فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه گفتگو با دکتر سید محمدرضا بهشتی – منیره پنج‌تنی – بخش دوم و پایانی
اشاره: آنچه در پی می‌آید، بخش دوم و پایانی گفتگوبا استاد بهشتی است به نقل از ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت.
نقاط ضعف و قوت این اثر را چه می‌دانید؟
در خصوص نقاط قوت آن، پیشتر سخن گفتیم؛ اما هر اثری همچنان که قوت‌هایی دارد، کاستی‌هایی هم دارد. یکی از کاستی‌های چشمگیر آن، این است که به اندازه شایسته به اندیشه‌های فلسفی بیرون از فضای مغرب‌زمین توجه نکرده است؛ مثلاً اگر در پاره‌ای موارد، به تطور مفاهیم در سنت فلسفه اسلامی توجه شده است، اما به دلیل کم‌آشنایی با این سنت، این میزان از تحقیق، فراخور اهمیت و جایگاه این سنت در مجموع اندیشه فلسفی جهانی نیست و این سخن از باب اغراق یا خودبزرگ‌بینی نیست. در مورد سایر اندیشه‌های فلسفی، مثلاً سنت فلسفی هند و یا چین، این توجه باز هم کمتر بوده است. در هر حال، می‌توان گفت که گرایش به سمت اروپامحوری است و البته تا اندازه‌ای هم قابل توجیه است. باید توجه داشته باشیم که انجام تحقیقی مشابه در حوزه‌های فلسفی فرهنگی دیگر به طور طبیعی اهتمام محققان و پژوهشگران خود این حوزه‌ها را می‌طلبد و یقیناً باعث گسترش افق دید خوانندگان خواهد شد. قدر مسلم این است که می‌توان با بهره‌گیری از شیوه و عمق کار انجام‌شده در این فرهنگنامه، دست به‌کار تحقیق بزرگی در سنت فلسفی اسلامی ـ ایرانی زد که البته کارهای مقدماتی فراوانی را می‌طلبد و باید زیر بار آن رفت.
با توجه به اینکه مجموعه‌ای از مدخلها در این کار نیست، ناشر اصلی برنامه‌ای برای به روز کردن این اثر ندارد؟
طبیعی است که با گسترش تحقیقات در قلمروهای مختلف فلسفه و نیز شاخه‌های متعدد و رویکردها و رهیافت‌های متفاوت پژوهش فلسفی، هر اثری دیر یا زود نیاز به تجدید نظر و به روزشدن دارد و این فرهنگنامه هم از آن مستثنی نیست. به‌خصوص تحولات دهه‌های اخیر در عرصه فلسفه، در پاره‌ای از موارد چنان شتابی دارند که رصد و احاطه آنها کار ساده‌ای نیست. بنده خودم چند بار به مواردی برخورد کرده‌ام که به سراغ این منبع مرجع رفته‌ام؛ اما برای تحقیق در باب مفاهیم و اصطلاحات متأخرتر نتوانسته‌ام از آن به نحو شایسته‌ای استفاده کنم. با این حال، همچنان باید گفت که به‌نسبت از جامعیت خوبی برخوردار است.
جلد نخست این فرهنگ به فلسفه هنر اختصاص دارد که ۱۴ مدخل از مجموعه ۱۶۰ مدخلی است که شما برگزیده‌اید. ملاک‌تان برای انتخاب این مدخلها چه بود؟ آیا بنا نیست که بقیه این مدخلها را هم ترجمه کنید؟
ملاک در انتخاب مداخل، توافق شورای پژوهشی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه پژوهشی نو ارغنون بوده است. قطعاً مدخلهای مهم دیگری در حوزه زیباشناسی و فلسفه هنر هستند که به‌جاست ترجمه شوند. همان‌طور که عرض کردم، ادامه ترجمه این فرهنگنامه که کار بسیار طاقت‌فرسایی است، در حال حاضر در برنامه کار این مؤسسه نیست؛ اما در صورتی که شرایطش فراهم شود، جای بررسی دارد. با توجه به مدت زمان طولانی که ترجمه‌ها و بازبینی‌های مکرر به‌خود اختصاص می‌دهند و نیز تأمین امکانات لازم برای این‌کار، راههای دیگری نیز برای اینکه محتوای این مداخل در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار گیرد، وجود دارد که در حال ارزیابی آنها هستیم.
چرا ما درباره این فرهنگ دو جلد اول داریم؟ یکی همان جلد اول با عنوان فلسفه هنر که محصول مشترک انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه فرهنگی ـ پژوهشی نو ارغنون است و در سال ۱۳۸۹منتشر شد و دیگری هم که عنوان جلد نخست بر خود دارد، گزیده‌ای از مفاهیم در مابعدالطبیعه است که در سال ۱۳۸۶ سازمان سمت و مؤسسه نوارغنون منتشر کرد. این مسأله اندکی مشکل دارد که ما با جلد اول مواجهیم!
سه جلد مربوط به انتشارات سمت به دسته‌ای از مفاهیم اختصاص پیدا کرده که به مابعدالطبیعه مربوطند و به‌دلیل یک کار پژوهشی دیگر مؤسسه که به پژوهش درباره قواعد کلی فلسفه می‌پرداخت، ترجمه شده‌اند. البته در اینجا هم انتخاب مدخلها با نظر موافق هر دو مؤسسه صورت گرفت. طبیعی است که مجلدات مربوط به این مدخلها با زیرعنوان مابعدالطبیعه منتشر شده‌اند و از این جهت، به لحاظ موضوع کاملاً با مدخلهای ترجمه‌شده در حوزه زیباشناسی و فلسفه هنر
(جلد اول)، الهیات (جلد دوم) و اخلاق (جلد سوم) از نظر محتوا متفاوت‌اند. قرارداد با مؤسسه حکمت و فلسفه با فاصله زمانی و در حوزه‌های خاص منعقد شد و از این‌جهت، طبعاً باز شماره جلدهای خود را داشت. با توجه به اینکه بخش عمده مدخلهای فرهنگنامه هنوز ترجمه نشده‌اند، امکان برگردان همه این مدخلها میسر نبود. در نهایت، شاید بتوان در گامهای بعد، این دو مجموعه را تلفیق کرد؛ اما در حال حاضر، چنین کاری مقدور نیست.
حدود دو دهه است که شما و همکارانتان در مؤسسه پژوهشی نو ارغنون مشغول به فعالیت هستید و انصافاً خروجی این مؤسسه در زمینه‌های مختلف تألیف، ترجمه، پژوهش و متن‌خوانی بسیار بیش از بضاعت یک مؤسسه خصوصی است. این مؤسسه از چه زمانی و با چه هدفی تاسیس شد؟
مؤسسه پژوهشی نوارغنون در سال ۱۳۷۷ با حضور و همراهی جمعی از استادان فلسفه تشکیل شد. هدف این بود که بتوانیم در حوزه فلسفه کارهای پژوهشی انجام دهیم و خودمان به عنوان افرادی که در دانشگاهها حضور داشتیم، می‌خواستیم فضایی را فراهم کنیم که در آن به خلأ، علاقه‌ها و نیازهایی که در حوزه فلسفه وجود داشت، بپردازیم.
مؤسسه پژوهشی نو ارغنون چند نوع کار برای رصد وضعیت فلسفه در کشور در قالب چند طرح انجام داد: ۱) اینکه تمام پایان‌نامه‌های کشور و اطلاعات مربوط به آنها را جمع‌آوری و طبقه‌بندی کرد. در این کار که با همکاری مؤسسه حکمت و فلسفه انجام شد، پایان‌نامه‌های تمام مقاطع از کارشناسی (زمانی که این مقطع هم پایان‌نامه داشت)، کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری را از آغاز تا سال ۱۳۸۶ اعم از دانشگاههای دولتی و غیردولتی (آزاد) فهرست شد. برای این کار اطلاعات این رساله‌ها را از زوایای مختلف گردآوری و طبقه‌بندی کردیم. حاصل این کار، اکنون به شکل اطلاعات ساده‌تر روی سایت مؤسسه حکمت و فلسفه قرار گرفته است. ۲) تلاش برای شناسایی شخصیت‌هایی که در عرصه فلسفه مشغول کار هستند به این منظور که بتوانیم یک بانک اطلاعاتی خوب از این افراد در اختیار علاقه‌مندان قرار دهیم.
۳) برای اولین بار دست به شناسایی سایتهای تخصصی فلسفه در حوزه‌های مختلف به زبانهای مختلف زدیم که حاصل آن به صورت کتابی با عنوان «فلسفه در اینترنت» منتشر شد.
این اطلاعات در سایت مؤسسه نو ارغنون هم قرار گرفت؟
در حال راه‌اندازی و تجهیز سایت هستیم و به‌زودی با تغییر و تحول، این اطلاعات را بر روی سایت بارگذاری می‌کنیم به گونه‌ای که کاربر بتواند به راحتی به سایت مورد نظر دسترسی پیدا کند. چهارمین فعالیت سایت راه‌اندازی و تاسیس کتابخانه دیجیتال بود؛ به دلیل کمبود منابع غیرفارسی در دانشگاهها و مراکز پژوهشی، دسترسی به چنین کتابخانه‌ای ضروری بود. ما در این کتابخانه آثار اصلی حدود دویست فیلسوف را به زبانهایی که ممکن بود در شکل سی.دی‌های مستقل تهیه کردیم. این کتابخانه در حال تکمیل است و به حدود ۶۰ هزار منبع رسیدیم. البته این کتابخانه را وارد بازار نکردیم و فقط در اختیار مؤسسات پژوهشی قرار دادیم. پنجمین فعالیت مؤسسه در جهت حرکت به سوی کارهای صوتی است. گفتگوهایی که بعد از فوت هایدگر پخش شده بود، ترجمه شده و قرار است خوانده شود و به صورت فایل شفاهی در سایت بارگذاری شود.
چند سالی هم هست که طرحی را با عنوان «تطور قواعد فلسفی» دنبال می‌کنیم. چیزی شبیه به کاری که ریتر و همکارانش در خصوص مفاهیم انجام دادند، ما راجع به قواعد دنبال کردیم. آقای دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی قبلا در حوزه فلسفه این کار را در سه جلد انجام داده بودند، ما این کار را فراتر از حوزه فلسفه اسلامی بردیم و نزدیک به ۵۰۰ قاعده فلسفی را در سی ایستگاه تاریخی در آثاری از فیلسوفان و نحله‌های مختلف بررسی کردیم.
این کار به انتها رسیده است؟
بخشی از این کار انجام شده؛ ولی ادامه آن به پشتیبانی گسترده‌تری نیاز دارد. هدف این بود که نشان دهیم یکی از داد و ستدها در حوزه فلسفی، همین قواعد است که از دوره یونان باستان تا عصر جدید پیگیری شده است. بعدها در ادامه مسیر پژوهش خبردار شدیم خانمی در آلمان و مرکزی در فنلاند همین کار را ادامه می‌دهد و با هم اندک تبادلاتی کردیم.
بیشتر درباره اشکال تطور قواعد فلسفی توضیح دهید.
تطور قواعد سه شکل است: ۱) مفاهیمی که در قواعد به کار رفته است، مانند واحد، صدور و غیره؛
۲) خود قواعد و معنای آنها؛ ۳) جایگاه قاعده در نظام‌های اندیشه فیلسوفان یا نحله‌های فلسفی. در واقع ترجمه فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه از دل این کار در آمد. ما برای بررسی تطور قواعد، سلسله‌ای از مفاهیم فرهنگ ریتر را ترجمه کردیم که عمدتاً در حوزه مابعدالطبیعه بود. مؤسسه سمت از فعالیت ما مطلع شد و پیشنهاد کرد این مفاهیم را برای استفاده علاقه‌مندان به ترجمه فنی تبدیل کنیم. پیشتر گفتم دو جلد از این فرهنگ را سازمان سمت منتشر کرد و جلد سوم هم در دست انتشار است. مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه هم همین پیشنهاد را دادند که سه جلد هنر، اخلاق و الهیات را هم منتشر کردند.
و اما دیگر فعالیتهای مؤسسه پژوهشی نو ارغنون؟
ده سال است که در مؤسسه یک حلقه مطالعاتی تشکیل داده‌ایم که همراه با عده‌ای از مدرسان فلسفه متن‌خوانی می‌کنیم؛ برای مثال «وجود و زمان» هایدگر را می‌خوانیم و علاوه بر مباحثات حول و حوش کتاب، با یکدیگر تبادل نظر و تلاش برای هم‌افقی بیشتر می‌کنیم. همین حلقه از حدود چهار سال پیش بر روی کتاب «پدیدارشناسی روح» هگل کار می‌کند. با این گروه هم توانسته‌ایم چند کار منتشر کنیم و چند کار دیگر هم در دست انتشار است. دو کار را دکتر حیدری ترجمه کرده‌اند. در این حلقه چند دانشجوی مقطع دکتری هم حضور دارند و با ما همکاری می‌کنند.
به خاطر دارم که روی یک گاهشمار هم کار می‌کردید!
بله. بسیار ضروری است که علاقه‌مندان فلسفه با اندیشه‌های فلسفی در بستر تاریخی آشنا شوند. «گاهشمار تاریخ اندیشه»ای که تهیه کردیم، به ترتیب تاریخی وقایع فلسفی را همراه با عکس و نوشته و نقشه و نمودار در بستر فرهنگ عمومی نقل می‌کند. این اثر پنج جلد است که جلد نخستش تمام شده
(با حدود ۴۵۰ صفحه در قطع رحلی و رنگی) و بناست انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی و دانشگاه تهران به طور مشترک چاپ کنند. این اثر با بیش از ۴۵۰ منبع و با همکاری ۲۵ مؤلف تهیه شده است.
ترتیب جلدها چگونه است؟
جلد نخست از سرآغازها تا پیدایش اسلام، جلد دوم از پیدایش اسلام تا قرون وسطی، جلد سوم از قرون وسطی تا دوره رنسانس و جدید، جلد چهارم دوران مدرن و جلد پنجم دوران معاصر.
می‌دانم که علاوه بر تمام این فعالیت‌ها در مؤسسه نوارغنون و تدریس در دانشگاه، سالهاست که به ترجمه «حقیقت و روش» مشغولید. این اثر در چه مرحله‌ای است؟
کار ترجمه که مدتهاست تمام شده است. بیش از دو سوم ترجمه این اثر بازبینی شده و یک سوم پایانی مانده است. ترجمه کتاب «سرآغاز فلسفه در یونان» هم به اتمام رسیده است. البته کار سنگین‌تری که وقت مفصلی را به خودش اختصاص داد، ترجمه دوره شش جلدی کتاب «جامعه و کلام در قرن دوم و سوم هجری» نوشته «یوزف فان اس» بود. ترجمه این اثر هم تمام شده و اکنون در حال ویرایشِ بیش از چهارهزار مطلب هستیم.
هرچند فعالیتهای علمی شما به اینها ختم نمی‌شود، اما جا دارد که درباره مؤسسه مطالعات تاریخ خاورمیانه و انجمن فلسفه میان فرهنگی برای ما بگویید.
در «مؤسسه مطالعات تاریخ خاورمیانه» مدتی بر روی اسپانیا در دوره اسلامی پژوهش کردیم و با گروهی قرارداد بستیم که به شکل فیلم مستند شش قسمتی، با عنوان «شکوه خاورمیانه» در ساعت نامناسبی از شبکه دو پخش شد! کار دیگری هم بود که با عنوان «ایران، سرزمین همزیستی ادیان و اقلیت‌های رسمی ایران» درباره آداب، مناسک و زندگی اقلیت‌های رسمی ایران. حاصل این پژوهش هم به صورت مستندی سیزده قسمتی درآمد که بدون اجازه ما از یکی از کانال‌های خارجی ایران پخش شد! و اما «جلسات انجمن میان فرهنگی» پیشتر در مؤسسه نوارغنون برگزار می‌شد و بعد مستقل شد و اخیراً هم با عنوان «انجمن علمی» ثبت شده که دبیرش آقای دکتر علی‌اصغر مصلح هستند. اکنون هم جلسات آن هر دو هفته یک بار با عنوان «دیگری و دیگری هراسی» در پژوهشگاه علوم انسانی برگزار می‌شود.
