این مسجد فخر معماری قاجاریه شد : چطور به مسجد سپه سالار برویم؟ (مرضیه موسوی)

گروه ایرنا زندگی – تزئینات معماری و جزئیات خیره کننده ساختمان مسجد سپه‌سالار از همان نمای اصلی بازدیدکنندگان را خیره می‌کند. این مسجد که درست در کنار ساختمان مجلس شورای ملی قرار دارد، همانطور که از نامش پیداست به دستور میرزاحسین خان سپه سالار ساخته شده.

هرچند که عمر میرزاحسین خان به دیدن ساخت و تکمیل این بنا قد نداد و برادرش یحیی خان مشیرالدوله، بانی ساخت و تکمیل مسجد شد. وجود ۸ گلدسته و همچنین گنبدی که بر خلاف اغلب گنبدهای ساخته شده در تهران، گوشه‌هایی صاف دارد، الهام گرفته از معماری مساجد ترکیه و به خصوص مسجد ایاصوفیه است.

نخستین مهندس و معمار ایرانی یعنی میرزا مهدی‌خان شقاقی طراح این مسجد بود. او در فرانسه درس معماری را آموخت و پس از بازگشت طراحی بناهای متعددی از جمله همین مسجد را بر عهده گرفت. استاد حسن معمار قمی هم معمار مسجد سپه سالار بود. همچنین استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی و حاج ابوالحسن معمار هم از دیگر معماران اصلی این بنا بودند که نامشان را می‌توان روی ازاره‌ها و کاشیکاری‌های گوشه و کنار این مسجد و روی کتیبه‌ها دید.

***حوض چهل شیر

تزیینات اصلی مدرسه و مسجد سپه سالار شامل مقرنس، یزدی‌بندی، کاسه‌بندی و کاشی‌کاری است. اصلی‌ترین مصالحی که برای ساخت این مسجد به کار رفته آجر است و با این حال تزئینات بسیار زیاد و متنوعی که در ساخت این مسجد به کار رفته، باعث شده تا آجرهای آن کمتر به چشم بیاید.

در این بنا می‌توان کاشی‌کاری‌های مختلفی مثل کاشی لعاب‌دار، کاشی معرق و کاشی هفت رنگ به صورت گره، برجسته و اسلیمی را دید. کاسه‌های معلق و همچنین مقرنس‌هایی که با کاشی پوشانده شده، از زیبایی‌های این عنصر معماری سنتی ایران است که در مسجد سپه سالار به کار رفته. این مسجد دو حیاط اصلی زمستانه و تابستانه دارد و در هر دو حیاط، معماری قرینه‌ای از حجره‌ها و طاق‌ها و ایوان‌ و بهارخواب‌ها به چشم می‌خورد. حجره‌های دور تا دور حیاط هنوز هم محلی برای اقامت طلاب و دانش‌آموختگان حوزه علمیه هستند. حوض بزرگی در میانه حیاط به چشم می‌خورد که به حوض چهل شیر معروف است؛ دلیل نامگذاری این حوض به چهل شیر، وجود چهل شیر آب فلزی دور تا دور این حوض است که برای وضو گرفتن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

*** به تماشای قرینه سازی های بی همتا بروید

در بنای مسجد مدرسه‌ی سپه‌سالار تزیینات چوبی هم مورد استفاده قرار گرفته است. مانند تزیینات گره‌چینی معرق به کار رفته روی در حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی. درست در دو سمت شبستان‌های اصلی، حجره‌هایی با معماری‌ای تکرار شونده به چشم می‌خورند که نمای طاق اصلی را مدام یادآوری می‌کنند این حجره‌ها دور تا دور حیاط امتداد پیدا می‌کنند. در حجره‌های طبقه دوم بهارخواب‌ها هم با سقفی طاقی شکل، همین معماری را تکرار می‌کنند و به قرینگی معماری مسجد تاکید می‌کنند. طاق ورودی اصلی، با کاشیکاری‌ها و مقرنس و همچنین ترکیب رنگ‌های طرح‌های اسلیمی، یکی از باشکوه‌ترین منظره‌های معماری سنتی را پیش چشمتان می‌گستراند. استفاده از رنگ‌هایی مثل لاجوردی و طلایی در این قسمت از بنا، به شکوه آن دامن می‌زند و انگار مقابل فرشی ابریشمی با طرح‌های اسلیمی ایستاده‌اید. ازاره‌های سنگی و گل‌های زنبقی که روی آن با دست حکاکی شده، دور تا دور دیوارهای حیاط را پوشانده است.

*** شبستان‌ معروف گنبد خانه اینجاست

بزرگ‌ترین فضای موجود در مسجد مدرسه‌ی سپه‌سالار، شبستان تابستانی یا گنبدخانه‌ است. این شبستان درست در زیر گنبد قرار دارد که بر روی ۴ پایه محکم شده. گنبدخانه فضای دید زیادی را برای شبستان تابستانی به وجود می‌آورد که فرد نظاره‌گر از بخش جنوبی، هیچ ستونی را به عنوان مانع دید در مقابل خود مشاهده نمی‌کند. شبستان زمستانه در پشت ایوان شرقی واقع شده است. در این شبستان ۴۴ ستون سنگی یک شکل به چشم می‌خورد. در میان هر ۴ ستون، یک سقف گنبدی قرار گرفته که درون آن‌ها اسامی یا صفات خداوند گچبری شده است. در این مسجد محراب بسیار عریضی وجود دارد که تزیین آن با سنگ مرمر انجام شده و بالای آن نیز مقرنس و گچ‌بری فوق‌العاده‌ زیبایی مشاهده می‌شود که به شکل اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی هستند. این بخش از تزئینات مسجد در سال ۱۳۵۰ توسط استاد لرزاده و استاد محمدحسین شکل‌آبادی ساخته شده است.

یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های شبستان زمستانه، سقف گنبدی بزرگ است که با گچبری زیبا و چشم‌نوازی طراحی و ساخته شده است. دریچه‌های کوچکی دور تا دور این سقف گنبدی و مدور ایجاد شده تا از طریق آن نور به داخل شبستان بتابد.

*** شکوه برج ساعت هنوز پا برجاست

ساعت مسجد و مدرسه سپه سالار یکی از ۳ ساعت تاریخی و ارزشمند شهر تهران است. ساعت شمس العماره و ساعت مسجد مشیرالسلطنه هم دو ساعت ارزشمند  دیگر شهر تهران هستند. برج ساعت این مسجد علاوه بر داخل محوطه این مجموعه، از میدان بهارستان هم پیداست. این برج که با کاشیکاری تزئین شده، یکی از زیباترین برج ساعت‌های ایران به شمار می‌رود.

بد نیست بدانید که فرهنگستان اول ایران در بخشی از همین مسجد دایر شده بود که بعدها محل این فرهنگستان به کتابخانه اختصاص داده شد. روی دیوارهای این مسجد، تعدادی حفره به چشم می‌خورد که در معماری ایرانی به «مشتی» شهرت دارد؛ حفره‌ای به اندازه یک مشت یا کمی بزرگ‌تر که در هنگام ساخت بناها روی دیوار باقی می‌گذاشتند تا پرندگان امکان لانه کردن در آن را پیدا کنند و با صاحبان خانه و ساکنان بناها، همسایه شوند. چراکه حضور حیوانات در نزدیکی محل سکونت خود را باعث رونق و برکت زندگی خود می‌دانستند. درختان و حوض این مسجد با آب قنات مهران آبیاری می‌شد که قنات اختصاصی املاک میرزاحسین خان سپه سالار بود و چهار دانگ و نیم آن برای مسجد و مدرسه وقف شده و یک دانگ و نیم دیگرش برای آبیاری و استفاده خانه سپه سالار که دیوار به دیوار مسجد قرار داشت.

مسجد سپه سالار با معماری بی‌نظیرش، یکی از بزرگترین مساجد و مدارس علمیه کشور به شمار می‌رود که برای اداره آن، املاک دیگری هم توسط میرزاحسین خان سپه سالار وقف شده است.

*** چطور به مسجد سپه سالار برویم؟

برای بازدید از این بنای تاریخی که فخر دوره قاجاریه و ناصری به حساب می آید باید خودتان را به میدان بهارستان برسانید.ایستگاه مترو بهارستان در ۳۰۰ متری این مسجد قرار دارد.بنای موقوفه میرزا حسین خان سپه سالار اکنون با عنوان مدرسه عالی شهید مطهری در اختیار حوزه علمیه است وجلسات درس و بحث طلاب در حجره های دو اشکوبه آن برقرار می شود.با این حال بازدید از معماری بی همتای این بنا منعی ندارد و با ارائه کارت ملی در گیت ورودی می توانید از شبستان های اصلی و محوطه این مسجد دیدن کنید.بازدید از این مکان در روزهای ماه مبارک رمضان از ساعت ۸ صبح تا ۱۶ امکان پذیر است.