رصدخانه مراغه در دو کیلومتری غرب شهر مراغه و در تپه ای به همین نام (رصدداغی) قرار دارد

رصدخانه مراغه که در مجموعه تاریخی افلاک نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد دستور ساخت آن را هلاکوخان مغول صادر کرده بود. این روزها با این که آثار کمی از آن به جا مانده است هنوز یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به شمار می آید که در سال ۶۵۷ بنا شد و در برپایی آن شخصیت های بزرگی مثل علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار شرکت داشتند. خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف، ریاضیدان و منجم در سال ۶۵۷ هجری قمری نقشه ای به دست «فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی»، معمار معروف آن عصر داد تا ساختمانی بر فراز تپه ای در شمال مراغه بسازد. 
رصدخانه مراغه ۱۶۷ سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آبادانی یکی از معتبرترین رصدخانه های جهان به شمار می رفت. در واقع در آن روزگار که خبری از تلسکوپ و دوربین های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه ای را بنا کرد که سال ها به عنوان پیشرفته ترین رصد خانه جهان شناخته می شد. زیج معروف ایلخانی حاصل فعالیت های این رصدخانه است. در آن زمان به فرمان «قوبیلای قآن» امپراطور چین و برادر هلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر آمده، پس از مراجعت به چین، رصدخانه ای به تقلید از رصدخانه مراغه ساختند. علاوه بر رصدخانه چین همچنین رصدخانه های سمرقند، استانبول و هند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
بنای رصدخانه، ۱۵سال سال طول کشید. به امر هلاکو کتب و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیار که از فتح بغداد به دست آورده بود درآن جا متمرکز شد. این مجموعه تا سال ۷۰۳ هجری آباد بود اما پس از آن بر اثر زلزله های سخت رو به ویرانی رفت و در حال حاضر آثاری از بناهای متعلقه آن باقی مانده است. این بنا تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به کار بوده است.
رصدخانه مراغه از چنان دستگاه های پیشرفته و دقیقی ساخته شده بود که تا ۳۰۰ سال بعد در غرب مورد استفاده قرار می گرفت. خواجه نصیر روش های استفاده از ساعت آفتابی را نیز برای رصد کشف کرد. برخی دیگر از دستگاه های رصدی عبارت بودند از: ذات الحق بزرگ، ذات السموات، ربع مجیب متحرک، کره فلکی، کره زمین و انواع اسطرلاب ها. خواجه نصیر کتاب «زیخ ایلخانی» را هم در این زمان گردآوری کرد و تا پایان عمر یعنی ۱۵ سال، اطلاعات در مورد ستارگان را در زیج نوشت.
کاوش های‌ باستان‌ شناسی‌، قسمت های‌ مختلفی‌ از این‌ مجموعه‌ علمی‌ را پدیدار کرده‌ است‌ که‌ مهم ترین‌ آن ها عبارت هستند از: رصدخانه‌، برج‌ مرکزی‌، واحدهای‌ مدور پنجگانه‌، کتابخانه‌ و دیگر آثار. رصدخانه مراغه نخستین رصدخانه مجهز قبل از کشف دوربین به شمار می رفت و تمامی معلومات نجومی که هم اکنون بدون دوربین حاصل می شود در آن جا به دست آمد و تا ۳۰۰ سال بعد رصدخانه ای به مجهزی آن در غرب به وجود نیامد. هولاکو برای نگهداری این مرکز پژوهشی موقوفه ‌های ویژه‌ ای در نظر گرفت. کتابخانه ‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب با انواع کتب ریاضی، نجومی، فلسفی، طبی و ادبی و ابزارهای اخترشناسی از جمله ذات الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی ‌متر، کره ‌های ذات الحلق، حلقهء انقلابی، حلقهء اعتدالی و حلقهء سموت، نیز فراهم شد. رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه‌ های علمی درس داده می ‌شد. به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی از جمله فردی به نام «فائو مون ‌جی»، در این مرکز فعالیت داشت. همچنین، فیلسوف و فرهنگ ‌نامه نویس مسیحی، «ابن ‌العبری» در رصدخانه مراغه به درس دادن کتاب‌ های «اصول اقلیدوس» و «المجسطی بطلمیوس» مشغول بود. به اعتقاد اخترشناسان رصدهای خواجه نصیرالدین طوسی، محققان را در تهیه نخستین جداول نجومی و دقیق ‌تر کردن مدل ‌های هندسی یونانیان و بطلمیوس یاری کرده است. رصدخانه مراغه یکی از نخستین نهادهای بزرگ علم نجوم بوده و در بحث‌ های اختر فیزیک مدرن مکتب مراغه تأثیر زیادی در نجوم مدرن داشته است. یک اخترشناس فرانسوی و پژوهشگر رصدخانه پاریس به نام «دنیس سیووا» می ‌گوید: “مکتب مراغه در نجوم ارایه شده توسط دانشمند بزرگ خواجه نصیرالدین طوسی، جایگاه ویژه‌ ای در علم نجوم دارد؛ مکتب مراغه در نجوم تأثیر زیادی بر مکتب کوپرنیک و نجوم مدرن داشته است. خواجه نصیر طوسی در رصدخانه مراغه کارهای بزرگی با معانی علمی انجام داده و مراغه جایگاه اساسی را در تاریخ نجوم به خود اختصاص داده است. او بحث ‌های علمی را به شکل مدرن بیان کرده است و در اشاعه علم و کارهای پژوهشی نقش به سزایی داشت. این دانشمند با ادامه راه دانشمندان پیش از خود و با ترجمه بسیاری از آثار و کتب یونانی و سانسکریت کار پژوهشی ارزشمندی انجام داده است و این مسأله موجب علاقه بیشتر اخترشناسان به خواجه نصیر می ‌شود. “
این مجموعه در دو کیلومتری غرب شهر مراغه و در تپه ای به همین نام (رصدداغی) قرار دارد. رصدخانه جدیدی نیز در نزدیکی آن احداث شده است.
*عکس ها از: wikimedia