پیام‌های نامه فائزه هاشمی درباره مناسبات درون زندان فروزان آصف نخعی

شاید این گفته احمد شاملو، حکایت یکی از مساله های اصلی ایرانیان باشد: «تاریخ‌ ما نشان‌ می‌دهد که‌ این‌ توده‌ حافظه‌ی‌ تاریخی‌ ندارد. حافظه‌ی‌ دست‌جمعی‌ ندارد، هیچ‌گاه‌ از تجربیات‌ عینی اجتماعی‌اش‌ چیزی‌ نیاموخته‌ و هیچ‌گاه‌ از آن‌ بهره‌ای نگرفته‌ است‌ و درنتیجه‌ هر جا کارد به‌ استخوانش‌ رسیده‌، به‌ پهلو غلتیده‌، از ابتذالی‌ به‌ ابتذال‌ دیگر ـ و این‌ حرکت‌ عرضی‌ را حرکتی‌ درجهت‌ پیشرفت‌ انگاشته‌، خودش‌ را فریفته.‌» و این همان داستان چپ در ایران است که با تندروی، همانند تندروهای داخل حاکمیت سیاسی، با نفی وفاق و منطق حاکم بر آن همواره ایران را در حالت درجا زدن قرار داده است. دکتر محمد محمدی گرگانی، استاد بازنشسته حقوق بشر دانشگاه علامه طباطبایی که قبل از انقلاب از کادرهای برجسته و تئوریک سازمان مجاهدین خلق اولیه بود، در کانال تلگرامی اش با توجه به فضای تصویر شده در نامه آخر فائزه هاشمی رفسنجانی نوشت: «چه شگفت آور و دردناک است پس از نزدیک به پنجاه سال شاهد تکرار وقایع مشابه هستیم.» و  عباس عبدی به فائزه به دلیل به تصویر کشیدن شجاعانه وضعیت درون زندان، تبریک گفت. اما این همه ناشی از چیست؟

تفکر و خط مشی حذف، چه فجایعی که در تاریخ معاصر ایران به بار نیاورده است. اکنون بخشی از این تفکر فاجعه بار، در آخرین نامه فائزه هاشمی رفسنجانی، در باره خشونت سازمان یافته میان زندانیان سیاسی و مهمتر از آن احتمال قتل او توسط هم بندانش مطرح شده است که در سر، مشی تقابل با نظام سیاسی با هر روش ممکن و هر عمل ضد وفاق در درون خود را می پرورانند. مشی ای باقیمانده از خط مشی های چریکی دهه ۴۰ و ۵۰ و ابتدای انقلاب با دامن زدن به جنگ داخلی، که تنها حذف را راه حل می دانند. خط مشی ای که ناکارآمدی خودش را قبل از انقلاب با مارکسیست شدن سازمان مجاهدین، موسوم به منافقین فعلی نشان داده بود. آیا ایران با انحراف تفکر و ایدئولوژی نوینی در راست بنیادگرای مذهبی و چپ بنیاد گرای خودش روبه رو است؟

«تقابل و حذف»، کار خودش را کرده بود: زندگی مخفی، تدوین تئوری در خفقان، و براندازی مسلحانه. مبانی فکری این مشی، برای  مجاهدانی که همواره با فکر مردم در سر، و عشق آنان در دل، در خانه های وحشت تیمی، شبانه روز می گذراندند، و دنبال تحقق دین و عمل به آیات قرآنی بودند، آیا ارمغانی جز تحقق تجربه سنگین شکست از نوع فاجعه بارش به دنبال داشت؟ آیا رهبران اولیه گمان می کردند، اصل خط مشی، دارای پیامدهای ناخواسته ای است که بر آن اهداف مقدس خواسته، سایه می افکند، و آن مشی خلقی را در ماهیت دگرگون کرده و تبدیل به ضد خلق می کند؟ آیا به این سوال می اندیشیدند که مگر می شود در تفکر، روش، منش و خط مشی، مبارزه مسلحانه و اعمال خشونت اصل قرار بگیرد، و از درون آن صلح و آرامش و آزادی بیرون بیاید؟

دکتر محمد محمدی گرگانی، در کتابش به نام «خاطرات و تاملات در زندان شاه»، صص ۴۵۲و۴۵۳ انتشارات نشر نی به تجربه مذکور اشاره کرده است. او به خوبی نشان می دهد که مبارزان سیاسی در زندان، چگونه بر فضای زندان حاکم شده، و به بهانه مقابله با دیکتاتوری شاه، خود به خلق دیکتاتوری نوین مبادرت کردند و با قدرت بلامنازع خود در زندان، زندان دیگری در دل زندان بزرگ تر تاسیس کردند. او در باره اهداف و آرمان های سازمان می نویسد:

«استبداد برای آزادی

شعری بود که در آن موقع مردم عادی می خواندند ومن تلخ وشیرین می شدم و میخواندم:

سگش را خون دل دادم که بامن آشنا گردد
ندانستم که سگ خون می خورد خونخوار می گردد

عجب حکایتی است آمدیم ملتی را آزاد کنیم، حال چه آسان  انسانها را در بند کرده ایم.  می گوییم با قدرتی جهنمی درگیریم، اما خود جهنم ساخته ایم. دیکتاتوری را قاطعانه نفی میکنیم اما برای نفی دیکتاتوری، خود دیکتاتوری میکنیم. ما گفتیم انسان طراز نوین می سازیم، اما انسانها را بی طراز می کنیم. گفتیم رهایی انسان هدف ماست، اما  خودمان ملاک و معیار رهایی وحق وحقیقت شدیم. هرکه بامن است، یاچون من است، حق است. هرکه بامن نیست، هرکه هست باشد، پشیزی نیست.  رقتم می آمد. ادبیات دوران استالین را خوانده بودم. سر در گریبان خود می کردم و نیشخندی به خودم و تاریخ می زدم. این تفریحم شده بود و رنجم، دردم بود و درمانم. ازطرفی از درک و فهم این همه به اصطلاح شوخ طبعی تاریخ لذت می بردم، واز طرفی به خاطر سرنوشت کسانی که بر اسب موهوم توهمات خود گرفتارند رنج می کشیدم. چه روزهایی بود، چه حال و هوایی بود. ان شالله برای هیچ ملت ومردمی تکرار نشود.

 وای از قربانیان این گونه روزها، وای از کسانی که همه هویت و موجودیت خود را بربادرفته می دیدند؛ اسیرانی که باعشق به آزادی به اسارت مدافعان آزادی گرفتار شده بودند، زندانی در زندان، چه تناقضی،  چه طنز تلخی؟ اسیرت می کنم تا آزاد شوی، خفه ات میکنم تا نفس بکشی، خوارت میکنم تا عزیزشوی، در بندت میکنم تا دربند نباشی، پیروی ام کن تا پیرو نباشی، کنترلت میکنم تا از کنترل ساواک رها شوی.

آدم باهوشی نیستم، بیش از دیگران نمی فهمم، اما مثل روشنایی روز درک میکردم که این تناقض است. بارها در تنهایی خود تا صبح دو زانو می نشستم. اصلا حواسم نبود که دو زانو نشسته ام، گریه میکردم و می خندیدم. تلخ می شدم و شیرین. خدای من، این چه داستانی است. »

محمدی گرگانی برای رهایی از زندان تشکیلات مجاهدین، به انفرادی، یعنی بدترین بخش زندان پناه می برد، تا بتواند مرزهای تصمیم بزرگ تاریخی اش را برای جدایی از مسعود رجوی و سازمان، رقم بزند. و ساواک متحیر از این که چرا او تقاضای انتقال به سلول انفرادی دارد. ساواک به این می اندیشید که همه می خواهند از سلول انفرادی خارج بشوند، ولی او خواستار انتقال به انفرادی است. یک ماه انفرادی خود خواسته، زمینه ای بود، برای رهایی از زندان در زندان. کتاب « خاطرات و تاملات در زندان شاه» دکتر محمدی گرگانی می تواند همدم مانوسی برای فائزه در زندان باشد.

بعد از انقلاب سه جریان در حوادث ایران نقش تعیین کننده داشتند: ۱- روحانیت ۲- کنفدراسیون و ۳- زندان به ویژه زندان اوین و ساواک. در این میان تجربه زندان شاید یکی از مهمترین عوامل شکل گیری درگیری های بعدی در انقلاب ایران و شکل گیری جنگ داخلی بود. این موضوع خود بحث مستقلی است.

شاید ماجرای زندان اوین در این باره از همه مهمتر باشد. دولت مسلط در زندان اوین در اختیار سازمان بود، آنان خود را پیشگامان و پیشتازان  مسلمان در برابر استبداد داخلی و امپریالیزم می دانستند. در رده های بعدی مارکسیست ها به عنوان متحدان فکری و استراتژیک سازمان قرار داشتند و در مرحله سوم نیروهای مذهبی. بر اساس این سلسله مراتب، الگوی خودی و غیرخودی در روابط و مناسبات سازمان تنظیم می شد. بر اساس قدرت تئوریک و تشکیلاتی، حرف آخر را سازمان مطرح می کرد، هر سخن دیگری خارج از خط فکری و خط مشی سازمان، بایکوت، و به انحاء مختلف سرکوب می شد. فیلم بایکوت مخملباف، گوشه ای از روابط و مناسبات مذکور است.

محمدی گرگانی در کتاب خاطرات و تاملات در زندان شاه صفحه های ۳۲۵ و ۳۲۶ می نویسد: «یک بار در بند دو زندان اوین، رسولی بازجوی ساواک به جمع بچه ها آمد و پس از صحبت، سوال کرد آیا کسی مایل هست از زندان آزاد شود؟ شهید رجایی دستش را بلند کرد. … مسعود رجوی مدعی بود که رجایی بریده و توان مقاومت و زندان کشیدن را از دست داده و باید تنبیه شود…. در یک جلسه عصر جمعه که اکثر زندانی ها جمع می شدند،… رجایی گفت که ما باید اسلامی برخورد کنیم. در جلسه سه نفری با مسعود و موسی، رجوی حرف های تندی علیه رجایی زد. فریاد می زد که او، یعنی رجایی، داردتیغ به دست ساواک می دهد تا سرما را ببرد. بر اساس حرف رجایی، یعنی ما اسلامی برخورد نمی کنیم… (با اهانت شدید مسعود به رجایی) از من خواست که با او برخورد کنم تا ادب شود، و توبه کند و باید بیاید و از خودش به دلیل این  حرف (در جمع) انتقاد کند…به او (مسعود) اعتراض کردم،  و نقطه قوت های رجایی را توضیح دادم ، از مقاومت او در زندان گفتم، و از او خواستم که رعایت کند، مسعود مطابق معمول گفت، تو تنزه طلبی می کنی، او ما را که امروز اسلام واقعی هستیم، زیر سوال برده. … امروز هر کس علیه ما باشد، علیه اسلام، علیه علی، و علیه قرآن است. امروز ساواک و امپریالیزم در برابر ما است… من با رجایی صحبت کردم، کلامی گفت که مظلومیت و صداقت اش هنوز در وجودم مانده است. گفت: «محمدجان مگر من چی گفتم؟» … مسعود از موسی خواست که با رجایی صحبت بکند. و… رجایی در یک جلسه عصر جمعه آمد، و در حالی که می دانستم قبول ندارد، از حرف جلسه قبلی خود معذرت خواهی کرد.»

خاطرات محمدی گرگانی نشان می دهد که سازمان موفق شده بود تشکیلات را جایگزین خدا، در نگاه اعضاء کرده و زندان دیگری در چارچوب تفکرات فلسفی و همچنین خط مشی نبرد مسلحانه اش در زندان شکل بدهد، و در این میان هر انتقادی را نسبت به خودش با تحقیر و … سرکوب کند. ضربه سال  ۵۴ و مارکسیست شدن سازمان، و ترورهای درون تشکیلاتی و به شهادت رساندن مجید شریف واقفی و صمدیه لباف، ریشه در این امر داشت.

در این باره کیوان صمیمی در باره سرکوب های فکری رجوی در کانال تلگرامی خود نقل می کند «دو سال قبل از سال ۵۷، بعد از بحث‌های زیاد، از سازمان جدا شده‌بودم. توی حیاط بند با مسعود رجوی که هم‌سن و سال بودیم، راه می رفتیم و به صحبت‌هایش در مورد ضرورت بازگشتم به سازمان گوش می‌کردم. سعید شاهسوندی و عباس داوری هم کمی آنطرف‌تر بودند. بعد از شنیدن حرف‌هایش، مختصری از انتقادهایم را که گفتم  مسعود حرفم را قطع کرد و گفت هر کسی نباید انتقاد کند، انتقادکردن  صلاحیت می‌خواهد. به سازمان برگرد و بعد از طی کردن پروسه‌ی کسب صلاحیت، می توانی انتقاد کنی و سازمان را از درون اصلاح کنی.»فرج سرکوهی در گفت و گوی خود با بی بی سی، نیز به تحرکات دیکتاتور مآبانه مارکسیست ها در زندان، و این که کسی نمی توانست به نظریه های بیژن جزنی، بگوید بالای چشمت ابرو، اشاره کرده است.

  رفت و آمد میان تجربه سازمان،و  تجربه امروزین فائزه از این روست که سخن احمد شاملو را یادآور باشم که گویی حافظه دست جمعی نداریم. با این همه تجربه فائزه هاشمی، تجربه بسیار مهم و در نوع خود تجربه خطرناکی نیز هست. آن جا که نگاه ایدئولوژیک حذفی شکل گرفته، دنبال آن است که از طریق ساختن زندان های جدید، به هر طریق ممکن، خط مشی خود را محقق کند به ویژه آن جا که در نامه اش می نویسد: «دختر عمویم که به تعبیر خوابهایش باور جدی دارد چندی پیش در خواب دیده که در زندان توسط هم بندیها کشته میشوم از ما گفتن بود خود دانید.» آیا نیروهای سیاسی برانداز، به مرحله جدیدی از جنایات سازمان یافته رسیده اند؟

این بخش از نامه، ماجرای انحصارطلبی های داخل زندان را در اوج خود نشان می دهد که هر لحظه احتمال هر فاجعه دیگری می رود. پیش از این شاید نخستین بار احمد زیدآبادی بود که تلاش می کرد، با توجه به وضع خطیر ایران، با همه انتقاداتی که نسبت به نظام  سیاسی داشت و دارد، ضمن پرداختن به تبیین  خسارات براندازی به عنوان امری نه ممکن و نه مطلوب، به ماجراهای درون زندان بپردازد. او به سرعت متوجه شد که چه در زندان و چه در بیرون چگونه در معرض تیرهای زهرآگین دوستان دیروز و دشمنان امروز قرار گرفته است. او در باره نامه فائزه هاشمی در کانال تلگرامی خود نوشت:

«خانم هاشمی با نوشتن این نامه، شجاعت بی‌مانندی از خود نشان داده است، چنین حرکتی شجاعتی فراتر از به چالش کشیدن مخوف‌ترین دولت‌ها را طلب می‌کند و فقط کسانی ارزش و اهمیت آن را فهم می‌کنند که تجربه‌ای مشابه داشته باشند.خانم هاشمی باید منتظر تندترین حمله‌های لفظی از هر سو  عیله خود باشد، اما شجاعت اخلاقی و سیاسی او که “صدای بی‌صدایان واقعی” شده است، نزد خداوند بی‌اجر نخواهد ماند.» شاید این سخن زیدآبادی پاسخی بود به سخنان درجه چندم نخ  نما شده در زندان ساواک توسط رهبران سازمان مجاهدین خلق که علیجانی در گفت و گو با  بی بی سی  در باره نامه خانم فائزه هاشمی، گفته بود: «مهم‌ترین درس راهبردی که از این اختلافات می‌گیریم این است…هر چند فائزه گفته می‌خواهد روشنگری کند ولی این نامه در عمل نان در سفره مستبدان و مخالفان دموکراسی می گذارد.»

  ارسطو در کتاب فن شعر در تعریف تراژدی چنین می نویسد:

«تراژدی تقلید و محاکات است از یک  عمل جدی و تمام». یکی از مختصات تراژدی این است که مانند حماسه‌ها همیشه همراه با پیش‌گویی و پیش‌بینی است. فقدان تراژدی اندیشی، در نگاه ایرانیان به معنای آن است که در هر حادثه ای، به صورت حداکثری قسمت بد ماجرا را ارزیابی نمی کنیم و لاجرم، خوش بینی کاذبی به جای  آن می نشیند. اگر زندان اوین و ساواک و بحران های آن، به درستی مورد بررسی نیروهای سیاسی قرار گرفته بود، آیا امکان داشت تجربه دهه ۵۰، در دهه نخست ۴۰۰  تکرار شود؟ عدم کار منسجم، بزرگترین ضعف نیروهای سیاسی کشور  در حاکمیت نظام سیاسی و اپوزیسیون آن است. اگر از ماجرای زندان، ساواک و سازمان، بررسی درستی به عمل آمده بود،امروز به جای نهالی نحیف، نظریه وفاق به درختی تنومند تبدیل شده بود؟

به هر روی سوال محمدی گرگانی، مهمترین سوال تاریخ معاصر ایران زمین است که برای هرگونه وفاق و توسعه ای، تندروهای مذهبی ایران، و اپوزیسیون برانداز باید به آن پاسخ بدهند و آن این که امکان آزادی مردم با نظریه «خفه ات میکنم تا نفس بکشی، خوارت می کنم تا عزیزشوی» وجود دارد؟ آیا زندان سازی با شکل دادن به آدم های مکانیکی، می تواند وفاق بخش و آزادی بخش باشد؟