شب چله، روایت ماندگار خراسانیها از تاریکی تا روشنایی
مشهد-ایرنا- شب چله یا یلدا، بلندترین شب سال، در فرهنگ مردم خراسان رضوی تنها یک آیین کهن نیست، بلکه روایتی زنده از تاریخ، صبر و امید است؛ شبی که از دل متون کهن ایرانی تا زندگی امروز مردم این دیار امتداد یافته و همچنان با گردهمایی خانوادگی، قصه، شعر و خوراکیهای نمادین، تاریکی را به انتظار روشنایی فردا مینشاند.
به گزارش ایرنا،شب چله در خراسان رضوی، پیش از آن که به تقویم و عدد و ساعت وابسته باشد، در حافظه فرهنگی مردم این سرزمین ریشه دارد. این شب که همزمان با انقلاب زمستانی و آغاز افزایش تدریجی طول روزها بوده، از دیرباز برای ایرانیان نماد پیروزی نور بر تاریکی بوده است.
پژوهشگران تاریخ فرهنگ ایران معتقدند که توجه به این شب به دوران پیش از اسلام و آیینهای ایران باستان بازمیگردد؛ جایی که چرخه طبیعت و حرکت خورشید نقشی اساسی در زندگی مردم ایفا میکرد. در کتاب «آثارالباقیه عن القرون الخالیه» نوشته ابوریحان بیرونی، بهروشنی از شبی یاد میشود که آن را زایش خورشید و آغاز فزونی نور میدانستند.
ابوریحان بیرونی این شب را نقطهای مهم در تقویم آیینی ایرانیان معرفی میکند؛ شبی که پس از آن روزها بلندتر و شبها کوتاهتر میشود.
واژه «یلدا» نیز که ریشهای سریانی دارد، به معنای زایش است و بعدها در دوره ساسانی و پس از آن در فرهنگ ایرانی رواج یافت. این پیشینه تاریخی در خراسان رضوی با زندگی روزمره مردم پیوند خورده است. خراسان به عنوان یکی از کانونهای تمدن و فرهنگ ایرانی، همواره محل تلاقی سنتهای کهن، باورهای مردمی و آموزههای دینی بوده است.
شب چله در این خطه، به شکلی آرام و خانوادگی برگزار میشود؛ شبی که اصل آن بر دور هم نشستن، شنیدن و گفتن و به جا آوردن رسمهای ساده اما معنادار است.
در خانههای قدیمی مشهد، نیشابور، سبزوار و روستاهای اطراف، شب چله با جمع شدن اعضای خانواده در خانه بزرگتر فامیل آغاز میشود. پدربزرگها و مادربزرگها محور این جمعاند و حضور آنها به شب چله معنا میبخشد.
سفرهای ساده اما رنگین پهن میشود؛ سفرهای که هر جزء آن حامل نماد و خاطره است؛ انار با دانههای سرخش، نشانه زندگی و برکت و تداوم نسلهاست و هندوانه، که از تابستان برای این شب نگه داشته میشود، نمادی از سلامت و مقاومت در برابر سرمای زمستان به شمار میآید.
در کنار این میوهها، خشکبار محلی جایگاه ویژهای دارد؛ کشمش، توت خشک، برگه زردآلو، سنجد و گردو که یادآور اقتصاد معیشتی و کشاورزی منطقه است.
در برخی مناطق خراسان رضوی، هنوز هم خوراکیهایی مانند کماچ، نانهای محلی یا آشهای ساده برای این شب تهیه میشود؛ خوراکهایی که بیش از آنکه جنبه تجملی داشته باشند، بازتابی از فرهنگ قناعت و مشارکت خانوادگی هستند.
شعر و قصه لازمه شب یلدا
فال حافظ یکی از رایجترین بخشهای این شب است؛ رسمی که پس از دوره صفوی و گسترش نفوذ فرهنگی حافظ در ایران رواج بیشتری یافت؛ دیوان حافظ در دست بزرگتر خانواده قرار میگیرد و با نیتی جمعی، غزلی خوانده میشود که هر کس برداشت خود را از آن بیان میکند.
این خوانش جمعی، گفتوگویی میان شعر و زندگی روزمره ایجاد میکند و لحظاتی از تأمل و لبخند میآفریند.در برخی خانوادهها، به ویژه آنهایی که به سنتهای حماسی علاقهمندند، شاهنامهخوانی نیز جایگاه خاصی دارد.
نقل داستانهای فردوسی که خود زاده توس خراسان است، پیوندی عمیق میان شب چله و هویت خراسانی ایجاد میکند. شاهنامهخوانی در این شب، نه تنها سرگرمی، بلکه آموزشی غیر مستقیم برای نسل جوان درباره مفاهیمی چون عدالت، شجاعت و وفاداری است.
قصهگویی نیز از ارکان شب چله در این استان است. داستانهای محلی، افسانهها و خاطرات زندگی در گذشته، توسط بزرگترها روایت میشود و کودکان با گوش سپردن به این قصهها، با جهانبینی نسلهای پیشین آشنا میشوند.
پژوهشگران مردمشناسی معتقدند که چنین آیینهایی نقش مهمی در انتقال فرهنگ شفاهی و تقویت هویت جمعی دارند.
در گذشته، شب چله در خراسان رضوی با آیینهای اجتماعی دیگری نیز همراه بوده است. از جمله فرستادن «شبچلهای» برای تازهعروسها که شامل میوه، شیرینی، پارچه یا هدیههای نمادین بوده است.این رسم که ریشه در تقویت پیوندهای خانوادگی داشت، هنوز هم ادامه دارد.
همچنین همسایهها با فرستادن بشقابی از میوه یا خوراکی برای یکدیگر، نوعی همبستگی اجتماعی را به نمایش میگذاشتند.
امروزه اگرچه شکل برگزاری شب چله دستخوش تغییراتی شده، اما جوهره آن همچنان باقی است. خانوادهها ممکن است کوچکتر شده باشند و سبک زندگی مدرن بر بخشی از آیینها سایه انداخته باشد، اما تمایل به دور هم بودن و زنده نگهداشتن این سنت کهن همچنان در میان مردم خراسان رضوی پررنگ است.
حتی نسل جوان نیز با تلفیق سنت و مدرنیته، تلاش میکند این شب را به شکلی معنادار برگزار کند.
از نگاه کارشناسان فرهنگی، شب چله فرصتی برای بازگشت به ریشهها و یادآوری ارزشهایی است که در زندگی پرشتاب امروز کمتر به آنها توجه میشود.
این آیین، که از دل متون تاریخی چون آثار ابوریحان بیرونی، روایتهای کهن ایرانی و فرهنگ عامه برآمده، در خراسان رضوی همچنان زنده است و هر سال با شکستن انار، خواندن شعر و گفتن قصه، باز تولید میشود.
چله و «صله رحم»
در این شب منزل پدر بزرگها و مادربزرگها کانون اصلی تجمع افراد خانواده است که همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش گذاری کوچکترها به بزرگترها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می شود و این همان چیزی است که در دین اسلام نیز بسیار بدان توصیه شده و مورد تاکید قرار گرفته است.
به طور کلی یلدا شب زندگی، شادابی و زمانی برای انس و الفت است و از آنجا که «صله رحم» نیز در دین مبین اسلام مورد تاکید است، در آیین های این شب می توان پیوند دین، مذهب و سنت را به خوبی مشاهده کرد.
در این شب بازگویی خاطرات و بازخوانی افسانه ها از سوی پیرمردان چانه گرم و حتی خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ و حتی قصه هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخوردار بوده است مانند داستانهای «امیرارسلان نامدار» در بین مردم رایج بوده است.
شب زندهداری در طولانیترین شب سال همراه با خوردن برخی خوراکیها است و از این حیث خوردن هندوانه در شب یلدا در کل کشور از جمله در بین مردم خراسان رضوی یک رسم دیرینه است.
طبق اعتقاد قدما و از نگاه طب سنتی، طبایع انسان به ۲ نوع سرد و گرم تقسیم بندی میشود که آنرا ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر «خون، صفرا، سودا و بلغم» در هر فرد میدانستند.
خراسانیها بر این اعتقادند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و رفع سوزش جگر میشود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی را، که شکل دهنده طبع انسانی است، به حالت تعادل و اعتدال میرساند.
همچنین به دلیل فرارسیدن فصل سرما، انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن تنقلاتی چون بادام، گردو و مغز میوه هایی که در خراسان زیاد کشت میشود مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است و آماده کردن اینها معمولا توسط زنان صورت میگیرد.
چله بزرگ و چله کوچک
چلّه یا چهلّه بخش مهمی از تقویم سنتی ایرانیان از دوران باستان تا دوره معاصر بوده است که در گاهشمار باستان، چله ها در تابستان به چله «تموز» و در زمستان به چله زمستان نامگذاری می شده است.
چله زمستان به سبب اهمیتی که در زندگی کشاورزان داشته و زمان کشت و کار را مشخص می کرده است و از طرفی به موجب باورهای مقدسی که همزمان با شب یلدا و آغاز فصل زمستان، در ابتدای دیماه هر سال با پایان چیرگی سرما و شب های طولانی و تاریک و دور هم جمع شدن، از اهمیت خاصی در زندگی اجتماعی برخوردار بوده است.
چله زمستان شامل چله بزرگ مشتمل بر ۴۰ روز از اول دی تا دهم بهمن ماه و چله کوچک، یعنی ۲۰ روز پایانی بهمن ماه است.
در ایران کهن و سرزمینهای همجوار از دیرباز برای پاسداشت این چله ها، جشن های همگانی خانوادگی برپا داشته میشده و همگان خود را برای آمادهسازی زمین به منظور آغاز کشت و زرع و استقبال از نوروز و بهار آماده میکرده اند.
انقلاب زمستانی و پایان چیرگی سرما و نوید برآمدن خورشید یا مهر تابان، دلگرمی وصف ناپذیری برای همگان بوده است. تمام باورهای مقدس ایرانیان از دیرباز تاکنون، پیروزی نیکی و نور، زندگی و شادی و نیروی اهورایی بر بدی و پلشتی و تاریکی و ناامیدی بوده است.
یلدا؛ شب زندگی و انس خانوادگی
کارشناس مردمشناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری خراسان رضوی، درباره پیشینه آداب و رسوم شب یلدا گفت: واژه خور به معنای خورشید است و روز پس از شب یلدا، خورروز یا روزخورشید نامیده میشده است. حتی نام خراسان از ترکیب خور و سان به معنای سرزمین خورشید گرفته شده است.
هاشم حسینی افزود: طلوع خورشید در خراسان از جایگاهی ویژه برخوردار است و شب یلدا به مناسبت تابیدن اولین پرتوهای نور خورشید به این سرزمین، اهمیت خاصی دارد.
به گفته وی، خورشید در فرهنگ مردم ایران و به ویژه خراسان نماد زندگی، روشنی و فعالیت است و از همین رو شب یلدا به عنوان شب زایش خورشید با آداب و رسوم ویژهای برگزار میشود.
کارشناس مردمشناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با اشاره به نقش کشاورزی و دامداری در اقتصاد خراسان گفت: پس از پایان مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات، آغاز فصل سرما زمانی برای تجدید قوا و گردهمایی خانوادگی بود و برگزاری شب یلدا همراه با شبزندهداری و خوردن خوراکیهای انرژیزا، سنتی دیرینه است.
حسینی ادامه داد: شب یلدا فرصتی برای انس و الفت خانوادگی است؛ پدربزرگها و مادربزرگها محور تجمع خانوادهها هستند و بازخوانی افسانهها و متون منظوم و منثور مانند شاهنامه، دیوان حافظ یا داستانهای عامیانه، بخش مهمی از این مراسم را تشکیل میدهد.
وی درباره خوراکیهای مرسوم شب یلدا خاطر نشان کرد: هندوانه از جمله خوراکیهای دیرینه در این شب است، بر اساس طب سنتی، خوردن هندوانه باعث تعادل چهار عنصر اصلی بدن میشود و مغز و جگر را گرم نگه میدارد.
به گفته وی، همچنین مصرف مغز میوههایی مانند بادام و گردو که در خراسان کشت میشود، با افزایش توان و انرژی همراه است.
کارشناس مردمشناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری خراسان رضوی درباره یک مراسم ویژه جنوب خراسان و شهرستان گناباد نیز اظهار کرد: مردم این منطقه مراسم کفزنی برای تهیه خوراکی به نام «کف» دارند؛ ریشه گیاهی بنام بیخ را میجوشانند و با هم زدن مداوم با چوبهای نازک درخت گز، کف میسازند و سپس با شیره شکر و مغز گرد و مخلوط میکنند.
حسینی گفت: این خوراکی طرفداران زیادی دارد و نشانگر تنوع آداب محلی است.
