تربت حیدریه- ایرنا- شهرستان تربت حیدریه که به دلیل داشتن بیشترین سطح کاشت و تولید زعفران کشور؛ به پایتخت طلای سرخ ایران معروف شده؛ در آستانه بهار؛ چشم به راه مسافران و گردشگران نوروزی است.

این شهرستان با ۷۰ اثر و بنای تاریخی، که ۴۶ مورد آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده؛ در ۱۵۰ کیلومتری مشهدالرضا (ع) در مسیر اصلی عبور گردشگران و زائرانی قرار دارد که از استان های جنوبی کشور به عزم زیارت بارگاه حضرت ثامن الحجج؛ پای در راه نهاده اند.
چنانکه جوینی در تاریخ جهانگشا نوشته؛ تربت حیدریه (زاوه) در زمان ورود مغولان به ایران از شهرهای معمور و آبادان خراسان بوده است و مردمان آن نخستین قربانیان حمله مغول به ایران بوده اند و این شهر در حمله مغولان در سال ۶۱۷ قمری مانند سایر شهرهای این سامان، ویران گشته است.
این شهر پس از حمله مغولها، صحنه ناملایمات سیاسی و هجوم اقوام بیگانه بوده و مقاومت دلیرانه مردم این خطّه در برابر هجوم بیگانه، از حمله ازبکها در اوایل قرن نهم هجری تا یورش نیروهای روس و انگلیس و آلمان در جنگ دوم جهانی؛ در جای جای کتب تاریخی مشهود است.

* وجه تسمیه تربت حیدریه 
قطب الدین حیدر، از مشاهیر عارفان اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم، درگذشتهٔ به سال ۶۱۸ هجری قمری، سرسلسلهٔ طریقت حیدریه بود که از ترکستان به زاوه مهاجرت کرد و در همانجا نیز درگذشت و مدفون شد.
پس از وفات این عارف نامی؛ شهر به حرمت او بتدریج تربت قطب الدین حیدر و بعدها تربت حیدری نام گرفت، و سرانجام به تربت حیدریه معروف شد.

بناهای تاریخی تربت حیدریه:
* مجموعه قطب الدین حیدر 
این مقبره مشتمل بر ایوانی مرتفع، ورودی و محوطه زیر گنبد است که در اصل از بناهای دوره تیموری است با گنبد دوجداره که بر تاق نماهای شانزده گانه ایجاد شده است.
این بنا در دوره صفویه در زمان شاه عباس در سال ۱۰۲۳ هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی، حاکم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسیار مستحکم مرمت و بازسازی شده است.
پوشش زیرین سقف در فضای داخلی مزین به نقوش هندسی بسیار ممتازی است که به خط کوفی با عبارات شریفه 'لا اله الا الله و محمد رسول الله' و اسامی تعدادی از عرفا حکاکی شده است.
ضریح چوبی شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و دارای تاریخ ۹۸۷ هجری قمری است و در امتداد فضای ورودی نیز محرابی از گچ بریهای زیبا تعبیه شده است.
در جانب باختری گنبدخانه آرامگاه، مسجدی با یک ایوان آجری بلند به عرض ۱۸ متر و یک قوس تیزه دار در وسط قرار دارد؛ بر روی جرزهای پهن ایوان؛ در پنج طبقه، پنج تاقنما ایجاد شده است در امتداد جایگاه مستطیل شکل کتیبه بالای سردر، دو قاب مربع نیز بر بالای آخرین تاقنما جاسازی شده است.
در ایوان، کتیبه ای سنگی به خط 'محمد یوسف الحسینی' وجود دارد. براساس این کتیبه، مسجد مزبور در سال ۱۰۴۵ هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول مرمت شده است و در این مجموعه، حوض خانه زیبایی قرار دارد که لطمه دیده است.
مجموعه تاریخی قطب الدین حیدر شامل آرامگاه قطب الدین حیدر به وسعت حدود صد متر و نقشه آن در نمای خارجی به شکل چلیپایی(نوعی نماد معماری در قدیم به شکل صلیب امروزی) است و همچنین ایوانی از مسجد جامع قدیم است و مقبره وی نیز در میان محوطه زیرگنبد قرار گرفته و قدمت ضریح چوبی آن به سال ۹۸۷هجری قمری باز می گردد. 
در امتداد فضای ورودی، محرابی تعبیه شده و بنای موجود در چند دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته است، به نحوی که شالوده آرامگاه احتمالا در دوره تیموری با گنبد دوپوسته گسسته استوار بر تاق نماهای شانزده گانه ایجاد و در دوره صفویه به سال ۱۰۲۳ هجری قمری و به همت خواجه سلطان محمود تربتی تغییراتی در معماری آن صورت گرفت. 
در ضلع غربی مقبره، ایوان مسجد جامع قدیم تربت حیدریه جلب نظر می کند که ارتفاع آن ۵٫۱۱ و طول آن ۵٫۱۰ متر و فضای داخلی ایوان مقصوره یا گنبد خانه مسجد با وسعت بیش از ۲۰۰ متر شامل غرفه و محرابی مزین به مقرنس و نیز تزییناتی به شیوه کاربندی در بخش زرین گنبد چشم نوازی می کند. 
بنای مسجد آجری و تاریخ بنای آن در زمان شاه صفی توسط خواجه عبدالله فرزند درویش علی تربتی که بر سنگ سیاه و لوح مانندی حک شده، نشان دهنده سال ۱۰۴۵ هجری قمری است. 
در مجاورت آرامگاه قطب الدین حیدر و ایوانی از مسجد جامع قدیم، رباط طبسی وجود دارد که توسط حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد. 
رباط یا کاروانسرای طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است و هم اکنون قسمتی از این بنا به موزه مردم شناسی تربت حیدریه اختصاص یافته است. 

* خانه امینی 
از دیگر آثار تاریخی تربت حیدریه خانه امینی است که فاصله آن تا مرکز شهر هزار متر است که این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار و محل زندگی امین التجار از بازرگانان معروف تربت در آن دوران بوده است.
این بنا دارای تزیینات آجرکاری، کاشیکاری و گچ بری های زیبایی است که هنوز پس از گذشت سالیان متمادی پابرجا مانده و این بنا در سال ۱۳۸۸ توسط سازمان میراث فرهنگی تملک و سپس مرمت شد که اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان در آن مستقر است.

* کاروانسرای لاری
کاروانسرای لاری از دیگر آثار تاریخی تربت حیدریه است که فاصله آن تا مرکز شهر ۵۰۰ متر است و این بنا در بازار شهر و در محله میدان رباط قرار دارد که به همت حاج محمدرضا لاری از تجار معروف شهر در سال ۱۳۰۸ هجری قمری ساخته شده است. 
این رباط از بناهای دو ایوانی و مشتمل بر هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه و اصطبل می باشد و فضای ایجاد شده در این بنا به صورت ۲۴ غرفه تابستانی و اتاقک های پشتی هست که استفاده زمستانی داشته است. 

*حمام حاجی رئیس
حمام حاجی رئیس واقع در ۵۰۰ متری مرکز شهر؛ در اواخر دوره قاجار توسط حاجی رئیس بنا شده و از فضاهای مهم این حمام می توان به رشته پلکان های ورودی، سربینه، بینه، گرمخانه و مخازن آب سرد و گرم اشاره کرد که از ویژگی های جالب توجه آن هشت ستون سنگی بسیار زیباست که فضای گنبدی بینه را پدید آورده و در میان فضای آن نیز حوض سنگی به شکل هشت ضلعی قرار دارد.

* مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی
بنای مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی از دیگر بناهای ماندگار تربت حیدریه و در فاصله ۷۰ کیلومتری شمال غربی این شهر واقع است که بنای مقبره در گذشته دارای کاشی های فیروزه ای و مسدس بود که هم اکنون آثار کمی از آن برجای مانده است. 
بر گوشواره های فضای داخلی بقعه هشت ستون سنگی در نبش دیوار نصب شده و مسجد شیخ حیدر کدکنی نیز فضایی است به صورت شبستان که محرابی هشت گوشه زینت بخش آن شده و دیواره شمالی آن دو اشکوبه است.

* رباط کامه 
این رباط در کیلومتر ۲۴ جاده تربت حیدریه – مشهد، در نزدیکی روستایی به همین نام واقع شده و شواهد نشان می دهد رباط نیمه کاره رها شده و تنها حدود نیمی از آن ساخته شده است. 
نقشه بنا نشان می دهد که این بنا دارای یک حیاط مرکزی چهارگوش بوده و نماهای سرپوشیده ای در گوشه ها داشته، اما این مجموعه فقط دارای دو جبهه شمالی و غربی است و قسمت جنوبی و شرقی هرگز احداث نشده و به طور کلی این بنا شامل هشتی ورودی، حجره ها، ایوانچه ها و اصطبل است.

* مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی
مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی در سه کیلومتری جنوب شهر تربت حیدریه و در روستایی به نام شیخ ابوالقاسم ساخته شده است. 
شیخ ابوالقاسم گورکانی از عرفای بنام قرن چهارم و پنجم هجری است که آرامگاه وی به صورت تاقی و گنبدی بر فراز آن قرار گرفته که بقعه امروزی به همت شیوخ گناباد و متصوفه روی بنایی از دوره صفویه بنا شده و در مجاورت بنای مرکزی، بناهایی برای اقامت زائران ایجاد شده است.

* خانه حاجی رئیس
خانه حاجی رئیس واقع در خیابان فردوسی تربت حیدریه که در دوره قاجار توسط سیدمحمد امین التجار معروف به حاجی رئیس ساخته شده و محل سکونت وی بوده است. 
تزئینات آجری در نما و تزئینات چوبی در سقف ایوان و اتاق ها و نیز ستون های آجرکاری شده از ویژگی های شاخص این بنا است. 

تفرجگاهها و مناطق دیدنی شهرستان:

*آبشار رودمعجن
آبشار رودمعجن در روستای رودمعجن واقع در ۴۸ کیلومتری غرب تربت حیدریه واقع شده است.
آبشار در چهار کیلومتری روستا و به ارتفاع ۲۸ متر پدید آمده که شاخه اصلی رود معجن از ارتفاعات شصت دره در شمال روستا سرچشمه می گیرد و شاخه های فرعی نیز از کوه های کمراستوم، دربی و کوه سرخ به آن وارد می شوند.
مساحت حوضه آبریز رودخانه تا روستا حدود ۱۱۰ کیلومترمربع و میانگین ارتفاع آن نیز دو هزار متر است. 
رودمعجن پس از ایجاد آبشار و مشروب کردن آبادی در نزدیکی روستای رود معجن، وارد رودخانه حصار می شود.

*رودخانه حصار 
رودخانه حصار واقع در روستای حصار در ۵۰ کیلومتری غرب تربت حیدریه و در جنوب روستای رودمعجن واقع شده که از نزدیکی این روستا عبور کرده و چشم اندازهای جذاب، باغ های زیبا و محیطی فرحبخش را به وجود آورده که هر بیننده ای را مجذوب خود می کند.

* پارک کوهستانی پیشکوه
پارک کوهستانی پیشکوه در حاشیه جنوب غربی شهر تربت حیدریه واقع شده و قریب ۸۰۰ هکتار وسعت دارد که بخشی از این پارک تا ارتفاعات سه قله امتداد یافته و شامل مزار شهدای گمنام، شهربازی کودکان و رستوران است.

* موزه حیات وحش
موزه حیات وحش تربت حیدریه که در آن گیاهان و جانوران بومی منطقه به نمایش گذاشته شده؛ در انتهای بلوار شهید باهنر، جنب پارک ملت واقع شده و گردشگران با حضور در این مجموعه می توانند اطلاعات ارزشمندی در خصوص گیاهان و جانوران بومی منطقه کسب کنند.
۶۱۲۱/۵۱۳۲