ایرانی‌ها روزانه ۱۰ دقیقه کتاب می خوانند و ۷۰ دقیقه در شبکه‌های اجتماعی‌ هستند/ مانع اصلی مطالعه در ایران نه بی‌علاقگی، که فشار معیشت و دغدغه مالی است

گروه اندیشه: یکی از بن مایه های توسعه هر کشوری، نظرسنجی در بخش های مختلفی است که می تواند مقوم امر پیشرفت باشد. اخیرا «گزارش نظرسنجی “فرهنگ کتابخوانی در ایران”» آبان ۱۴۰۴ منتشر شد. این گزارش در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات گروه افکار سنجی دفتر طرح های ملی تهیه شده است. این نظرسنجی تلفنی که توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در آبان ۱۴۰۴ انجام شده، با هدف رصد وضعیت مطالعه و آگاهی از نگرش‌های مردم، نشان می‌دهد که: در مرحله نخست وضعیت انگیزه مطالعه در ایران چه اندازه است.در مرحله دوم زیرساخت ها چه نقشی در میزان مطالعه شهروندان دارند؟.

در بخش نخست  میزان کتابخوانی رسمی را پایین می داند. تنها ۴۱.۱ درصد از پاسخگویان کتاب می‌خوانند، در حالی که ۵۸.۹ درصد مطالعه نمی‌کنند. این وضعیت در باره سرانه مطالعه کتاب های غیر درسی حاکی از آن است که میانگین مطالعه کتاب غیردرسی برای کتابخوان‌ها ۲۶.۶ دقیقه در روز است، اما با احتساب کل جامعه آماری، این رقم به ۱۰.۹ دقیقه در روز کاهش می‌یابد. میزان مطالعه متون علمی و مشاهده مستندات در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مختلف به طور متوسط ۷۰ دقیقه در روز است که نشان‌دهنده تغییر شکل مطالعه از کتاب به محتوای دیجیتال است. رمان و داستان (۲۱.۲٪)، کتاب‌های تاریخی (۱۵.۴٪) و روانشناسی/تربیتی (۱۴.۷٪) به عنوان محبوبترین ها بیشترین طرفدار را دارند. انگیزه اصلی مطالعه کنندگان کسب دانش (۳۳٪) و رشد شخصی (۳۱.۴٪) عنوان شده است.

در بخش دوم یعنی زیرساخت‌ها و موانع در حوزه خرید کتاب، افراد به طور متوسط سالانه ۱۱ جلد کتاب (چاپی، الکترونیکی و صوتی) خریداری می‌کنند و ۲۲.۱٪ بیش از دو میلیون تومان در سال برای خرید کتاب هزینه می‌کنند. از نمونه مورد مطالعه تنها ۲۳.۸ درصد از کتابخوان‌ها عضو کتابخانه هستند. تقریباً نیمی از مردم (۴۹.۷٪) کمبود وقت را بزرگترین مانع مطالعه می‌دانند. اکثریت قریب به اتفاق مردم (۸۱.۴٪) با این انگاره که «مردم ما کمتر مطالعه می‌کنند» موافق هستند. مهم‌ترین عوامل مؤثر بر افزایش فرهنگ کتابخوانی، نداشتن دغدغه مالی و معیشتی (۳۵.۳٪) و دسترسی آسان و ارزان به کتاب (۲۱.۸٪) ذکر شده است.

 در یک نتیجه گیری کلی، با وجود اینکه سرانه مطالعه کتاب (۱۰.۹ دقیقه) پایین است و اکثریت مردم (۸۱.۴٪) این وضعیت را تأیید می‌کنند، اما میزان مصرف محتوا (متون علمی، پادکست، مستند) در شبکه‌های اجتماعی (۷۰ دقیقه) بالا است، که نشان‌دهنده تغییر الگوی مصرف فرهنگی از کتاب چاپی به محتوای دیجیتال در میان مشغله‌های زندگی (کمبود وقت) و دغدغه‌های معیشتی است. اصل گزارش نظرسنجی در زیر از نظرتان می گذرد:

 ****

مقدمه

رصد وضعیت کنونی و آیندۀ فرهنگ و ابعاد مختلف آن، برای نظام سیاست گذاری اهمیت حیاتی دارد و به همین دلیل همواره نیازمند تصویری نزدیک به واقعیت از وضعیت فرهنگی برای اتخاذ تصمیمات واقع بینانه هستیم؛ این تصویر ممکن است مربوط به کل جامعه، یک حوزۀ فرهنگی یا یک برنامۀ فرهنگی در حال اجرا باشد و رصد یا پایش فرهنگی به معنای توصیف و تحلیل این وضعیت ها به منظور سیاستگذاری و اقدام مناسب فرهنگی است.

به عبارت دیگر، سیاستگذاری ، برنامه ریزی و مدیریت فرهنگی در جهت رشد و تعالی فرهنگی کشور، نیازمند شناسایی وضع موجود فرهنگ و روند تغییر و تحوالات آن است. مسائل و نیازهای روز جامعه همواره دغدغه مسئولان و برنامه ریزان فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در سطوح مختلف بوده است و پرداختن به آن به مثابه یک ضرورت به دو دلیل اصلی صورت می گیرد: ۱-آگاهی از نگرش های مردم در خصوص وضعیت های انضمامی و عینی جامعه ایران ۲- آینده نگری و برنامه ریز ی مطلوب برای بهبود مسائل و مشکالت مردم.

از این جهت سنجش مستمر مسائل و موضوعات روز جامعه اهمیت پیدا می کند. مرکز طرح های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در این پژوهش به روش نظرسنجی به بررسی فرهنگ مطالعه و کتابخوانی پرداخته که نوشتار حاضر گزارش نتایج این نظرسنجی است. داده های این نظرسنجی با استفاده از پرسشنامه و به صورت تلفنی در آبان ماه سال ۱۴۰۴ گردآوری شده است. جامعه آماری را نیز شهروندان ۱۸ سال و بالاتر کشور تشکیل داده و ۱۲۳۴ نفر به شیوه نمونه گیری چندمرحله ای ابتدا سهمیه ای و سپس به صورت تصادفی ساده انتخاب شده و مورد پرسش قرار گرفته اند.

کتابخوانی

از پاسخگویان پرسیده شد «کتاب می خوانید؟» ؛ ۴۱.۱ درصد پاسخگویان کتاب می خوانند و ۵۸.۹درصد نمی خوانند.

از پاسخگویانی که کتاب می خوانند پرسیده شد «کتاب درسی می خوانید یا غیردرسی؟»؛ ۱۱.۴ درصد درسی، ۶۴.۵ درصد عیر درسی و ۲۴.۱ درصد هم درس و هم غیردرسی می خوانند.

سرانه مطالعه

از پاسخگو یانی که کتاب می خوانند، پرسیده شد «به طور متوسط در هفته، چند دقیقه، کتاب های غیردرسی می خوانید؟»

به طور متوسط ۱۸۶ دقیقه در هفته کتاب غیردرسی می خوانند و به عبارتی ۲۶.۶ دقیقه در روز مطالعه می کنند. با احتساب افرادی که کتاب نمی خوانند ۵۸.۹ درصد نمونه موردمطالعه ، این میانگین برابر با ۱۰.۹ دقیقه در روز می باشد.

در عین حال وقتی دقیق تر پرسیده می شود که مطالعه به معنای خواندن کتاب، متن، محتوا، پادکست و غیره به صورت چاپی یا فایل می باشید؛ پاسخ های متفاوتی دریافت می شود. به طوری که، از آن ها پرسیده شد که «در طول ۲۴ ساعت شبانه روز، به طور متوسط چند ساعت در شبکه های اجتماعی و رسانه های مختلف، متن علمی (اعم از مقاله، تحلیل و غیره) می خوانید یا مستند علمی نگاه می کنید؟»: به طور متوسط ۷۰ دقیقه در روز در شبکه های اجتماعی و رسانه های مختلف، متن علمی )اعم از مقاله، تحلیل و غیره( میخوانند یا مستند علمی نگاه میکنند. موضوعات و کتابهای موردمطالعه از پاسخگویان ی که کتاب م ی خوانند، پرسی ده شد »چه نوع کتاب هایی )موضوعات( را بیشتر مطالعه می کنید؟«؛ رمان و داستان با ۲۱.۲ درصد بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است، کتابهای تاریخی با ۱۵.۴ درصد، کتب روانشناسی و تربیتی با ۱۴.۷ درصد و کتب تخصصی با ۱۴.۵ درصد در رده های بعدی قرار دارند.

همچنین افراد به طور میانگین در طول سال ۱۱ جلد کتاب (کاغذی و الکترونیکی، صوتی) می خرند.

نوع کتابهای موردمطالعه

از پاسخ گویانی که کتاب می خوانند، پرسیده شد «چه نوع کتاب هایی را بیشتر مطالعه می کنید؟»؛

۵۲.۴ درصد افراد کتاب های چاپی و کاغذی، ۱۸.۵ درصد الکترونیکی، ۱۱.۷ درصد صوتی و ۱۷.۵ درصد هر سه نوع کتاب را مطالعه می کنند.

انگیزه مطالعه

از پاسخگویانی که کتاب می خوانند، پرسیده شد «انگیزه اصلی شما از مطالعه چیست؟»؛ کسب دانش (۳۳ درصد)  رشد شخصی (۳۱.۴ درصد)  سرگرمی(۱۹.۲ درصد) الزامات شغلی و تحصیلی ( ۱۶.۴ درصد) انگیزه اصلی افراد از مطالعه است

هزینه برای خرید کتاب

از پاسخگویانی که کتاب می خوانند، پرسیده شد «به طور میانگین چقدر از درآمدتان را صرف خرید کتاب در طول یکسال می کنید؟»؛ ۲۲.۱ درصد افراد بیش از دو میلیون تومان در سال برای خرید کتاب هزینه می کنند.

عضویت در کتابخانه

از پاسخگویانی که کتاب می خوانند پرسیده شد « آیا عضو کتابخانه ای هستید؟»؛ فقط ۲۳.۸ درصد عضو کتابخانه هستند

امانت کتاب

از پاسخگویان کتابخوانی که عضو کتابخانه ای هستند، پرسیده شد «چند جلد کتاب در سال امانت می گیری»؛ به طور میانگین حدودا ۱۲ جلد کتاب، امانت می گیرند. در ادامه از این افراد پرسیده شد که چه نوع کتاب هایی را امانت می گیرید؟: کتب تخصصی (۱۷.۷ درصد)، رمان و داستان (۱۵ درصد)، تاریخی(۱۵ درصد) و روانشناسی و تربیتی (۸.۸ درصد) به ترتیب بیشترین میزان را به خود اختصاص داده اند.

زمان آخرین مطالعه کامل یک کتاب

از پاسخگویانی که کتاب می خوانند، پرسیده شد «از زمان آخرین کتابی که به طور کامل مطالعه کرده اید چقدر می گذرد؟»؛ ۴۱.۷ درصد افراد، در طول یک هفته گذشته، یک کتاب را به صورت کامل مطالعه کرده اند

میزان رواج کتابخوانی در خانواده و اطرافیان

از کل پاسخگویان پرسیده شد «در خانواده و اطرافیان شما، کتاب خوانی تا چه حد رایج است؟»؛ ۱۵ درصد پاسخگویان معتقدند کتابخوانی به میزان زیاد و خیلی زیاد در خانواده و اطرافیان آن ها رواج دارد و ۵۲.۱ درصد نیز اظهار کردند که به میزان کم و خیلی کم رایج است.

انگاره «مطالعه کمتر از سوی ایرانیان»

از کل پاسخگویان پرسیده شد تا چه اندازه با این جمله موافق یا مخالفید؟: «مردم ما کمتر مطالعه می کنند«؛ ۸۱.۴ درصد مردم با این انگاره که «مردم ما کمتر مطالعه می کنند» موافقند.

بزرگترین مانع مطالعه

از کل پاسخگویان پرسیده شد «بزرگ ترین مانع مطالعه برای شما چی ست؟»: ۴۹.۷ درصد افراد، کمبود وقت را مانع مطالعه خودشان می دانند.

راه های افزایش فرهنگ کتابخوانی

از کل پاسخگویان پرسیده شد »چه عواملی می تواند باعث افزایش فرهنگ کتاب خوانی شود؟ « ۳۵.۳ درصد مردم معتقدند نداشتن دغدغه مالی و معیشتی می تواند باعث افزایش فرهنگ کتاب خوانی شود و همچنین ۲۱.۸ درصد نیز دسترسی آسان و ارزان به کتاب را راهکار افزایش فرهنگ کتابخوانی دانسته اند.

خلاصه و جمع بندی

✓ ۴۱.۱ درصد پاسخگویان کتاب می خوانند.
✓ به طور متوسط ۱۸۶ دقیقه در هفته کتاب غیردرسی می خوانند و به عبارتی ۲۶.۶ دقیقه در روز مطالعه می کنند. با احتساب افرادی که کتاب نمی خوانند ( ۵۸.۹ درصد نمونه موردمطالعه)، این میانگین برابر با ۱۰.۹ دقیقه در روز می باشد.

✓ در عین حال وقتی دقیق تر پرسیده می شود که مطالعه به معنای خواندن کتاب، متن، محتوا، پادکست و غیره به صورت چاپی یا فا یل می باشد؛ پاسخ های متفاوتی دریافت می شود. به طوری که، از آن ها پرسیده شد که « در طول ۲۴ ساعت شبانه روز، به طور متوسط چند ساعت در شبکه های اجتماعی و رسانه های مختلف، متن علمی (اعم از مقاله، تحلیل و غیره) می خوانید یا مستند علمی نگاه می کنید؟» به طور متوسط ۷۰ دقیقه در روز در شبکه های اجتماعی و رسانه های مختلف، متن علمی (اعم از مقاله، تحلیل و غیره) می خوانند یا مستند علمی نگاه می کنند.

✓ رمان و داستان با ۲۱.۲ درصد، کتاب های تاریخی با ۱۵.۴ درصد، کتب روانشناسی و تربیتی با ۱۴.۷ درصد و کتب تخصصی با ۱۴.۵ درصد مهمترین موضوعاتی هستند که افراد مطالعه می کنند.
✓ افراد به طور میانگین در طول سال ۱۱ جلد کتاب (کاغذی و الکترونیکی، صوتی) می خرند.
✓ فقط ۲۳.۸ درصد عضو کتابخانه هستند و به طور میانگین حدودا ۱۲ جلد کتاب، امانت می گیرند.

✓ ۴۱.۷ درصد افراد، در طول یک هفته گذشته، یک کتاب را به صورت کامل مطالعه کرده اند.
✓ ۱۵ درصد پاسخگویان معتقدند کتابخوانی به میزان زیاد و خیلی زیاد در خانواده و اطرافیان آن ها رواج دارد و ۵۲.۱ درصد نیز اظهار کردند که به میزان کم و خیلی کم رایج است.
✓ ۸۱.۴ درصد مردم با این انگاره که «مردم ما کمتر مطالعه می کنند» موافقند.

✓ ۴۹.۷ درصد افراد، کمبود وقت را مانع مطالعه خودشان می دانند.
✓ ۳۵.۳ درصد مردم معتقدند نداشتن دغدغه مالی و معیشتی می تواند باعث افزایش فرهنگ کتاب خوانی شود و  همچنین ۲۱.۸ درصد نیز دسترسی آسان و ارزان به کتاب را راهکار افزایش فرهنگ کتابخوانی دانسته اند.