پیش درآمد:
هر چند بسیاری از آیین کهن پارسی مربوط به دوران پیش از اسلام است، اما بعد از اسلام نیز از آنجا که این سنن هیچ تضادی با قوانین اسلامی نداشتند، نه تنها محو نشدند، بلکه به دلیل قرابت و علاقه فکری و فرهنگی مردم ایران به خاندان پیامبر(ص) با رنگ و لعاب فرهنگ اسلامی عجین شده و تداوم یافتند که از جمله این رسم ها می توان به 'آیین سمنوپزی' یا 'حلوای حضرت فاطمه زهرا(س)' اشاره کرد.
در پیوند با این موضوع پژوهشگر و محقق تاریخ محلی تربت حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: بر اساس یک رسم قدیمی مردم منطقه تربت حیدریه معتقد هستند سمنو را باید از بهترین نوع گندم تهیه و بنا به ارادت قلبی به خاندان پاک حضرت رسول(ص) به نام 'حلوای' حضرت فاطمه (س) متبرک کرد.
آرزو علومی افزود: بر این اساس ابتدا گندم سمنو را سه باز زیر آب روان، مطهر و یا کر می‌گرفتند و بعد از سه روز که به قول تربتی ها گندم 'نیش ' می‌ کشید یا جوانه می‌زد از ظرف نخست خالی کرده و داخل 'دوری مسی' یا همان سینی که 'دوری مسی' کمی از سینی بزرگتر است، پهن می‌ کردند.
وی گفت: گندم نیش کشیده را هر کس بسته به مصرفش داخل ۲ یا سه 'دوری مسی' پهن می‌کرد و یک پارچه تمیز را، روی گندم‌ها قرار ‌داده و هر روز با هر نیت و آرزویی خیس می‌ کرد.
علومی با بیان اینکه بانوان در تمام مدت نیش کشیدن جوانه گندم سمنو و در مدتی که می‌خواهند سمنو درست کنند چشم انتظار بارش باران هستند، اظهار کرد: این بدان خاطر است که معتقدند اگر باران روی گندم نیش کشیده ببارد هم عطر، شیرینی و هم طعم سمنو بهتر می‌شود.
وی در خصوص مراحل پختن سمنو نیز گفت: بعد از چند روز که جوانه گندم رشد کرد و قد کشید و ریشه‌ ها بهم بافته شد، به وسیله چاقو آنرا برش می‌زنند و باید در نظر داشت اندازه قد جوانه گندم در طعم و شیرینی سمنو تاثیر دارد و بهترین جوانه گندم، جوانه‌ ای است که بین ۲ تا سه سانتیمتر قد کشیده باشد و بیشتر از ۸ سانتیمتر را تربتی‌ها در اصطلاح ' خرشده' می‌ گویند.
این کارشناس ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی افزود: هر قطعه و قسمت برش خورده را وزن ‌کرده و به ازای هر سیر جوانه گندم، یک من (سه کیلو) آرد می ریزند که این اندازه دقیق سمنو است.
علومی همچنین گفت: بهتر است برای پخت سمنو از آردی استفاده شود که بوسیله آسیاب سنگی تهیه شده باشد زیرا گندم باید دوباره داغ بشود و اگر در آسیاب سنگی آرد نشده باشد، خواص خود را هنگام پخت از دست می دهد.
وی با بیان اینکه در قدیم معمولا چند نفر از زنان در همسایگی یکدیگر خانه‌ای را برای گرفتن شیره گندم جوانه زده، انتخاب می‌کردند زیرا پختن سمنو سخت است، افزود: بانوان منطقه 'هاون‌ هایی' آورده و گندم جوانه زده شده را مرتب آب زده و می‌ کوبند و اگر آب باران داشته باشند، از آب باران استفاده می‌کنند و این کار را تا موقعی که رنگ شیره جوانه گندم همچون رنگ آب شود، ادامه می‌دهند.
علومی افزود: بعد از گرفتن شیره گندم، مدت یک شب صبر می کنند تا 'عیاس بخورد' یعنی یک شب بر آن بگذرد تا در این مدت گندم، خواص خودش را بگیرد و ناخالصی‌ هایش ته ‌نشین شوند.
وی گفت: بعد از این مدت که آب قسمت بالا صاف و تمیز ماند، آن را از روی ته ‌نشین‌ها گرفته و با آرد مخلوط می‌ کنند که این مرحله را 'سمنو را ور مشارنند'، می گویند.
علومی با بیان اینکه بانوان شهرستان زاوه سمنو را در شب بار می‌گذارند زیرا معتقدند نباید چشم ناپاک به آن بیفتد که اگر چشم ناپاک به آن بیفتد، از قداست معنوی آن کاسته خواهد شد و سمنو رنگ و طعم بدی می‌یابد، افزود: غالبا زنان با وضو به پخت سمنو می پردازند و در هنگام بار گذاشتن، مرتب زنان مخلوط آرد و شیره جوانه گندم را با 'کفچه' یا کفگیری که دسته چوبی و سرفلزی دارد، به اصطلاح 'می‌شورانند' یا هم می ‌زنند تا ته نگیرد.
وی همچنین گفت: بعد که سمنو را بار گذاشتند، منتظر می‌مانند تا به قلیان یا به گفته تربتی ها 'به مستی بیاید' که در این هنگام زنان خوشحالند که سمنو دارد می‌رسد و تا زمانی که از قلیان افتاد صبر می‌کنند و سپس 'سر به دَمش می‌کنند' یعنی مانند برنج که روی سردیگ مسی آتش می‌ریزند، این کار را نیز با سمنو انجام می‌دهند.
به گفته علومی، مدت دم کشیدن سمنو به حجم آن بستگی دارد که بعد از این مرحله باید سر دیگ را برداشته، هم بزنند و این کار را تا زمانی که سمنو سفت و قرمز شود ادامه می‌دهند و سپس زیر دیگ را کم می کنند تا برسد.
وی در ادامه گفت: از قدیم رسم بر این بوده، برای این ‌که سمنو قرمز شده و شیرین شود زنان دور دیگ به صبحت پیرامون موارد شیرین و قرمز ‌پرداخته و مثلا می‌گفتند: ای خواهر دیروز سربازار چند تِه خیک شیره 'انگور' اِورده بیین' یا ' ای که چیزه نیست روی سر عروس فُلانی چندی نقل و نبات برختن' که این‌ها را برای شیرین شدنش می‌گفتند.
این پژوهشگر تاریخ منطقه تربت حیدریه در ادامه گفت: کنار دیگ سمنو نیز زنانی که بیت‌هایی با گویش تربتی بلد هستند، به شعر‌خوانی می پردازند و بقیه نیز صلوات می‌ فرستند و حتی گاه به رقص و پایکوبی به صورت 'دوره' که در این منطقه مرسوم است می‌ پردازند زیرا بر این باورند که باید در کنار سمنو شاد بود تا سمنوی خوبی از آب درآید.
علومی در ادامه افزود: بعد از آماده شدن سمنو هر کس سهم خود را برداشته و در مدت باقی مانده تا نوروز برای آنکه چشم ناپاک به سمنو نیافتد، آن را در بالاترین طاقچه یا در اصطلاح محلی 'رَف' نگه داری می کنند تا در لحظه تحویل سال نو زینت بخش سفره هفت سین شان باشد.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد قرار دارد.