نمی‌توان به آینده آن چندان امیدوار بود چراکه همین حالا هم کشوری همچون افغانستان که بیشترین میزان زعفران را به‌صورت قاچاقی از ایران دریافت کرده و به عنوان کالای تولیدی کشور خود به‌فروش می‌رساند، ادعا دارد که زعفران ایران کیفیت مناسبی ندارد! این تلنگری برای این محصول است که اگر مشکلات بسترهای قاچاق از بین نرود و زعفران ایرانی برندسازی نشود، وجهه بین المللی آن خراب خواهد شد.
جهت مقابله با چالش قاچاق و افزایش ارزش افزوده، دو راهکار میان‌مدت و بلندمدت «شناسنامه‌دار شدن زعفران» و «برندسازی ملی» مطرح هستند. شناسنامه‌دار کردن زعفران کمک شایانی به کاهش قاچاق آن می‌کند اما از زمانی که این طرح مطرح شده تاکنون چندان اقدام چشمگیری برای اجرایی شدن آن انجام نشده است. هر چند روندی رو به پیشرفت دارد، ولی هنوز به مرحله‌ای نرسیده که اثرات آن به‌صورت جامع در بازار مشهود باشد. در زمینه برند ملی نیز، ثبت برند ملی و جمعی زعفران یک «باید» قطعی برای موفقیت این محصول در بازارهای جهانی است. مقدمات ثبت برند در سازمان جهانی مالکیت فکری انجام شده است که این اقدام موجب تمایز محصول ایرانی از مشابه‌های تقلبی یا بسته‌بندی‌شده به نام کشورهای دیگر می‌شو k د. توان افزایش قیمت محصول و سهم ارزش افزوده را برای تولیدکنندگان داخلی فراهم می‌آورند. زمینه کنترل بهتری برای خروج قانونی محصول و حمایت از صادرکنندگان رسمی ایجاد می‌کنند و در نهایت هویت ملی و مزیت رقابتی ایران را در بازارهای جهانی تقویت می‌کنند.
اگر چه تولید ایران در سطح وسیع است، اما ساختارهایی مثل فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی بین‌المللی و سیاست‌گذاری صادرات همچنان ضعیف هستند. خام‌فروشی گسترده و نبود بسته‌بندی و برند قدرتمند باعث شده سود واقعی نصیب تولیدکننده نشود. در این زمینه، محمد میری دیسفانی -قائم‌مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی- گفته است که متوسط صادرات پایین‌تر از ارزش جهانی به دلیل خام‌فروشی یکی از مهم‌ترین مشکلات است و تنها راه نجات، توسعه زنجیره‌های ارزش، برندینگ و تولید محصولات جانبی است. بر این اساس، کارشناسان پیشنهاد می‌کنند سیاست‌هایی همچون تعیین قیمت منطقه‌ای متناسب با هزینه‌ها و کیفیت، حمایت از صادرکنندگان واقعی، کاهش موانع بانکی، تشویق فرآوری داخل کشور، و نظارت شدید بر مسیر خروج محصول به‌صورت قانونی و همچنین، توسعه نشان تجاری ملی و صادرات فرآوری‌شده نه صرفاً خام، باید در اولویت قرار گیرد.
ایران در تولید زعفران در مقیاس جهانی تقریباً بلامنازع است؛ اما این تولید عظیم، هنوز تبدیل به فرصت اقتصادی واقعی و پایدار نشده است. تا زمانی که ساختار صادرات رسمی توان رقابت با مسیر قاچاق را نداشته باشد و برند ایرانی در بازار جهانی تثبیت نشود، سهم ایران از ارزش افزوده «طلای سرخ» همچنان کمتر از ظرفیت خواهد بود. اجرای سریع و مؤثر طرح‌های شناسنامه‌دار شدن و برند ملی می‌تواند نقطه عطفی برای تحول این صنعت مهم باشد.
