زعفران گناباد، فریاد بی‌صدای گل‌های رنگ‌باخته در مزارع تشنه
گناباد-ایرنا- زعفران به عنوان ارزشمندترین محصول کشاورزی ایران، جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد کشاورزی کشور از جمله گناباد دارد، این شهرستان از مناطق مهم تولید زعفران محسوب می‌شود، به طوریکه نیمی از اراضی کشاورزی گناباد به کشت این محصول اختصاص دارد.
به گزارش ایرنا، در میان خاک کویری جنوب استان خراسان رضوی و از جمله گناباد سال‌هاست که بوی زعفران در فصل پاییز پیچیده و نام گناباد را بر قله تولید این طلای سرخ نشانده است.
گناباد از مناطق غنی و با قدمت در تولید زعفران کشور و خراسان رضوی است، به طوری که پیشینه کشت زعفران در این شهرستان به ۷۰۰ سال قبل باز می گردد و هم اکنون نیمی از مجموع سطح زیر کشت اراضی کشاورزی این شهرستان به کشت زعفران اختصاص دارد.
این روزها کشاورزان و زعفران کاران این دیار، بیش از شادی برداشت، نگران خشکیدن ریشه‌های امیدشان در زمین‌های بی‌رمق و بی‌آب هستند.
گناباد به‌دلیل قرار گرفتن در اقلیم خشک و نیمه‌خشک، همواره با محدودیت منابع آبی روبه‌رو بوده است، با این حال در گذشته استفاده از قناتها و از جمله قنات‌های تاریخی مانند قنات قصبه که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، امکان مدیریت سنتی و پایدار آب را فراهم می‌کرد.
ولی کاهش بارندگی سالانه،افزایش دما و تبخیر بالا و افت سطح آب‌های زیرزمینی در دهه اخیر باعث کاهش چشمگیر منابع آبی مورد نیاز مزارع زعفران شده است.
استان خراسان رضوی با برخورداری از ۹۶ هزار هکتار مزارع زعفران معادل ۹۲ درصد مجموع سطح زیر کشت زعفران کشور از جایگاه خاصی در تولید زعفران و صنایع وابسته برخوردار است که در صورت توجه به زنجیره تولید گامهای مهمی برای رونق اقتصادی این بخش برداشته می شود.
شهرستان گناباد با سه هزار و ۵۰۰ هکتار سطح زیر کشت زعفران، از نقاط مستعد تولید این بخش به شمار می رود.
تأثیر کم‌آبی بر کشت زعفران
بسیاری از کشاورزان به‌دلیل کمبود آب مجبور به کاهش یا رها کردن بخشی از زمین‌های زعفران خود شده‌اند.
کمبود رطوبت در خاک منجر به کاهش اندازه پیاز زعفران، کاهش تعداد گل در واحد سطح و افت کیفیت رشته‌های زعفران شده است.
کشاورزان برای تامین آب از چاه‌های عمیق یا تانکرهای سیار استفاده می‌کنند که هزینه تولید را چند برابر کرده است.
خشکسالی و کمبود منابع آبی موجب کاهش ۱۵ تا ۲۰ درصدی سطح زیرکشت زعفران گناباد در سالهای اخیر شده است و پیش‌بینی می‌شود اگر وضعیت بارش‌ها بهبود نیابد، این رقم افزایش یابد.
کارشناسان بر این باورند که تغییر الگوی آبیاری، استفاده از روش‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای زیرسطحی و حمایت‌های مالی دولت می‌تواند مانع گسترش بحران شود.
زمین‌های تشنه، گل‌های کم‌رمق
کشاورزان گنابادی که از سالهای گذشته با تلاش و سخت‌کوشی زعفران به عنوان طلای سرخ را از دل خاک خشک جنوب خراسان رضوی بیرون می‌کشند، ولی این روزها نگران‌تر از همیشه‌اند.
کاهش بارندگی‌ها، افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشکسالی‌های پی‌درپی باعث شده است که زعفران، مهم‌ترین محصول اقتصادی این منطقه، در معرض تهدید جدی قرار گیرد.
زعفران کاران و کشاورزان گنابادی این روزها در شهر گناباد و از جمله مناطق روستایی با دستان سرد از شب پاییزی، میان ردیف‌های خاکی می‌چرخند و با چشمانی نگران گل‌های بنفش زعفران را نگاه می کنند، اما حجم گل‌ها دیگر مثل گذشته نیست.
سه هزار و ۵۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی گناباد سال‌جاری زیر کشت زعفران رفته است و پنج هزار خانوار این شهرستان در زمینه کشت و برداشت زعفران اشتغال دارند.
عباس شریفی یکی از زعفران کاران گنابادی به خبرنگار ایرنا می‌گوید: در سالهای قبل از هر هکتار زمین حدود پنج تا ۶ کیلو زعفران خشک برداشت می‌کردیم، ولی به دلیل کمبود منابع آبی اکنون این میزان به ۲ تا سه کیلو کاهش یافته است، بخش زیادی از چاه‌ها خشک شده، استفاده از موتورهای دیزلی پرهزینه‌اند و باران هم دیگر مهمان این زمین‌ها نیست.
وی با نگاهی به جوی خشک کنار مزرعه می‌افزاید: آب برای زعفران مثل خون برای بدن است، وقتی آب نباشد، حتی زعفران که گیاه مقاومی است، دوام نمی‌آورد.
زهرا رفیعی از اهالی روستای قوژد که همراه فرزندانش به کشت گل زعفران اشتغال دارد نیز می گوید: گل‌های زعفران به دلیل کم آبی کوچک‌تر و رنگشان هم کم‌رنگ‌تر شده است.
به گفته وی، بسیاری از زنان روستا که در برداشت و پاک‌کردن زعفران نقش اصلی دارند، حالا به کارهای فصلی دیگر روی آورده‌اند چون زمین‌ها دیگر محصول کافی نمی‌دهند.
حسین شمسیان یکی از کشاورزان بخش کاخک در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا گفت: در سالهای گذشته با چند ساعت آبیاری در هفته می‌توانستیم محصول زعفران خوبی برداشت کنیم، اما حالا حتی با نصف زمین‌های گذشته هم آب کافی نداریم، بسیاری از چاه‌ها خشک شده‌اند و هزینه برق و سوخت برای آبیاری هم سر به فلک کشیده است.
وی افزود: زعفران برای ما فقط یک محصول نیست، زندگی ماست، اگر همین روند ادامه پیدا کند باید کشت زعفران را کنار بگذاریم.
عباس هاشمی دیگر زعفران کار گنابادی با بیان اینکه کم‌آبی در کنار کمیت، کیفیت گل زعفران را نیز کاهش داده است، اظهار کرد: سالهای قبل گل‌های زعفران درشت و پررنگ بودند، اما امسال اغلب به صورت ضعیف و کم‌رنگ درآمده‌اند و این به معنای عیار محصول و درآمد کمتر برای خانواده های کشاورزان است.
توجه بیشتر مسوولان استانی و ملی به بحران آب و ارائه تسهیلات برای نوسازی سیستم‌های آبیاری از جمله خواسته های مشترک زعفران کاران گنابادی است تا شاید طلای سرخ ایران همچنان در دل کویر این شهرستان بدرخشد.
علیرضا صفدری یکی از کارشناسان ارشد کشاورزی گناباد نیز گفت: برای مقابله با بحران کم‌آبی در کشت زعفران این شهرستان باید توسعه سامانه‌های آبیاری نوین (نظیر آبیاری قطره‌ای زیرسطحی) به‌جای روش سنتی غرق‌آبی،احیای قناتها و مدیریت یکپارچه منابع آب، ترویج روش‌های کشت کم‌آب‌بر و جایگزین برای تناوب با زعفران در دستور کار مسوولان و فعالان این بخش قرار گیرد.
وی حمایت‌های مالی و بیمه‌ای از کشاورزان آسیب‌دیده و توسعه صنایع فرآوری و بسته‌بندی زعفران برای افزایش ارزش افزوده و کاهش وابستگی به تولید خام و یا خام فروشی را از دیگر راهکارهای مقابله با بحران کم آبی در کشت زعفران عنوان کرد.
۳۱ درصد از مزارع زعفران گناباد با بحران کم آبی مواجه هستند
کارشناسان معتقدند: از مجموع سه هزار و ۵۰۰ هکتار زمین‌های زیر کشت زعفران گناباد ۳۱ درصد و معادل یک هزار و ۱۰۰ هکتار با بحران کم آبی مواجه هستند.
فرماندار گناباد می گوید: استمرار معضل خشکسالی موجب تشدید کمبود منابع آبی در بخش کشاورزی و از جمله آبیاری زعفران این شهرستان شده است.
محمد زارعی هدک ادامه داد: با وجود کم آبی ۲۰۰ رشته قنات در شهرستان گناباد، آبرسانی به مزارع بخش زیادی از مزارع این شهرستان و از جمله منطقه «براکوه» با مشکل مواجه است.
وی بر همکاری و هماهنگی و بهره گیری از ظرفیت و امکانات تمامی دستگاه‌های اجرایی برای رفع معضل کم آبی مزارع زعفران گناباد تأکید کرد.
فرماندار گناباد با اشاره به تشکیل جلسه ستاد پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران گناباد برای کاهش معضل کم آبی مزارع زعفران تصریح کرد: در این جلسه مقرر شد مدیریت جهاد کشاورزی به همراه دهیاران و بخشداران نسبت به ارزیابی دقیق، شناسایی کانون‌های بحرانی، اولویت‌بندی مزارع زعفران بحرانی در تامین آب و نظارت مستمر بر تخصیص و مصرف بهینه آب و تامین آب کشاورزی جهت جلوگیری از هدررفت اقدام کنند.
زارعی هدک در این جلسه اداره آب مسئولیت تامین تانکرهای آب و هماهنگی در صورت امکان برای توزیع بهینه آن را بر عهده گرفت و گفت: بخشداران و دهیاران مسوولیت هماهنگی محلی و تدوین برنامه زمان‌بندی منظم و عادلانه برای توزیع آب و مدیریت و بهره‌برداری از تانکرهای آبرسانی سیار را عهده دار شدند.
در این جلسه شهرداری‌های گناباد نیز موظف شدند در تامین تانکر و سایر امکانات آبرسانی به روستاهای دارای چالش مشارکت کنند.
۶۰۰ تانکر برای آبرسانی مزارع زعفران گناباد مورد نیاز است
مدیر جهاد کشاورزی گناباد گفت: زعفران کاران این شهرستان برای نجات و حفظ محصول زعفران خود نیازمند به ۶۰۰ دستگاه تانکر آب رسان هستند.
اسماعیل قربانی با اشاره به طرح آبرسانی به مزارع زعفران روستاهای این شهرستان از آبان ماه جاری افزود: با وجود انتقال ۲۵۰ تانکر آب تاکنون، کشاورزان برای نجات محصولات خود به صورت فوری به حداقل ۶۰۰ تانکر آب دیگر نیاز دارند.
وی تصریح کرد: برای ۵۲ روستای شهرستان گناباد برنامه ریزی‌های لازم برای آب رسانی با تانکر انجام و حمل آب به برخی از این روستاها نیز شروع شده است.
نگاه به آینده؛ زعفران گناباد بدون آب دوام نمی‌آورد
زعفران گناباد، که نامش در فهرست میراث جهانی کشاورزی فائو ثبت شده، نه فقط محصولی اقتصادی بلکه بخشی از هویت فرهنگی مردم این دیار است ولی اگر چاره‌ای اساسی برای بحران آب اندیشیده نشود، بیم آن می‌رود که این میراث ارزشمند به تدریج رنگ ببازد.
ثبت نظام زراعت زعفران مبتنی بر آبدهی قنات روستای «سنِو» گناباد به عنوان سومین میراث جهانی کشاورزی ایران در سازمان خواروبار ملل متحد (فائو) در سال ۱۳۹۷ بیانگر ظرفیت غنی این شهرستان در تولید این محصول کشاورزی و اقدام بسیار ارزشمندی برای معرفی قابلیت‌های کشاورزی کشور در سطح جهان به شمار می رود.
زعفران گناباد به عنوان میراثی تاریخی و اقتصادی، در آستانه تهدیدی جدی از سوی بحران کم‌آبی قرار دارد. در صورت بی‌توجهی به مدیریت پایدار منابع آب و نبود برنامه حمایتی مؤثر، ممکن است در سالهای آینده شاهد کاهش گسترده سطح زیر کشت و از بین رفتن یکی از نمادهای کشاورزی ایران باشیم.
نجات «طلای سرخ گناباد» نیازمند مدیریت علمی، مشارکت مردمی و حمایت دولتی است تا این سرمایه ملی برای نسل‌های آینده حفظ شود.
مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد و جنوب استان خراسان رضوی واقع است.
