ایینه/پژوهشی در پیشینه و ریشه نوقان و نوغان صنعت نوغان در ایران دکتر محمدحسن ابریشمی سه شنبه ۷ دی

اشاره:‌‌آنچه‌می‌خوانید ادامه نوشته نویسنده درباره ۲ واژه فارسی ( نوقان و نوغان) است. سخن در شماره قبلی از موارد استعمال این کلمه در نامه‌های قدیمی بود و اینک ادامه گفتار.
***
… و اگر باران نیاید اولاً امراض زیاد خواهد شد، ثانیاً ضرر کلی به برنج خواهد رسید… و بسیار کم است که هر دو زراعت در یک سال خوب بشود و آفت به یکی از آنها نرسد… در این شهر برف و یخ به هم می‌رسد و برف بیش از یخ است… عقیده اهالی این است که هر سال برف زیاد بیاید آن سال «نوغان» و برنج خوب و امراض کم است…
نویسنده در معرفی پاره‌ای از نواحی گیلان نوشته است (ص ۴۴):بلوک عمارلو. قهپایه‏‎]‎‏ کوه‌پایه‏‎[‎‏ است، هم برنج و ابریشم محصول دارد، هم گندم و جو و مزارع و مواشی، و متصل به خاک قزوین…بلوک ماسوله. زراعت، برنج و «نوغان» ندارد، جو و گندم است…
طوالش. از توابع گیلان ‏‎]‎‏ است‏‎[‎‏ و قراء قشلاقی و ییلاقی دارد. و زراعت و محصول املاک قشلاقی آن برنج و «نوغان» است، و محصول املاک ییلاقی آن گندم و جو… و ‏‎]‎پنج بلوک آن‎[‎‏ گرگان رود، طالش دولاب، اسالم، شندرمن و ماسال است.‏
در یکی از اسناد امین‌الضرب، با تاریخ ۲۹ ذیحجه ۱۳۱۲ ( ۱۲۷۳ ش) آمده است: امسال «نوغان ابریشم خوب نشده و به عمل نیامده» (یزد، ص ۴۲۷ )؛ عبدالحسین خان سپهر در یادداشت‌های وقایع دوران سلطنت مظفرالدین‌شاه (ذیحجه ۱۳۱۳- ذیقعده ۱۳۱۳ ـ ذیقعده ۱۳۲۴) از جمله نوشته است: «در سال یازدهم سلطنت امتیاز نوغان ابریشم در تمام ایران به حاجی محتشم‌السلطنه رئیس وزارت خارجه مرحمت شد»،۱۷ این اقدام در سال ۱۳۲۳ قمری (۱۲۸۴ شر ۱۹۰۵ م) انجام گرفته است.
سند رسمی واگذاری امتیاز «تخم نوغان» ایران به محتشم‌السلطنه (حاج میرزا حسن‌خان اسفندیاری، وفات اسفند ۱۳۲۳)، تحت عنوان «سواد امتیازنامه تخم نوغان»، در پایان همین مبحث ذیل «پیوست‌۱» آمده است. 
پنج سال بعد، حاج میرزا محمود میلانی (رضا یوف) برحسب حکم مجلس مبلغی بابت «حق معاینه تخم نوغان» می‌پردازد، که این معاینه انجام نمی‌شود. نامبرده نامه‌ای به مجلس نوشته که در ۱۲ ذیقعده ۱۳۲۸ (برابر سه‌شنبه ۲۴ آبان ۱۲۸۹ ر ۱۵ نوامبر ۱۹۱۰) به دفتر مجلس شورای ملی رسیده است. متن نامه موصوف تحت عنوان «طلب میرزا محمود میلانی… بابت امتیاز معاینه‌ تخم نوغان» ذیل «پیوست ۲» مندرج است؛ و در پی آن «پیوست‌۳» درخواست واگذاری امتیاز صنعت نوغان و «پیوست‌۴» با عنوان «نظامنامه ورودیه تخم نوغان به ایران» آمده است.
در مجموعه پنج جلدی کاملاً سرّی که توسط ستاد فرماندهی وزارت جنگ بریتانیا، مستقر در هندوستان، در سال ۱۹۱۰م ر ۱۲۸۹ ش، تهیه، در بریتانیا چاپ و منتشر شده، ترجمه فارسی جلد نخست آن، با عنوان فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، ‌در سال ۱۳۸۰ انتشار یافته است. 
درباره بجنورد عصر قاجاریه در این کتاب شرح مفصلی آمده است. از آن جمله در ضمن اشاره به حضور اتباع ارمنی و مسلمان روس در بجنورد، و صادرات آن «پنبه، پوست، گلیم (فرش)، کشمش، گردو، غلات، میوه، شیره تریاک و ابریشم»، شرحی با عنوان «نوغان» مندرج است:
یک نفر‌یونانی (از اتباع عثمانی) به نام دیامادی ‏‎(Diamadi)‎‏ که با خانواده‌اش در بجنورد زندگی می‌کند، تخم نوغان را از استانبول (کنستانتینوپل ‏Constantinople‏) وارد و آن را بین مناطق مختلف توزیع می‌کند. قرارداد به این ترتیب است که محصول پیله خالص سهم دیامادی و آن به روستاییان می‌رسد. گفته می‌شود که آب و هوای بجنورد مناسب تولید پیله است اما به دلیل این که احتیاج به مراقبت زیادی دارد، بازده ابریشم آن زیاد نیست. 
به علت قحطسالی‌ها، دیامادی در سال‌های اخیر مبالغ زیادی خسارت دیده اما امیدوار است که ضرر خودش را جبران کند و علاوه بر این، قصد دارد که کشت را به نواحی رامیان و گنبد کابوس نیز گسترش دهد. او یک کارخانه کوچک ابریشم‌کشی در بجنورد دارد.۱۸
در سال ۱۹۱۰ میلادی (۱۳۲۸ ق ر ۱۲۸۹ ش) دو دانشمندان اروپایی که مدتی در رشت بودوباش داشته، حاصل پژوهش‌های خود درباره پرورش کرم ابریشم در ایران را، در مُن‌پلیه فرانسه، منتشر کرده‌اند. روانشاد سعید نفیسی (وفات ۲۳ر۸ر۱۳۴۵)، در سال ۱۲۹۸ شمسی (۱۳۳۷هـر ۱۹۱۹ م) که مدیریت اداره کل فلاحت و تجارت ایرانِ اواخر عصر قاجار را داشته به ترجمه اثر آنان پرداخته و تحت عنوان صنعت تخم نوغان در ایران ترجمه و در تهران منتشر کرده است.
این اثر با ارزش‌ترین پژوهش در باب ابریشم و نوغانداری در ایران عصر قاجاریه است. واژه فارسی «نوغان» که در عنوان کتاب مزبور، و نیز در مقدمه مرحوم سعید نفیسی بر این کتاب، و همچنین در ترجمه فارسی تقسیم‌بندی فصول کتاب به‌کار رفته در شمار قدیم‌ترین شواهد کاربردی از این کلمه به معنی «ابریشم» و «کرم ابریشم» است. متن مقدمه نگارش سعید نفیسی و نیز تقسیمات کتاب صنعت نوغان در ایران عیناً نقل می‌شود: 
‏صنعت تخم نوغان ایران
زراعتِ کرم ابریشم و صنعت تخم نوغان که یکی از منابع عمده ثروت این مملکت است نظر به نهایت اهمیت و دخالت تامی که در حیات اقتصادی ایران دارد می‌بایست در ردیف اول مورد توجه ملاکین و زارعین ایالات گیلان و خراسان و استرآباد و آذربایجان و کرمان و نواحی یزد و کاشان واقع شده و بیش از پیش در ترقی آن کوشش شود.
متأسفانه چنانکه متواتراً نوشته شده است، این زراعت که در ایران قدیم به پایه خارج از تصور و اغراق‌آمیزی‌ ترقی داشته اینک به درجه خیلی پست فرود آمده و تقریباً معدوم و از میان رفته است چنانکه اخیراً بواسطه فقر زراعتی‌ مملکت ما به تخم نوغان خارجی محتاج گشته و هر سال مبالغی در مقابل این مال‌التجاره به ممالک بیگانه می‌فرستد و حال آنکه می‌گویند قبل از این در موقعی که امراض کرم ابریشم در اروپا انتشار داشته است تخم، نوغان را از ایران می‌برده‌اند؛ و هزاران نکته اندوه‌آور دیگر هست که عجالتاً از ذکر آن صرف‌نظر نموده، و تصور می‌رود بجای اظهار‌تاریخ تنزل این زراعت که ملالت‌خیز است به فکر اصلاح آن افتاده و چاره برای رفع نواقص این منبع مهم عایدات مملکتی در نظر گرفت. 
از روی همین نظریه مجله فلاحت و تجارت به عهده گرفته است که هر قسم اطلاعی در این زمینه به دست آورد از انتشار آن خودداری ننموده و چاره را که برای ترقی این زراعت مفید می‌داند به نظر خوانندگان خود برساند تا شاید موفقیتی حاصل شده و دوباره ایران، معدن ابریشم و منشأ این زراعت، روزی جای از دست رفته خود را اشغال کند. در تعقیب مقاله‌ای که در این موضوع در شماره ۱۹ و ۲۰ سال اول همین مجله بطبع رسیده است اینک که کتابی مفید در این زمینه بدست آمده لازم بود به طبع و انتشار آن مبادرت شود.
این کتاب موسوم به « صنعت تخم نوغان در ایران ر ‏L>Industrie Stribicole in Perse‏ « که در سنه ۱۹۰۹ باهتمام مسیو ف. لافن ر ‏F. Lafont‏ متوفی و مسیو ه. ل. رابینو ر ‏H. L. Rabino‏ قنسول سابق انگلیس در رشت تألیف شده، در شهر منُ‌پلیه ر ‏Montpellier‏ (فرانسه) در سنه ۱۹۱۰ مسیحی به طبع رسیده و چنانچه از مطالعه آن نیز ثابت خواهد شد محتوی جامع‌ترین اطلاعات در این زمینه بوده و البته انتشار، آن برای مطلعین و زارعین ذی‌نفع، مفید خواهد بود.
‏تقسیمات کتاب
موضوع اطلاعاتی که در این کتاب انتشار خواهد یافت به شرح ذیل تقسیم می‌شود: 
فصل اول. عمومیات (تاریخ ـ اهمیت تجارت ابریشم ایران ـ تجارت تخم نوغان ـ انواع و اقسام درخت توت ـ رشتن و بافتن ابریشم ـ اصول ملاکی و غیره)
فصل دوم. صنعت تخم نوغان در گیلان (آب و هوای گیلان ـ زراعت درخت توت ـ تربیت کِرم‌ها ـ‌ تجارت پیله‌ها و غیره)
فصل سوم. صنعت تخم نوغان در سایر ولایات (آب و هوا ـ محصول ابریشم و غیره)
فصل چهارم. اصلاحات لازمه.
فصل پنجم. ملحقات (اطلاعات تکمیلی احصائی)
احمد متین دفتری، در سال ۱۳۰۴۱۹ کتابی با عنوان کلید استقلال اقتصاد ایران، در هشت فصل منتشر کرده که در بردارنده نکاتی جالب از شرایط و احوال طبیعی و اقتصادی ایران در آن روزگاران است؛ و در عین حال پیشنهادهای جالب توجهی در پاره‌ای موارد دارد. فصل هفتم این اثر به «فلاحت و تربیت اغنام» اختصاص یافته است.
طی این مبحث از عقب‌ماندگی ایران در امور فلاحت سخن گفته، و از جمله به نابسامانی وضعیت محصولات زراعی دارالمرز (گیلان و مازندران) چون «پنبه» مازندران و «چای»‌ گیلان اشاره کرده و ضمن شرحی درباره «ابریشم» واژه «نوغان» را نیز به کار برده است (متین دفتری، ص ۱۴۳، ۱۴۴، به اختصار): 
… هکذا، در باب «کرم ابریشم» از اظهار تألم نمی‌توانیم خودداری کنیم. در لایحه ‏‎]‎ای‎[‎‏ که دولت در اردیبهشت ماه امسال‌‏‎]‎‏ ۱۳۰۴‏‎[‎‏ راجع به «تخم نوغان» تقدیم مجلس کرده می‌نویسد: «در طی قرون متمادیه پرورش کرم ابریشم و «صناعت نوغان» در مرتبه اول منابع ثروتی ایران محسوب، و این مملکت از جمله بزرگترین ممالک مولد کرم ابریشم بوده‎]‎‏ است‏‎[‎‏. وعده معتنابهی از اهالی این مملکت به‌وسیله محصول این صنعت با رفاهیت و آسایش امرار معاش می‌نمودند. 
در داخله مملکت ایران به قدر حوائج ملی «تخم نوغان» به عمل می‌آمد. ولی از شصت سال قبل ‏‎]‎‏۱۲۴۴ش‏‎[‎، یعنی از موقعی که صنعت ابریشم به واسطه امراض کرم ابریشم به کلی فاسد و ضایع گردید، ایران مقدار لازم «تخم نوغان» را از خارجه وارد نمود…»‌ بعد اضافه می‌کنند که در نتیجه آزادی ورود و تجارت «تخم نوغان» خارجه یک لطمه بزرگی به صنعت ابریشم ایران وارد شده ‏‎]‎‏ است‏‎[‎، یعنی دلال‌ها و منفعت طلبان «تخم نوغان»‌های معیوب و پست را با شرایط مساعد ظاهرفریب به ایران داخل کرده‌اند…
نظر به ملاحظات فوق‌الذکر دولت به مجلس شورای ملی پیشنهاد نموده است که تولید و تهیه «تخم نوغان» و ورود آن به ایران تا مدت بیست و هفت سال 
‏‎]‎‏ تا۱۳۳۱‌ش‏‎[‎‏ در تمام مملکت منحصر به دولت باشد تا این که دولت بتواند «تخم نوغان» مرغوب و بی‌عیب، با شرایط عادلانه برای پرورش‌دهندگان «کرم ابریشم»، تهیه کند… از قرار معلوم دولت در نظر دارد بعد از تحصیل این انحصار، مباشرت عملیات اجرای انحصار، را به یک شرکت فرانسوی، که مخصوص تولید «تخم نوغان» و «پرورشِ‌کرم ابریشم» باشد واگذار نماید. 
این تصمیم عملی به نظر می‌آید ولی در موقع واگذاردن امتیاز به کمپانی فرانسوی بایستی برای حفظ حقوق اتباع داخله شرایط محکمی به کمپانی قبولاند…
مرحوم جمال‌زاده در سال ۱۳۰۵ شمسی نوشته است؛ «ایالات ایران… تخم نوغان را خودشان به عمل می‌آورند… اولین اروپایی که به گیلان برای خرید تخم نوغان آمد یکی از اهالی ایتالیا بود در سال ۱۲۷۵ 
‏‎]‎‏ ۱۲۳۷‌ش‏‎[‎‏… در سال ۱۲۸۶ ‏‎]‎‏۱۲۴۸ ش‏‎[‎‏ فرنگیها که در گیلان برقرار شده بودند تخم نوغان از ژاپن داخل نمودند…» ( گنج شایگان، ص ۲۷). 
کلمه «نوغان» در وجه «نوقان» با تلفظ‌های مشابه و معانی متفاوت در برخی از گویش‌ها مصطلح است، مثلاً ساقی خراسانی (۱۲۰۰-۱۲۸۶ ق ر ۱۱۴۴-۱۲۴۸ ش، اهل کلات نادری، از ترکان جلایری)، در این بیت کلمه نوقان را آورده که معانی «حاصل کشت و برداشت محصول، نتیجه کار و کشت» قابل استنباط است: «اگر خوبی کنی و بد کنی بهر تو می‌ماند ر هر آن بذری که کاری پیشت‌اید تخم نوقانش» (مجمع الفصحاء، ج ۲، ص ۶۲۲). در لهجه بخارایی این تعریف «نوقان چیندن: خوشه‌چینی» آمده (رجایی بخارایی، ص ۴۸۰ )، که در آن تعریف «نوقان» به معنی خوشه است (اکبری شالچی، ص، ۲۹۵)، اما از کلمه‌»نوقان» در بیت ساقی خراسانی و نیز در اصطلاح «نوقان چیندن» مندرج در لهجه بخارایی به معنی «خوشه‌چینی» مفاهیم دیگری چون «موقع برداشت محصول یا حاصلِ کشت و کار» نیز استنباط می‌شود. چرا که موسم برداشت هر یک از محصولات، از جمله غلات «خوشه‌چینی» یا «نوقان چیدن» در حدود اواخرِ خرداد و موسم جمع‌آوری پیله ابریشم، در اوائل تا حدود نیمه خرداد، مشخص است.