جلوی «تخریب تاریخ» را بگیریم

مهدی عسکری – از ۲۵۰ اثری که بین سال های ۸۳ تا ۸۵ توسط دکتر «رضوانی» استاد برجسته معماری در اطراف حرم رضوی شناسایی و در کتاب «جستجو در هویت شهری» از آن به عنوان آثاری یاد شد که واجد شرایط ثبت ملی و تاریخی بود، در سال ۹۰، تنها ۱۵۰ اثر مانده بود و طی پنج سال اخیر نیز تعداد زیادی از این آثار بدون اینکه به ثبت ملی درآید، توسط مالکان تخریب و نابود شد. تنها در عرض ۵ سال اخیر،۱۳ اثر ثبتی تاریخی در اطراف حرم رضوی تخریب و نابود شد. سه سال است که برخی مالکان با شکایت به دیوان عدالت اداری کشور اقدام به خروج بنای تاریخی ثبت شده خود از فهرست آثار ملی می کنند تا به جای آن بنای تجاری و مسکونی بسازند و سوداگری کنند و حالا آخرین تلاش ها در این راه گریبان خانه تاریخی «کوزه کنانی» و «سرای عزیز ا… اف» را گرفته است و خطر حذف این دو میراث ماندگار از هویت تاریخی مشهد وجود دارد.

به دنبال گزارش ۱۸ روز پیش روزنامه خراسان با عنوان «تخریب تاریخ» که بازتاب وسیعی در رسانه‌ها داشت، پویشی رسانه ای برای حفظ و جلوگیری از تخریب آثار ارزشمند تاریخی در بافت پیرامون حرم مطهر رضوی آغاز شد؛ پویشی که طی چند روز شبکه‌های اجتماعی را لبریز کرد و با جمع آوری بیش از ۸۰۰ امضا توسط دوستداران حفظ آثار تاریخی و میراث کهن مشهد ادامه یافت و در ادامه تلاش‌ها برای جلوگیری از تخریب آثار تاریخی مشهد به منظور تغییر کاربری و ایجاد اماکن مسکونی و به ویژه تجاری، به پیشنهاد روزنامه خراسان و میزبانی «کانون هم اندیشی معماری مشهد» نشستی اضطراری و با حضور ۲۸ نفر از نخبگان معماری مشهد برای بررسی ابعاد این ماجرا برگزار شد.

مشاور مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در گفت و گویی با «خراسان» با بیان اینکه از سه سال قبل روند خروج خانه های تاریخی مشهد از فهرست ثبت ملی با شکایت و اعلام رأی دیوان عدالت اداری آغاز شده است، ابراز می دارد: بر خلاف مشهد، در یزد می توان با ۳۰۰ میلیون تومان یک خانه تاریخی خرید و با دو میلیارد تومان آن را بازسازی و به هتلی سنتی تبدیل کرد، اما اینجا گرانی بیش از حد زمین، انگیزه اصلی مالکان خانه ها و بناهای تاریخی برای تخریب و تبدیل این بناها به اماکن تجاری و مسکونی است.«ساسان نوروزی» می گوید: فضای پیرامون حرم هم گران ترین قسمت شهر است و هم تاریخی ترین بناهای شهر در آن قرار دارد و همین امر انگیزه بسیار زیادی برای تخریب خانه های تاریخی در مشهد ایجاد کرده است. وی ادامه می دهد: آورده بالای تغییر کاربری و پروانه های ساخت اماکن تاریخی برای شهرداری نیز از جمله مواردی است که برخی مدیران شهری در مشهد را موافق این تغییر کاربری کرده تا با مبالغی که از این راه وارد شهرداری می شود، بخشی از هزینه های اداره شهر تأمین شود. نماینده «کانون هم اندیشی معماری مشهد» نیز که تشکل مردمی اش به عنوان یکی از جلوداران این پویش طی روزهای اخیر تلاش های گسترده ای برای ممانعت از تخریب خانه تاریخی «کوزه کنانی» و «سرای عزیز ا… اف» انجام داده است، درباره این پویش به خراسان می گوید: تهرانی ها و شیرازی ها زودتر از مشهد به فکر حفظ آثار ارزشمند خود بودند، با این حال پویش عمومی اخیر در مشهد به حقوق مالکان این آثار نیز نگاه ویژه ای دارد و در این زمینه بسته های سرمایه گذاری ویژه ای برای این مهم در حال تدوین است که حقوق مالکان نیز حفظ شود.

«سعید مهرپویا» با بیان اینکه مالکان خانه تاریخی «کوزه کنانی» برای تغییر کاربری ملک خود درخواستی ارائه داده اند اما این پیشنهاد در کمیسیون ماده ۵ مورد موافقت قرار نگرفته است، می افزاید: متأسفانه در ارزیابی قیمت خانه های تاریخی نباید کاربری های مجاور این اثر مورد توجه قرار گیرد، اگر قرار باشد اثری تاریخی همانند «خانه کوزه کنانی» با همین شیوه ارزیابی و قیمت گذاری شود، با وجود ۳ هزار و ۷۰۰ متر بنا، فقط ۳۷ میلیارد تومان باید برای زمین این خانه پول پرداخت شود و مسلم است که کسی برای خرید و مرمت این خانه پای کار نمی آید.مهرپویا می گوید: در حال تدوین بسته هایی برای مشارکت و سرمایه گذاری برای مالکان این بنا هستیم تا انتفاع آنها نیز در این بسته ها تأمین شود، ضمن اینکه تمام ساز و کارهای قانونی جذب سرمایه، بهره برداری، نفع عمومی و نفع مالکان بناهای تاریخی و نیز تضمین حفظ بناها نیز مد نظر قرار گرفته است. وی با بیان اینکه بسیاری از متخصصان معماری در مشهد گواهی می دهند که آثاری همانند «خانه تاریخی کوزه کنانی» و «سرای عزیز ا… اف» دارای اهمیت و شأن ملی است، اضافه می کند: برخی سرمایه داران کلان می توانند بخشی از سود کار خود را برای بازسازی بناهای تاریخی هزینه کنند و ضمن بهره برداری از سود سرمایه گذاری، امتیاز مشارکت در حفظ یک اثر تاریخی را هم برای خود حفظ کنند.

گزارش خراسان از ماجرای سایه شوم تخریب بر سر این دو اثر تاریخی مشهد حاکی از این است که به درستی مشخص نیست کدام عامل باعث بروز این وضعیت شده است؛ نبود بودجه و اعتبار، بی توجهی برخی متولیان دولتی یا وسوسه تخریب و تجاری سازی این بناهای تاریخی توسط مالکان؟ اما هر چه هست به دلیل همه این بی توجهی ها، با شکایت مالکان، ۶ بنا طی سه سال اخیر از فهرست ثبتی خانه های تاریخی خارج شده است و بدون شک آینده مطلوبی در انتظار این بناها نیست: «خانه صاحب علم»، «خانه جواهری»، «خانه فولادی»، «خانه سبزواری ها»، «خانه سیدان» و «خانه تقوی».

اما وظیفه احیا و بهره برداری مناسب از آثار تاریخی ثبتی بر عهده «صندوق احیا»ی سازمان میراث فرهنگی است و در این راستا این صندوق تاکنون توانسته است با بازسازی خانه یزدان پناه قم، حمام گپ لرستان، کاروانسرای شاه عباسی در کرج، باغ نمیر تفت، خانه فهادان یزد، عمارت شاپوری شیراز، هتل آپادانای مرودشت شیراز، حمام گپ خرم آباد، خانه عامری های کاشان، خانه مستوفی شوشتر، کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین، کاروانسرای وکیل کرمان و کاروانسرای پیام مرند را بازسازی و برای تمام این اماکن نیز فرصت های سرمایه گذاری با حفظ اصالت بنا تعریف کند؛ اما متأسفانه به دلیل قیمت بسیار گزاف زمین در اطراف بافت فرسوده و صرفه نداشتن اقتصادی برای مالکان بنا، در هیچ کدام از ۳۲ پروژه ای که قرار است توسط این صندوق احیا در ۱۹ استان کشور اجرا شود، نامی از خانه ها و اماکن تاریخی مشهد وجود ندارد.

معاون میراث سازمان میراث فرهنگی استان با بیان اینکه پویش اخیر حرکت خجسته ای برای ماندگاری و جلوگیری از تخریب آثار تاریخی مشهد است، به خراسان می گوید: برای ماندگاری آثار تاریخی مشهد در فهرست ثبت ملی و جلوگیری از تخریب آنها، سازمان میراث فرهنگی از مدت ها قبل پیگیری های حقوقی جدی را آغاز کرده است اما حرکت هایی همانند پویش مذکور، در به نتیجه رسیدن تلاش های حقوقی موثر است. «محمد رکنی» اضافه می کند: برای جلوگیری از تخریب خانه های تاریخی کوزه کنانی و سرای عزیز ا… اف، تمام تلاش لازم را خواهیم کرد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با بیان اینکه هنوز حکمی برای سرای عزیزا… اف صادر نشده است، تصریح می کند: این بنا از اولین تجارت خانه های قدیم مشهد است و از مدتی قبل مرمت این اثر تاریخی را آغاز کرده ایم و برای حفظ هر دو اثر یاد شده تا به حال بیش از ۸۰۰ نامه جمع آوری شده است.