یکی ازبزرگترین آب انبار سنتی جهان در تربت حیدریه     (( کاظم خطیبی))

مطالب کتاب ارزشمندی با عنوان (یادداشتهایی در باره دیار و همدیاران ) تالیف استاد محمد حسن ابریشمی در همین سایت نقل شده ، که شناختی از شهر تربت حیدریه و همدیاران ما به دست  می دهد .

نیاز به معرفی جناب آقای دکتر محمد حسن ابریشمی  این همشهری گرانقدر ما نیست ، چون ایشان در نزد اساتید، دانشمندان . پژوهشگران شناخته شده هستند ; مخصوصا” کتابهایئ چون ابریشم ایران ، پسته ایران ، زعفران ایران و رستنیهای تاریخ طبری و بیش از یکصدمقاله پژوهشی معرف درجات علمی و تخصصی ایشان است . افزون بر اینها از آثار ایشان مقالاتی در باره دیارما تربت حیدریه و خیلی از مشاهیر آن دیار چون قطب الدین حیدر، ظفرخان احسن تربتی ، اسحاق خان قرائی ،کاشف السلطنه ( محمد میرزا )، روح القدس (شیخ احمد تربتی معروف به  سلطان العلما ء)و شادروانان حسینعلی راشد ( دانشمند خطیب  نامدار ایران )استاد عبدالحسین نوشین ، استاد محمد جواد تربتی ،استاد محمود شهابی ، دکتر علی اکبر شهابی ، استاد علی تمدن و…از آنجمله اند .

همچنین کتابی تحت عنوان; شناخت تاریخی تربت حیدریه از دیر باز تاپایان عصر قاجار در دست تحقیق و تالیف دارند که بخش هایی از آن در اختیار اینجانب ( کاظم خطیبی ) قرار گرفته است و به  تدریج در همین سایت منتشر خواهد شد (انشااله ) .

زان سو بدان لحاظ که آب انبار بسیار عظیم شهر تربت حیدریه معروف به شیر چهار سو که از آثار اوایل عصر قاجار است و نظیر مخزن آب  آن شاید در هیچ جای عالم وجود نداشته باشد ، قرار است توسط اداره میراث فرهنگی باز گشایی و ترمیم شود ، لازم دیدم که ابتدا عین یادداشت شماره “۲” در کتاب د یار و همدیاران که در دهه هفتاد توسط استاد ابریشمی تحقیق وتالیف شده است در اینجا نقل میکنم و در پی آن شرحی با عنوان “اسحاق خان قرائی  ” این راد مرد بزرگ را  بیشتر بشناسیم بیاورم.

نخستین مدارس علمیه دیار ما

شهر تربت حیدریه ، که نام خود را از مدفن عارف قرن ششم قطب الدین حیدر دارد ،. در سال ۸۱۹ هجری قمری با نام “قلعه مزار مقدسه  قطب الدین حیدر” توسط حافظ ابرو ، مورخ اهل بهدادین  خواف در عهد امیر تیمور و فرزندش شاهرخ ، آمده است . بنای شهر جدید تربت حیدریه در حدود سال ۱۱۹۰ قمری / ۱۱۵ شمسی توسط اسحاق خان قرائی پایان یافته است .وی در داخل  حصارشهر دو خیابان عمود برهم شمالی  جنوبی و شرقی غربی به طول تقریبا ۷۰۰ متر احداث می کند .محل تقاطع دوخیابان در مر کز شهر به “چار سو ” شهرت یافت موضعی که همدیاران  ، هنوز هم باهمین نام می شناسند. اسحاق خان تاسیسات مدنی بسیار مستحکم در جنب چارسو در حاشیه دوخیابان بنا کرد.مسجد جامعی بزرگ که اکنون برجاست ،در جنوب آن ( در حاشیه کوچه قدیمی نمد مالها )حمامی وسیع ،ودر مقابل مسجد جامع مدرسه ای بزرگ ،ودر جنوب آن ( درکوچه مقابل نمد مالها ،که به کوچه شیر چهار سو معروف و محل کارگاههای چاقو ساز ها ،قفل سازها ،چلنگر ها ، بیل و کلنگ و  علف درو و دستکاله ساز ها بود)آب انباری بسیار عظیم ( با ظرفیت اب آشامیدنی یک سال اهالی ،که اکنون این مخزن وسیع در زیر بخشی از خیابان فردوسی تازیر گاراژمسافربری میهن تور قدیم ،با ستونهای استوار پنهان است ،. به اداره فرهنگ وارشاد اسلامی پیشنهاد می کند که این سالن  زیر زمینی را برای موزه یا سالن عرضه خوراکهای سنتی و چای خانه مورد بررسی قرار دهد )در روی مخزن این آب انبار ودر امتداد جنوبی آن (موضع گاراژ) مهمانخانه ای آبرومند ، با اتاقهای متعددبرای استراحت مسافران ،دایر کرد که از همه واردان پذیرایی رایگان می شد ( صاحب این قلم پژوهش پردامنه ای در باره اسحاق خان به عمل آورده که از حوصله یادداشتهای حاضر بیرون است۱، ); اما مدرسه اسحاق خان پس از قتل وی (درسال ۱۲۳۱ق )، و انتصاب چندین والی بی کفایت در دیارما ،رو به ویرانی می گذارد، به طوری که در سال ۱۲۹۴ قمری /۱۲۵۶ شمسی به صورت خرابه ای  وصف شده است .چندی بعد شادروان حاجی علی اکبر تاجر معروف به امین التجار و حاجی امین ۴،در جای ویرانه های مسجد اسحاق خان ، مدرسه ای آبرومند با حجره ها ودر گلهای زیاد،صحنی وسیع و حوضی بزرگ ساخت و به مدرسه حاجی امین شهرت یافت که دسته های عزا داری ماه محرم از چهار محله شهر در این مدرسه تجمع می کردند .

پی نوشت ۱-کسانیکه هم سن و سال مخلص هفتاد سال به بالا هستند موقع تخلیه آب انبار شیر چهار سو در سال ۱۳۲۹ به یاد دارند که لجن های تخلیه شده سر تاسر گاراژمیهن تور قدیم و خیابان فردوسی را در برگرفته بود مدخل ورودی مخزن آب انبار از طریق گاراژ میهن تور بوده و عمق آن حدود ۱۵ متر بود .

۴- حاجی علی اکبر  امین التجار ،منشی و مشاور حاج محمد رضا لاری از تجار معروف مقیم تربت ( بانی کاروانسرای معروف حاج محمد رضا لاری واقع در خیابان روح بخش ،مقابل کاروانسرای بایگی ها ،که در سال ۱۳۰۰ قمری صفا ءالسطنه از آن یاد کرده ودر پشت بارو و خندق شهر قرار داشته ، همچنین میدان رباط از ساخته های اوست  مرقدش در ضلع شمالی میدان رباط ، با سنگ قبری به تاریخ ربیع الاول ۱۳۰۸ ،واقع در حاشیه جنوبی خیابان سنگ فرشی قرار دارد ، روانش شاد باد ) به لحاظ درستی و امانت در کسب و کار به امین التجارمعروف ، و سه دوره نخستین در مجلس شورای ملی نماینده دیارما بود، روانش شاد باد.

((اسحاق خان قرائی را بیشتر بشناسیم))

اسحاق خان قرایی با خصلت ها و خصوصیات نیک ، مردی خردمند و مدیری بادرایت بود ;وزعامت طایفه و یا ایل قرایی را  درعهد فتحعلیشاه قاجار عهده دار بود.

رفتار جوانمردانه اسحاق خان قرائی تداعی کننده عیاران خراسان قدیم در ادوار کهن ، یعقوب لیث و پهلوانان نامدار چون پوریا ولی بود .

سرجان ملکم تاریخ نگار انگلیسی (۱۸۳۳-م -۱۷۶۹)/ ( ۱۱۴۸-۱۲۱۲ ش)که خود با اسحاق خان قرائی در شهر تربت حیدریه  که بنام تربت اسحاق خان نیز شناخته میشده دیدار کرده و شرح مفصلی از این مرد آزاده مردم دار در رفتار ها و کردار های پسندیده تر در کتاب تاریخ ایران (ج ۲ص ۸۴-۸۶) نقل کرده است . شرحی که از یک سودرایت و مدیریت این مرد را می رساند و از سوی دیگر جوانمردی ها  و مردم داری اورا تداعی میکند .

چند جمله ای از نوشته ملکم را در اینجا نقل می شود:

“هیچ حاکمی چون اسحاق خان محبوب رعایای خود نبوده است “:.

اسحاق خان مطالعه کتاب زیاد می کند، در عربی و فارسی ربطی تمام دارد .

تربت حیدریه قبل از این دهی خُردبود و به حسن و اهتمام اسحاق خان شهری معتبر شد;

مهمانخانه او قریب ۵۰۰ نفر را کفایت می کند :.

ضیافت و مروت او بحدی است که هنود{هندیهای مقیم تربت حیدریه که موضوع باغ هندیها در غرب فلکه باغسلطانی را برای برخی از همدیاران  هم چون مخلص بیاد دارند ، هندیها در آنجا سکونت داشتند } نیز از این مقام محروم نیستند :. به ایشان وجه نقد دهند تا خود در بازار غدا بخرند و در کناری بخورند . بسیاری از هنود در خراسان سکنا دارند . خود اسحاق خان همیشه با مهمان غذا صرف میکند و رعایت خاطر امیر و فقیر را بالسویه منظور دارد ;در هرطرف نام اورا به نیکی ذکر کنند :.