در بار آرامگاه “ابن یمین فریومدی” و مسجد جامع فرومد بیشتر بدانیم+( تصاویر )
فریومد که مرکز دهستان فریومد است، در ۱۸۰ کیلومتری شرق شاهرود در مسیر جاده شاهرود-سبزوار، شمال شرقی عباس‌آباد و شمال غربی مزینان در دامنه غربی کوه‌های جغتای (ارتفاعات میندر) جای گرفته است. نام فرومد یا چنانکه در کتب تاریخی اشاره شده است، فریومد برایمان آشنا است و یادآور سربداران، شیخ حسن جوری، قاضی القضات باشتین، ایلخانان مغول و… است و آنگاه تاریخ در برابر چشمان‌مان ظاهر می‌شود. فرومد، مرکز ناحیه جوین، مبدا حرکت آزادی خواهانه سربداران بوده است.
موقعیت جغرافیایی
فرومد در ناحیه شمال روستای کاهک (بین عباس‌آباد و داورزن) قرار گرفته است. از کاهک تا فرومد حدود بیست کیلومتر فاصله است. موقعیت قرارگیری و رسیدن به این بنا در جاده شاهرود به سبزوار و مشهد در روستای فرومد از توابع شهرستان میامی و ۱۰۰ کیلومتری شرق شهر میامی و ۱۶۵ کیلومتری شمال شرقی شاهرود واقع شده است.
اطلاعات جغرافیای تاریخی مسجد
مشکور در کتاب «ایران در عهد باستان» می‌نویسد:
آنچه از نوشته نویسندگان قدیم برمی‌آید، پارت همان خراسان کنونی است؛ یعنی از دامغان فعلی شروع شده و به هریرود منتهی می‌شده و عبارت از ولایات دامغان، شاهرود، جوین، سبزوار و نیشابور بوده است.
حسن پیرنیا نیز در کتاب خود سرزمین پارت را خراسان کنونی دانسته است و اضافه می‌کند:
داریوش اول در کتیبه‌های بیستون و تخت جمشید و نقش رستم آنرا پرتو نامیده است. سرزمین پارت از جنوب شرقی دریای گرگان، صفحه باریکی به طرف شرق امتداد دارد و این منطقه از طرف شمال و جنوب بین کویرها و بیابان‌های لم یزرع واقع است. پارت قدیم شامل ولایات کنونی دامغان، شاهرود جوین، سبزوار، نیشابور و… است.
بلنیتسکی، نویسنده کتاب «خراسان و ماوراءالنهر » نیز پارت را از ولایات تابع حکومت هخامنشیان به‌شمار آورده است.
آب این منطقه غالبا از قنات تامین می‌شود و دارای آبی گوارا، شیرین و خنک است که هر رهگذری که از آنجا می‌گذرد هوس می‌کند زیر سایه درختان توت، انار یا گردوی آنجا بنشیند و از آب گوارای آن بنوشد. البته رودهایی در این منطقه مانند منیدر و کال شور وجود دارند.
در کتاب «سه سفرنامه هرات، مرو، مشهد» آمده است:
آب این ده که از منیدر است و بسیار فراوان است، تنها رود معروف این نواحی کال شور است که روی آن پل معروف ابریشم که سابقه تاریخی طولانی دارد، زده شده است. در ماه‌هایی که بارندگی خوب است این رود جاری است… بهترین انجیرها و موافق‌تر طبع مردم، انجیری بود که اوصاف آن در انجیر فریومد موجود است و آنجا کاریزهای بسیار است… با اینکه در قرون اخیر فتوری در آبادی فریومد دست داده اکنون در شهرک فریومد، کاریزهای حسین‌آباد، محمدآباد، نصرتیه، سعیدآباد، مظفر، برزین ، باغ پایین، کوشک، عیش‌آباد و کلاته نور تماما دارای آب است و اراضی مزروعی مفصل و باغات تمام شهرک فریومد را آبیاری می‌کنند. این قدر قنات و آب در یک آبادی حاکی از عظمت سابق این شهرک است. قناتی هم به نام کاریز بازار داشته که مجرای آن از زیربنای مسجد جامع فریومد می گذشته و اکنون خرابه و بی آب است.
از دلایل احتمالی تخریب مسجد می‌توان به وقوع زمین‌لرزه‌های شدید در منطقه یا عوامل انسانی نظیر جنگ و .. اشاره کرد و آن را به‌عنوان یکی از زیباترین محراب‌های موجود در مساجد ایران معرفی می‌کند.
ویژگی معماری اثر
بنا در مساحتی حدود ۸۲۰ متر مربع با نقشه دو ایوانی ساخته شده و متشکل از دو ایوان شمالی و جنوبی، دو ایوانچه در طرفین ایوان‌ها، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالا شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی، دو رشته رواق در طرفین صحن، اتاق گنبددار چهار گوش در ضلع غربی ایوان شمالی و سردری مزین است. شبستان غربی کاملا ویران شده و در بقایای ویرانه ها آثاری از تزیینات دیده می‌شود. مسجد جامع فرومد که از جاهای دیدنی میامی به شمار می‌رود، از معدود مسجدهایی است که گچبری، نقش‌ها و کاشی کاری‌های زیبای قرون چهارم تا هفتم هجری در بنای آن به‌کار رفته است و به همین دلیل در شمار آثار تاریخی مهم و کم‌نظیر ایران جای دارد.
عکس: داوود اسدالله وش
این بنا که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده، با وجود اینکه امروزه به‌صورت نیمه ویرانه درآمده است، یکی از آثار ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در ایران به شمار می‌رود. اگرچه در پرونده ثبتی بنا، تاریخ ساخت آن به قرن هفتم نسبت داده شده است، اما بررسی کالبد معماری و تزیینات اولیه بنا که در زیر لایه‌ای از آجرکاری دوره متاخر ایلخانی قرار دارد، تاریخ بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهد. با یادآوری آنچه ابوالحسن بیهقی (متوفی سال ۵۶۰ ه.ق) در باب برگزاری نماز آدینه در فریومد بدان اشاره کرده است، و با ذکر این نکته که در هیچ سند دیگری، به وجود مسجد جامع دیگری در فرومد اشاره نشده است، می‌توان تصور کرد که بنا در اواسط قرن ششم (دوره سلجوقی) مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از سوی دیگر ساختار یک‌پارچه زبره و نما که به تعبیر دکتر پیرنیا از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری دوره سلجوقی است، این فرضیه را تقویت می‌کند که بنا به احتمال فراوان در دوره سلجوقی ساخته شده است. مشابه چنین نظری را می‌توان در آرا و افکار صاحب‌نظرانی چون آندره گدار و دونالد ویلبر نیز یافت.
عکس : داوود اسدالله وش
مسجد جامع فرومد به تبعیت از ساختار بخش عمده‌ای از آثار معماری ایران، بنایی درون‌گرا است. درون‌گرایی مسجد، سبب تعریف صحن میانی به‌عنوان عنصر اصلی فضاساز شده است، به‌گونه‌ای توده بنا با قرارگیری در پیرامون آن شکل گرفته و عناصر کالبدی اصلی بنا را تعریف کرده است. ورودی مسجد، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزیینات غنی و زیبای آجرکاری، گچبری و کتیبه‌هایی چند است. این سردر به‌صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون نمای آجری اجرا شده است. این ستون‌ها در پایین، روی سکوی طرفین سردر قرار گرفته و در بالا به سرستون مکعب شکل پایان می‌پذیرد.
عکس: داوود اسدالله وش
زیبایی این مسجد در تزیینات بسیار زیبا و نغز آن است. در طرفین این ستون نماها نیز تزیینات آجرتراش به‌شکل هشت‌ضلعی منتظم است که در فضای خالی داخل شعاع‌های آن‌ها سفال مهری با نقش گیاهی قرار گرفته‌اند و گچبری‌هایی با نقوش هندسی وجود داشته که بخش اعظم آن فرو ریخته است. دیواره‌های داخلی سردر با تزیینات گچبری به‌شکل مربع‌های کوچک و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزیین شده است.
عکس: داوود اسدالله وش (تزیینات مقرنس‌کاری زیر ایوان)
عکس: داوود اسدلله وش (چهارلایه‌های تزیینات آجری پایه‌های ایوان)
در پاکار طاق سردر، کتیبه‌ای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه تزیینی گچبری شده است. مضمون این کتیبه آیات قرآنی است که به‌شدت آسیب دیده است. در انتهای سردر ورودی درگاه کوتاهی به ارتفاع ۱٫۵ متر قرار دارد. وضعیت درگاه نشان می‌دهد که در دوره‌های متأخرتر، آن را کوچک و کوتاه کرده‌اند. پس از سردر، دالانی به عرض حدود ۲٫۵ و طول ۶ متر قرار دارد که از طریق آن به صحن و شبستان جانبی می‌توان راه یافت. صحن مسجد به‌شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در غرب و شرق با بقایای رواق‌های جانبی محدود می‌شود. ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض ۶٫۶۲ و عمق ۱۱٫۲۵ متر، از ایوان مقابل بزرگ‌تر و مرتفع‌تر است. درون ایوان جنوبی، محراب قرار دارد، با گچکاری‌های منقوش به طرح‌های گوناگون که هنوز رنگ فیروزه‌ای و آبی لاجوردی آن چشم را نوازش می‌کند. سقف‌های ایوان‌ها مرمت شده، ولی هنوز مقرنس‌های آن‌ها بازسازی نشده است.
عکس: داوود اسدالله وش
در شرق و غرب صحن بنا، بقایای رواق‌هایی را می‌بینیم که بازهم با نقوش گیاهی و اسلیمی تزیین شده‌اند و هرجای بنا که توانسته‌اند، نقش زده‌اند. در دو سمت ایوان‌های جنوبی و شمالی بر پیشانی ایوانچه‌ها و پایه‌های ایوان‌ها شکل‌های دوازده وجهی را می‌بینیم که به خورشید می‌مانند و گویا استادکار زبردست ما در میان آن‌ها کاشی فیروزه‌ای نشانده بوده که اکنون از آن‌ها نشانی نیست.
عکس: داوود اسدالله وش
در ایوان جنوبی علاوه بر محرابی که در انتهای آن قرار داشت، در رواق دوم شرقی ایوان هم محرابی دیگر با نقش و نگارهای خاص خود وجود داشت! چرا دو محراب؟ احتمال می‌رود به‌دلیل آنکه ایوان در زمستان سرد بوده، محراب دوم برای استفاده در شرایط آب و هوایی سرد باشد تا جمعیت کمتری از نمازگزاران در داخل شبستان باشند نه ایوان. در داخل نیم گنبد محراب نقش اسلیمی با ویژگی‌های ایلخانی اجرا شده است. نقشی قرینه که در مرکز به سرترنج ختم شده است. ابعاد نقش مایه‌های داخل نیم گنبد به‌شکل واضحی با سایر موتیف‌ها متفاوت است و این تفاوت تاکیدی قابل‌توجه بر مرکزی‌ترین بخش مسجد، یعنی محراب دارد.
این بنا دارای تزیینات معماری منحصربه‌فرد گچی و آجری با تلفیق کاشی فیروزه‌ای است. بنابر برخی روایت‌ها، این مسجد بر آثار یک آتشکده بنا شده است. بنای این مسجد که نخستین بنای تاریخی استان سمنان است، از عجایب هنری ایران بوده و در حدود نهصد سال قدمت دارد. دو ایوان بلند روبه‌روی هم در دو جهت شمالی و جنوبی ایستاده‌اند و بر دیوارها، طاق‌ها و سقف و پیشانی ایوان‌ها، نقوش اسلیمی، گیاهی و هندسی، آجرکاری‌ها، گچبری‌ها، مقرنس‌ها یا گوشواره‌ها و کتیبه‌های قرآنی چشمان هر بیننده‌ای را حیران می‌کند.
عکس: داوود اسدالله وش
عکس: داوود اسدالله وش
عکس: داوود اسدالله وش
اگرچه بروز زمین‌لرزه‌های متعدد سبب تخریب بخش‌هایی از این ساختار شده، اما می‌توان گفت نتیجه اقدامات صورت گرفته در دوره ایلخانی، شکل‌گیری جدید بنا بوده است که تا امروز در آن دیده می‌شود. ولی در دل بنایی ساده در مرکز روستا تزئیناتی همچون نگین با تراش‌های بسیار ظریف نهفته است که انسان را از هر گوشه‌ای به‌سمت خود می‌کشد.
دقیقا در میانه روستا در امتداد خیابان اصلی که پیش می‌رویم، به‌یک‌باره بنایی یادمانی در برابر چشمان‌مان ظاهر می‌شود. بنایی با ویژگی‌های توامان از سنت و مدرنتیه که شاید تنها یادگار میراث معماری معاصر در منطقه باشد. بر اساس کتیبه‌ای که در میانه بنا روی سنگ نصب شده، بنا یادمانی است برای ابن یمین فرومدی؛ قطعه‌سرای نامدار قرن هشتم. این مزار در همسایگی مسجد جامع فریومد است و از دیگر دیدنی های سمنان در این روستا محسوب می‌شود.
منابع تصویر:
- آرشیو عکس شرکت مهندسین مشاور عمارت خورشید
- هادی دهقانپور
نویسنده: آزاده یوسف نژاد
ابن‌یمین فریومدی؛ شاعر اخلاق و زندگی
(پنج شنبه ۳۰ بهمن ۱۳۹۹) ۱۱:۴۷
امیر فخرالدین محمود بن یمین فریومدی شاعر ایرانی فیلسوف، شاعر و بزرگ ترین قطعه سرای ایرانی قرن هشتم هجری است که بخش اعظم زندگانی وی در روستای فرومد خراسان (در استان سمنان کنونی) و نیز در سبزوار خراسان، سپری شد.
او یکی از بزرگ‌ترین قطعه سرایان ایرانی نه تنها در ایران و سرزمین های آشنا با زبان و ادبیات فارسی؛ بلکه در خارج از این مرز و بوم مشهور و شناخته شده است و در زمینه اشعار اخلاقی و پند و نصیحت و حکمت از جمله شاعرانی است که درباره زندگانی و آثار و افکار به ویژه مفاهیم اجتماعی و اخلاقی قطعات او سخن ها رفته و کتاب ها و مقالات نوشته شده است. اندرز و طعن و طنز در قطعه های او مشهود است.
ابن یمین در شمار افراد روشن ضمیر و بیدار دل است که در لباس قناعت و ساده زیستی و نیز پاکدلی و آزاداندیشی به سرودن شعر دست می یازد. سخنانش از آزادی و آزادگی است و آنجا که سخن از پشت پا زدن به هستی بی بنیاد این جهانی و ناپایداری آن است، احساس این مرد بزرگ را می توان دید.
زندگینامه:
ابن یمین فریومدی در سال ۶۸۵ هجری قمری در فریومد متولد شد. او پدری ترک ژاد داشت و در زمان سلطان محمد خدابنده می‌زیست. این یمین الفبا را از پدر آموخت و می‌توان جرقه شاعر شدن او را از تلاش‌های پدر دانست. پدر طغرانویسی و نگارش فرمان‌های پادشاهان را بر عهده داشت، به همین دلیل ابن یمین هم راه پدر را ادامه داد و در سال ۷۴۲ منصب طغرانویسی خواجه علاءالدین محمد فریومدی را بر عهده گرفت.
سال‌های اولیه زندگی شاعر ایرانی، در خراسان گذشت و در دوران جوانی به تبریز کوچ کرد و به غیاث‌الدین حمد بن رشیدالدین فضل‌الله وزیر پیوست. امیران خراسان در طول تاریخ کشمکش‌های زیادی داشته‌اند و ابن یمین تقریبا در تمام طول دوران حکومت حاکمان مختلف خراسان حضور داشت و شاهد دوران سختی خراسان بوده است.
روزگار ابن یمین بسیار پرآشوب بود که یک بار نیز به اسارت او انجامید. ایشان در عهد سلطان محمّد خدا بنده در خراسان مورد عنایت وزیر دانشمندش خواجه علاءالدّین محمد بود و در ابتدا مدّاحی طغا تیمور می‌کرد، سپس به خدمت سربداران پیوست. در جنگی که میان امیر وجیه الدّین مسعود سربداری و ملک معزّالدّین روی داد، دیوان ابن یمین به غارت رفت. امّا او آنچه از اشعارش در نزد دیگران بود فراهم آورد و شاید چیزی هم بر آن افزوده باشد.
ابن یمین را شیعی مذهب و هوادار اهل بیت(ع) دانسته‌اند. قصایدی در ستایش ائمه اطهار(ع) بالاخص امام علی(ع) دارد و از نخستین شعرایی است که مرثیه‌هایی در سوگ شهدای کربلا سروده است.
او در پایان عمر به زادگاه خود بازگشت و انزوا اختیار نمود و سرانجام به سال ۷۶۹ ه. ق در سن هشتاد سالگی در همان قریه درگذشت و در مقبره‌ی پدر شاعرش مدفون گردید.
شهرت ابن یمین در سرایش چه نوع شعری است؟
دیوانی از ابن‌یمین در دست است، با مقدمه‌ای که شاعر در آن نوشته، در سال ۷۵۴ هجری قمری فراهم آمده و از قصیده، غزل، ترکیب‌بند، قطعه و رباعی، مجموعاً در حدود ۱۵ هزار بیت دارد. سخن او روان و منسجم و خالی از تکلف و علم‌فروشی و دنباله سبک خراسانی است. قطعه‌های ابن‌یمین به سبب اشتمال بر اندرز، طعن و طنز، رواج و شهرت بسیار یافت و بر زبان شعردوستان جاری گشت و از این بابت میان شاعران معاصر خود منفرد شد. در قصیده‌سرایی و مثنوی‌پردازی توانا بود. از میان مثنوی‌های او، مثنوی «مجلس‌افروز» به بحر خفیف مخبون محذف، در تحقیق و عرفان، همچنین مثنوی بی‌نام دیگری هم در این موضوع به بحر هزج مسدس مقصور، مشهورتر است.عشق عرفانی ابن یمین تا حد زیادی شباهت به عشق عرفانی شاعران مشهور قرن هفتم، مولانا جلال الدین محمد بلخی، فخرالدین عراقی دارد.
یکی از محبوب‌ترین اشعار ابن یمین شعری است که بی‌شک همه ما یک‌بار آن را شنیده‌ایم، ولی غافل از اینکه نام شاعر گران‌قدر را بدانیم:
آن‌کس که بداند و بداند که بداند
اسب خرد از گنبد گردون بجهاند
آن‌کس که بداند و نداند که بداند
آگاه نمایید که بس خفته نماند
آن‌کس که نداند و بداند که نداند
لنگان خرک خویش به منزل برساند
آن‌کس که نداند و نداند که نداند
در جهل مرکب ابدالدهر بماند
آرامگاه “ابن یمین فریومدی” کجاست؟
ابن یمین فریومدی شاعر مشهور سده هشتم هجری است، ابن یمین دیوانی با ۱۵ هزار بیت دارد که از سبک‌های قصیده، غزل، ترکیب‌بند و قطعه در آن دیده می‌شود. آرامگاه این شاعر نامدار در میامی سمنان واقع‌شده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از سمنان، این یمین فریومدی در سال ۶۸۵ هجری قمری در فریومد متولد شد. او پدری ترک نژاد داشت و در زمان سلطان محمد خدابنده می‌زیست.
ابن یمین الفبا را از پدر آموخت و می‌توان جرقه شاعر شدن او را از تلاش‌های پدر دانست. پدر طغرانویسی و نگارش فرمان‌های پادشاهان را بر عهده داشت، به همین دلیل ابن یمین هم راه پدر را ادامه داد و در سال ۷۴۲ منصب طغرانویسی خواجه علاءالدین محمد فریومدی را بر عهده گرفت.
سال‌های اولیه زندگی شاعر ایرانی، در خراسان گذشت و در دوران جوانی به تبریز کوچ کرد و به غیاث‌الدین حمد بن رشیدالدین فضل‌الله وزیر پیوست. امیران خراسان در طول تاریخ کشمکش‌های زیادی داشته‌اند و ابن یمین تقریبا در تمام طول دوران حکومت حاکمان مختلف خراسان حضور داشت و شاهد دوران سختی خراسان بوده است.
در رویدادی که در سیزدهم صفر سال ۷۴۳ هجری میان ملک معزالدین حسین کرت با خواجه وجیه‌الدین مسعود سربداری در زاوه رخ داد و به شکست و فرار خواجه وجیه‌الدین مسعود انجامید؛ دیوان ابن‌یمین در ضمن غارت بنگاه امیر به یغما رفت و بنا به گفته خواند میر، خود شاعر نیز در این جنگ، به دست لشکر هرات گرفتار شد.
زندگی ابن یمین ساده بود و اصولا انسانی گوشه‌گیر بود، پیشه این مرد صالح دهقانی بود و در سال ۷۶۹ هجری قمری فوت کرد.
ابن یمین در طول عمر خود ۱۵ هزار بیت شعر سروده که این اشعار شامل قصیده، غزل، ترکیب‌بند، قطعه و رباعی می‌شود که در دیوان او جمع‌آوری شده است. سبک این یمین در سرودن اشعار خراسانی بود و نظمی ساده و بی‌تکلف داشت.
آرامگاه ابن یمین فریومدی
از زندگینامه ابن یمین بگذریم، به آرامگاه او در خاک ایران می‌رسیم. آرامگاه ابن یمین در ۱۰۵ کیلومتری شمال شرقی میامی و ۱۶۵ کیلومتری شهر شاهرود در انتهای روستای فریومد یا فرومد قرار دارد. میامی شرقی‌ترین شهرستان استان سمنان است. روستای فریومد به دلیل قدمت تاریخی و ویژگی‌های طبیعی، جاذبه‌های گردشگری بسیاری را در خود جای‌داده است.
این آرامگاه در ابتدا ساختمانی از خاک و خشت و در شرف ویرانی بود، اما بعدها در اثر پیگیری‌های عبدالرفیع حقیقت، ساختمانی قابل‌توجه و بسیار زیبا به شکل شش‌گوشه بنا شد. زوایای زیبای این بنا همانند گل بازشده‌ای است که قبر شش‌گوشه داخل آن مانند پرچم گل است. اطراف آرامگاه ابن‌یمین فضای سبزی است که توسط نرده‌های حفاظ اطراف محصور شده است. سنگ‌قبر دارای شش ضلع کوچک است و بر روی آن مطالبی در خصوص این شاعر بزرگ نوشته شده است.
کار مرمت این مجموعه تاریخی با احیای محوطه و فضای سبز مجموعه با کاشت بیش از سه هزار گل و درختچه تزئینی، استحکام‌بخشی مقبره، اجرای نورپردازی طبق الگوی اولیه طرح آرامگاه، بندکشی جداره‌ها، تعویض آجرهای فرسوده و احیای چاه آب انجام شده است.
