اشاره، این بخش، آخرین قسمت از تحقیقات جناب استاد ابریشمی درباب مطبوعات مربوط به فلاحت در عصر قجر و بعد از آن است. پیشتر به دلیل طولانی بودن، بخشی از مطالب تاریخی را به ناچار حذف کردیم که از نویسنده محترم و خوانندگان گرامی پوزش می خواهیم.
***
در پی چاپ و انتشار شماره سوم، شماره‌های چهارم و پنجم «فلاحت مظفری» نیز با خط نستعلیق با چاپ سنگی در ۴۴ صفحه، در تاریخ ۱۵ شعبان ۱۳۱۸ ر ]۸ دسامبر[ ۱۹۰۰، و اول رمضان ۱۳۱۹ ر ۱۲ دسامبر ۱۹۰۱ منتشر شده است. پس از آن از شماره ۶ تا شماره ۱۹ (با صفحات پیاپی از صفحه ۸۳ تا ۲۹۲) مجدداً با حروف سربی چاپ و منتشر شده است.
مطالب شماره سوم، ذیل عنوان «اجمال فلاحت علمی و عملی»، «ملاحظه عمومی در فلاحت»، «جو» و «نمایشگاه فلاحتی آلمان، در نمایشگاه عمومی پاریس» آمده که مقاله آخری گزارشی جالب و خواندنی است. مقاله «جو» نیز از نگارش‌های «مسیوداشر» است که بقیه آن به شماره بعد موکول شده است. در شماره چهارم در پی تعارفات مداهنه‌آمیز معمول نسبت به سلطان وقت (مظفرالدین شاه قاجار) ذیل عنوان «تهنیت» و «تبریک» آمده است؛ و در ادامه مطلبی با عنوان «اجمال فلاحت» چاپ شده است. در پی آن مقاله «سبزی‌کاری» از «مسیو داشر» آمده است، که ادامه آن به شماره بعدی موکول شده. مقاله مفصلی با عنوان «آب و آبیاری» در این شماره چاپ شده، که اولین مقاله در این باب به حساب می‌آید و مطالب جالب آن خواندنی است. در مجله فلاحت مظفری آگهی (اعلان نیز) چاپ می‌شده، از باب نمونه این «اعلان» در صفحه ۷۰ شماره ۴ درج شده است: «رئیس تجارت‌خانه هلاندی و وکیل، از جانب کارخانه‌جات بزرگ ینگی‌دنیا [امریکا] مسطر ] مِستر[ جان پاطر، انواع و اقسام ماشین‌های زراعت و ماشین آب یا بخار، و ماشین‌های بخار دیگر هر کس بخواهد و سفارش دهد می‌آورد. و همه شکل کارهای مخصوص که متعلق به آب است می‌کند…» و در ذیل آن اسامی انواع ماشین‌های مربوط به امور کشاورزی کارخانه‌جات ینگی دنیا را به این شرح نقل کرده است:
ماشین شخم کردن به جهت زمین نرم و سفت؛ ماشین صاف کردن زمین؛ ماشین جهت درو کردن و دسته نمودن؛ ماشین گندم کوبیدن با اسب بخار، ماشین پاک کردن با دست، آسیاب گندم با دست یا با اسب، آسیاب گندم با بخار ساعتی ۲۸ من تا ۲۸۰ من آرد می‌کند قوه از یک روز اسب تا پنج روز اسب؛ ماشین یونجه بریدن؛ ماشین برگردانیدن یونجه جهت خشکیدن؛ ماشین به جهت باغات؛ ماشین جهت خورد [خُرد] کردن سنگ‌ها که فلز در آنها است؛ ماشین سوراخ کردن وسط سنگ چاه آتژین از ۶۰ زرع [ذرع] تا ۸۰۰ زرع ]ذرع[؛ ماشین در آوردن طلا از خاک.
شماره پنجم فلاحت مظفری از صفحه ۷۱ آغاز و به ۸۲ ختم می‌شود. مقاله‌ای با عنوان «نصایح در باب زراعت باقلا» دارد؛ در جدول صفحه ۸۲، نوسانات نرخ ۳۸ قلم کالا در ۱۲ ماه سال (در فاصله اول رمضان ۱۳۱۸ تا رمضان ۱۳۱۹) ثبت شده است. از باب نمونه «پسته» هر مَن (۳ کیلوگرم) بین ۷ تا ۱۲ قران، «بادام» بین ۲ تا ۴ قران، «گوشت گوسفند» بین ۳ تا ۵ قران، «قند» بین ۴ تا ۶ قران، «گردو» هزار دانه بین ۵ تا ۷ قران نوسان داشته است. از شماره پنجم به بعد، تا آخرین شماره (نمره ۱۹) به جای دو نمره در ماه به یک نمره در هر ماه تقلیل یافته است.
شماره ششم فلاحت مظفری، شامل ۱۲ صفحه (صفحات ۸۳-۹۵)، مطالب جالبی با عنوان «زرت [ذرت] قصیلی»، مقاله مفصلی درباره چگونگی کاشت و داشت و برداشت و نیز مصارف دانه و علف این نوع ذرت به عنوان بهترین علوفه برای دام‌ها، به ویژه گاوهای شیرده، از مسیوداشر رئیس فلاحت است. مقاله دیگر با عنوان «درباب کُره زمین و چگونگی آن» از مهدی (فخیم‌السلطنه) مدیر مدرسه فلاحت پایان بخش این شماره است. در شماره هفتم فلاحت مظفری، بقیه مطالب «زراعت یونجه» و ادامه «در باب کره زمین» و نیز مطالبی با عناوین «بیطاری [دامپزشکی]»، «باقلای اندلسی»، «خطاب به عموم زارعین» و «گل‌کاری» آمده است. مقاله اخیر نیز شرحی جالب درباره فواید گل‌کاری، به‌ویژه انواع گل میخک دارد. این مقاله نیز نخستین مقاله فارسی درباره صنعت «گل‌کاری» باید باشد که در مطلع آن مطلبی شیوا، جالب و آموزنده آمده است:
از آنجایی که مداومت در تحصیل و تَوَغُّل [: فروشدن] در مسائل علمیَّه اسباب خستگی دماغ و انزجار خاطر میگردد، دانشمندان برای رفع کسالت علاجی بسیار مفید یافته‌اند و آن اشتغال به کاری است که سبب تفریح و تنزیه دماغ باشد، مثل «گل‌کاری» که مشغله بسیار خوب و از فروعات «فلاحت» است. دانستن و عمل کردن به آن برای تمام مردم لازم و واجب میباشد. لهذا در این «جریده [فلاحت مظفری]» شرحی درباره گل‌کاری می‌نگاریم و خاطر طالبان این صنعت را خورسند می‌داریم، و به اقتضای فصل [تابستان]، ابتدا بیان «گل میخک» می‌نماییم که «سهل‌الوصول و عزیزالوجود» است.
در شماره هشتم فلاحت مظفری، مطالبی با عناوین «مختصری از تاریخ و زراعت سیب‌زمینی»، «گل‌کاری، دستور قلمه زدن شمعدانی»، «انتخاب بذر»، «سبزی‌کاری» و «امراض حیوانات» در ۱۶ صفحه (صفحات ۱۰۹-۱۲۴) آمده است. در شماره نهم مطالبی با عناوین «خُلَّر»، «استعمال علوفه برگی»، «ماشین‌های فلاحتی»، «حفظ الصحه اطفال»، «تجزیه انگور»، «صورت قیمت غله‌جات در خارجه» و «دستور انتخاب بذر» و «اعلان» (صفحات ۱۲۵-۱۴۰) درج شده در صفحه ۱۴۰؛ ذیل عنوان «اعلان» مطلبی به این شرح آمده است: «کتاب شیمی آلی، مشتمل بر شرح ترکیبات مواد نباتی و حیوانی از تألیفات جناب دکتر محمودخان [حکیم الملک بروجردی]،از طبع بیرون آمده، در خیابان ناصریه کتابخانه شمس و کتابخانه معینیه، و در خیابان مریضخانه در دواخانه مقرب الخاقان میرزا عنایت الخاقان به فروش می‌رسد».
شماره دهم فلاحت مظفری، در برج عقرب [آبان]، یونت ئیل ۱۳۲۴، از صفحه ۱۴۱ تا ۱۵۶ پیاپی، با موضوعاتی به این شرح منتشر شده است: «گاوآهن هندی»، «برزگر یا گاوآهن پنج خیشه» با بقیه «دستور بذر، از نمره ۹»؛ «دستور کاشتن گل داودی»؛ «تجربیات مدرسه فلاحت: گندم بی‌کاکل، گندم کاکل‌دار، صورت اسامی گندم‌ها»؛ «آفات امراض نباتات». مقاله اخیر «تجربیات مدرسه فلاحت…» اثر «داشر رئیس فلاحت» است.
شماره یازدهم فلاحت مظفری از صفحه ۱۵۷ تا ۱۷۲ پیاپی، در برج جدی و دلو [دی و بهمن] یونت ئیل ۱۳۲۴ منتشر شده است. در فهرست مندرجات این شماره موضوعات: «تربیت مادیان»؛ «غرس اشجار»؛ «بقیه امراض نباتات از نمره ۱۰»؛ «طریقه زرع درخت توت». مقاله «طریقه کاشتن درخت توت» به قلم مهدی [مفخم السلطنه] مدیر مدرسه فلاحت است.
نمره ۱۲ و ۱۳ فلاحت مظفری در یک مجلد، از صفحه ۱۷۳ تا ۱۹۶ پیاپی، در برج جدی [دی ماه] و دلو [بهمن ماه]، یونت ئیل ۱۳۲۴ چاپ و منتشر شده، در صفحه نخست، یعنی روی جلد این مطلب آمده است: «این جریده، هربر جی یک نمره طبع و نشر میگردد؛ و در آن از مطالب راجعه به علم فلاحت و فن زراعت و سایر علوم سخن گفته می‌شود. مقالات مفیده فلاحتی و علمی، اگر به اداره فرستاده شود به اسم صاحب مقاله درج خواهد گردید. و در صورت عدم فایده از درج آن معاف است». عمده صفحات این جلد به تربیت کرم ابریشم اختصاص یافته، در صفحه پشت جلد به جای فهرست مندرجات،در ذیل مطلب مزبور، این توضیح آمده است:
دستور «تربیت کرم ابریشم» که به توسط مسیو داشر رئیس فلاحت، در مدرسه تدریس شده بود این بنده مهدی [مفخم السلطنه]، مدیر مدرسه فلاحت، مطالب مفیده آن را مختصراً انتخاب کرده، و امتحانات چندساله که [خود] در مدرسه کرده، با شرحی در باب امراض کرم ابریشم از کتاب پاستر [پاستور] حکیم بر آن افزوده و در این جریده درج نمود، امید است که پسند خاطر مشترکین محترم گردد.
افزون بر مطالب «تربیت کرم ابریشم»، مقاله ای با عنوان «تنظیمات بلدیه» به قلم مهدی [مفخم‌السلطنه] درج شده که خواندنی است و بقیه این مقاله به شماره ۱۴ موکول شده، که در حوت [اسفند]، یونت‌ئیل ۱۳۲۵ انتشار یافته است. فهرست شماره یا نمره ۱۴ در روی جلد، بدون ذکر شماره صفحات به این شرح آمده است: «بقیه تنظیمات بلدیه از نمره ۱۳»؛ «آبله حیوانات اهلی»؛ «ایجاد باغ»؛ «عایدی خالصجات [خالصه‌جات] انگلیس و کنگوی بلژیک» و «محصولات فلاحتی دولت فرانسه و راه ترقی آن». مجله نمره ۱۴، در ۲۶ صفحه، با شماره صفحات ادامه نمره ۱۲ و ۱۳، از صفحه ۱۹۷ آغاز و به ۲۱۲ ختم شده است. مقاله «ایجاد باغ» که در متن با عنوان «ایجاد باغ و جنگل» در ۷ صفحه (صفحات ۲۰۱-۲۰۶) به چاپ رسیده، خواندنی‌ترین مقاله این شماره است. نویسنده آن «مسیو اولیویه باغبان باشی» که همانند «مسیو داشر» از خارجیان در استخدام اداره فلاحت بوده است. این مقاله توسط «میرزا علی‌اکبر خان، شاگرد قدیمی مدرسه فلاحت» به فارسی ترجمه شده که با این جملات آغاز شده است:
مسئله «باغ»، در ایران تازگی ندارد، زیرا اول مملکت عالم بوده، و از حیث «فلاحت» و «زراعت» بر سایر ممالک برتری داشته [است]؛ و اگر حالیه [۱۲۸۵ شمسی] رونق پیش را ندارد راجع به غفلت و تنبلی اهالی آن است نه تقصیر «آب و خاک». ترقی و تنزل دهات و املاک از «درختکاری» و «باغ» آنها پیداست…
نمره ۱۵ فلاحت مظفری، در ۱۶ صفحه (شماره پیاپی صفحات ۲۱۳-۲۲۸)، در برج حمل (فروردین ماه) قوی‌ئیل سال ۱۲۸۶ هجری شمسی، مطابق صفر ۱۳۵۲، چاپ و منتشر شده است. فهرست مقالات نیز در صفحه روی جلد، بدون ذکر شماره صفحات از این قرار آمده است: «بقیه محصولات فلاحتی از نمره ۱۴»؛ «ماله دندانه‌دار یا مسفله [؟ مسقله: پاک و صاف‌کننده؟]»؛ «ماشین بذرافشان»؛ «صنعت لبنیات و کره‌سازی».
نمره ۱۶ فلاحت مظفری نیز در ۱۶ صفحه (شماره پیاپی ۲۲۹-۲۴۴)، در برج ثور (اردیبهشت) قوی‌ئیل سال ۱۲۸۶ (هجری شمسی) مطابق [ربیع‌الاول] ۱۳۲۵، چاپ و منتشر شده است. فهرست مطالب و مقالات، بی‌ذکر شماره صفحات، به این شرح آمده است: «بقیه لبنیات و کره‌سازی از نمره ۱۵»؛ «معالجه مارگزیده»؛ «مسئله اقتصادیه و راه ترقی مملکت»؛ «ماده چیست و اجسام مرکبه کدام است [؟]»؛ بر عنوان «مقاله اقتصادیه…» مندرج در متن (ص ۲۳۹)، لغت «احصائیه» یعنی «آمار» افزوده شده «مسئله اقتصادیه و احصائیه و راه ترقی و آبادی مملکت». این مقاله، که می‌تواند پژوهشی به حساب آید، دربردارنده نکات جالب و اطلاعات مفید و آمارهای احتمالاً مقرون به واقعیت است که توسط «مهدی [مفخم السلطنه] معاون اداره فلاحت» تألیف شده است. مؤلف با اشاره به ۴۰ کرور (۲۰ میلیون) جمعیت تقریبی ایران، و نیاز «غذای نباتی» روزانه جمعیت ۲۰ میلیونی برابر ۲۰ میلیون «چارک [ده سیر: ۷۵۰ گرم]» نتیجه می‌گیرد که برای تأمین غذای این جمعیت زمین و آب کافی داریم: «قریب چهارصد کرور خروار زمین داریم؛ و با وجود خشکی ایران، آب هم چندین برابر از لزوم داریم [در ۱۱۱ سال پیش، اکنون چی؟]. در ایران، گذشته از رودخانه‌ها [؟؟]، اقلاً صدهزار رشته قنات هست [یادش به خیر، چه شد؟ اکنون صدها هزار (بیش از یک میلیون) چاه عمیق بسیاری از آبادی‌های سرزمین ایران را رو به قهقرا و نابودی می‌کشاند]. روی همرفته هر قناتی یک سنگ آب داشته باشد صد هزار سنگ آب داریم، و با این مقدار آب بالمضاعف [دو برابر] کفاف خوراک خودمان می‌توانیم اخذ اغذیه خود را از زمین بنماییم. پس علت اینکه همیشه کسر خوراک و غذا داریم، چیست [؟]تنبلی. چرا تنبل شده‌ایم و دست و دلمان به کار نمی‌رود [؟] تنبلی ما را هر کسی به سببی فرض کرده: بعضی می‌گویند به واسطه نداشتن قانون و عدم اطمینان جانی و مالی است؛ برخی به واسطه بی‌عملی؛ و گروهی به جهت عدم حساب و کتاب دانسته؛ و جماعتی علت را از بی‌دیانتی می‌دانند…». به‌راستی سبب آن چه بوده است؟ پاسخ آن در دو بخش پیشین داده شده.
واپسین شماره های این نشریه نیز با اعلان ها و مطالب متنوع منتشر شد که نشانگر عزم مدیران نشریه در انجام این کار داشت اما تداوم نیافت و در بی سامانی های اواخر دوره قاجاریه فراموش شد.
