اوضاع میراث فرهنگی ایران در سال‌های اخیر وخیم است و نیازمند چاره‌اندیشی جدی است. گره‌ای که به جان موارث فرهنگی ایران افتاده است، با دندان باز نمی‌شود و باید برای حفظ آن با توجه بیشتری برنامه‌ریزی کرد

با توجه به انتصاب عزت‌الله ضرغامی به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از آنجا که او در این حوزه سابقه‌ی فعالیت نداشته و به هر دلیل هم ممکن است گزارش‌های تخریب‌ها و آسیب‌های وارده به پیکره‌ی میراث فرهنگی کشور به او نرسد، بخش میراث فرهنگی و گردشگری ایسنا بر آن شد که این کار را برای وزیر جدید انجام دهد که در سلسله گزارش‌هایی منتشر خواهد شد.

به گزارش ایسنا، بی‌شک، یکی از مشکلات جدی برای میراث فرهنگی ایران، حفاظت از میراث تاریخی و فرهنگی است. تخریب بافت های تاریخی به بهانه های مختلف و نبود توانایی کافی جهت حفاظت از آثار، تامین نشدن اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی و افزایش سرقت آثار از جمله مشکلاتی است که میراث فرهنگی ایران با آن دست و پنجه نرم می کند.

در ادامه سلسله گزارش‌هایی که درباره آسیب‌های وارد شده به میراث فرهنگی در طول سال‌های اخیر در ایسنا منتشر شد (لینک این گزارش‌ها در پایین صفحه موجود است)، به این موضوع در زمستان سال ۹۸ پرداختیم.

فقط ثبت ملی آثار تاریخی کافی نیست

محوطه تاریخی «حاجی‌خان» طی پروژه‌ بررسی و شناسایی آثار دشت فامنین در اسفندماه سال ۸۷ شناسایی و ثبت ملی شد و با این وجود در سال ۹۰ مجوز احداث پتروشیمی «ابن‌سینا» در این محوطه صادر شد. این پروژه‌ پتروشیمی چندین سال بخشی از تپه‌ تاریخی حاجی‌خان همدان را اشغال کرده و این در حالیست که باستان‌شناسان اعلام کرده‌اند پایه‌های این پروژه روی یکی از مهمترین تپه‌های مادها در همدان استوار است.

مردادماه سال ۹۶ براساس مصوبه شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار شد محوطه‌ تاریخی «حاجی‌خان» در همدان به طور کامل حفظ شود و سایت پتروشیمی فامنین با هدف حفاظت کامل از این تپه‌ متعلق به دوره ماد، از این منطقه جابجا شود اما طبق گزارش منتشر شده در زمستان ۹۸ در ایسنا، مدیر پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان هنوز هم در شک و تردید اجرای این مصوبه بوده و به نظر می‌رسد قرار است پتروشیمی در همسایگی این محوطه باقی بماند و این امر جز نابودی هویت همدان چیزی در پی نخواهد داشت.

موضوع نگران‌کننده این است که یک محوطه تاریخی با آثاری ارزشمند از زمانی که مادها در ایران اسکان داشته، کشف و به دنبال آن اهمیت زیاد این منطقه توسط با ستان شناسان مطرح می‌شود، این مکان تاریخی به ثبت ملی هم می‌رسد اما در یک چشم بهم زدن کمر به نابودی‌اش می‌بندند و اهمیت چنین اثر با ارزشی آنی زیر سوال می‌رود.

تعرض به سنگ قبرهای تاریخی 

در شهرستان چناران در خراسان، روستاهای بسیاری هستند که سنگ قبرهای تاریخی و قدیمی در آن‌ها وجود دارد. در زمستان ۹۸ خبری مبنی بر تخریب این سنگ قبرها منتشر شد.

بر این اساس مدیر وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چناران به ایسنا اعلام کرد: بسیاری از سنگ قبرهای قدیمی و تاریخی این شهرستان به دست حفاران غیرمجازی که به دنبال اشیای عتیقه بوده‎اند، تخریب شده است. تاکنون در سطح شهرستان ۳۰ تا ۴۰ سنگ قبر قدیمی کشف شده که بیشتر آن‌ها به شکل صندوقچه‎ای هستند، متاسفانه اغلب حفاران غیر مجاز برای به دست آوردن اشیای عتیقه سنگ قبرها را تخریب می‎کنند. با توجه به تعدد سنگ قبرهای قدیمی در سطح شهرستان برای جلوگیری از آسیب دیدگی ایجاد موزه سنگ با کمک بخش خصوصی ضرورت دارد.

این فقط یک تیتر خبری نیست

«یک هتل، مانع ثبت جهانی غارعلیصدر» این فقط یک تیتر خبری نیست. این واقعیتی است که بر سر موارث فرهنگی ایران آوار می‌شود، موارثی که هویت و شناسنامه یک ملت است و تنها به مراقبت و نگهداری نیاز دارند اما فقط بی‌توجهی متولیان نصیب‌شان می‌شود.

مدیرعامل شرکت سیاحتی علیصدر که این خبر را به ایسنا اعلام کرده بود، در بخش دیگری از گفت‌وگویش درباره وضعیت غارعلیصدر می‌گوید: مسیر غار سیاحتی علیصدر به عنوان پل ارتباطی همدان و علیصدر نیاز به ارتقا دارد. این مسیر مانند برخی از جاده‌های کشور ایمن نیست و سرعت و ضریب ایمنی آن پایین است بنابراین برای جذب گردشگر بیشتر ضرورت دارد، ایمن‌تر شود تا به بخش گردشگری آسیب نرسد.

چشم بر مصالح فرهنگی و هویتی نبندید

یکی دیگر از خبرهای نگران‌کننده سال ۹۸ مربوط به تخریب روستای «کنگ» در استان خراسان بود. بر این اساس قرار بود که جاده‌ای درست در وسط روستا ساخته شود که هدف از آن عملا دو قسمت کردن روستا و خدمات‌رسانی و گازرسانی به روستا بود.

مدیر یک اقامتگاه بوم‌گردی روستای «کنگ» در این باره به ایسنا گفت: تصمیم ساخت این جاده در وسط روستا عملا بافت ۳۰۰۰ ساله روستا را به طور کامل از بین می‌برد ولی برخی نهادها در تلاشند که با ساخت جاده در میان روستا زمین‌های اطراف آن را به صورت تجاری به فروش برسانند؛ در حالی که این روستا یکی از اهداف گردشگری است و توریست‌های اروپایی فراوانی برای بازدید از آن به این منطقه سفر می‌کنند.

برخی از سهل‌انگاری‌های انجام شده در جریان تدوین طرح هادی این روستا، آن را در معرض مشکلی بزرگ و آسیبی جدی قرار داده؛ مسأله‌ای که اگر پیگیری برخی از اهالی روستا و مقاومت آنان در برابر آن وجود نداشت، اکنون شاهد فاجعه تخریب یک اثر بی‌نظیر تاریخی و هویتی در قلب خراسان بودیم.

این مسأله و مسائل مشابه در سالیان گذشته همواره گریبان‌گیر بافت‌های تاریخی و هویتی استان و کشور ما بوده است و متاسفانه مسؤولان همچنان با نگاه سهل‌انگارانه بافت‌های تاریخی را در معرض آسیب قرار می‌دهند و از دیگر سو برخی از افراد نیز به واسطه نفع شخصی خود، چشم بر مصالح فرهنگی و هویتی می‌بندند و قدم در راه تخریب می‌گذراند؛ راهی که اکنون خروارها اثر تاریخی و هویتی نابود شده را در خود می‌بیند و چیزی جز آه و حسرت برای فرهنگ‌دوستان و دغدغه‌مندان هویت خراسان و ایران باقی نگذاشته است.

تاریخِ مجله‌ی توفیق چه شد؟

تقاطع کوچه بخارا و خیابان صف، یکی از تحریریه‌ها و چاپخانه مجله توفیق قرار داشت، ساختمانی که از اواسط دهه ۳۰ و تاحدود ۲۷ سال چاپخانه بود اما سرنوشت جوری دیگری برایش رقم خورد وبه را به انبار تبدیل شد و سرانجام تصمیم بر تخریب آن گرفته شد.

 در گزارشی که بهمن سال ۹۸ از این ساختمان متروکه در ایسنا منتشر شد، طی بازید از آن و گفت‌وگویی با سریدار ساختمان، مشخص شد بنا وضعیت خوبی ندارد و هر لحظه در حال فروریختن است. همچنین شهرداری مجوز تخریب و ساخت پاساژ را صادر کرده است.

سرایدار ساختمان در این باره توضیح داد: بعد از چند سال سکونت مالک که روایت‌ها آن را به یکی از شهرداران وقت تهران نسبت می‌دهند، بخشی از دفتر تحریریه توفیق در این ساختمان مستقر می‌شود و کارهای چاپ نیز همین‌جا انجام می‌شود، بعد از ان شرکت رنگین چاپ وارد ساختمان شد و بعد از چند سال کار انتشارات، فضا را به انبار تبدیل کرد و امروز با گرفتن مجوز، قصد تخریب و ساخت پاساژ در این نقطه را دارند.

در همین راستا سید احمد محیط طباطبایی – پژوهشگر تهران – هم که نسبت به این اتفاق نگران بود، اظهار کرد: ساختمان سر خیابان بخارا، به یک روایت متعلق به دفتر مجله توفیق است و از سوی دیگر معماری خاصی دارد. مدیریت شهری با توجه به خرید و فروش کفش در این خیابان، می‌تواند این فضا را به موزه کفش تهران تبدیل کند و به نوعی هم افزایی فرهنگی به وجود آورد. همچنین باید حفاظت از آن در اولویتِ وظایف شهری قرار بگیرد، چون جزو بناهای واجد ارزش شهر تهران است.

عباس توفیق ـ سردبیر و رییس هیأت تحریریه نشریه «توفیق» ـ از اخبار منتشرشده درباره احتمال تخریب ساختمان دفتر تحریریه و چاپخانه این نشریه اظهار ناراحتی کرد و به ایسنا گفت: کشورهای پیشرفته دنیا به تاریخ مطبوعات‌شان اهمیت می‌دهند و ساختمان‌های قدیمی را تبدیل به موزه می‌کنند، اما در کشور ما ساختمان چاپخانه قدیمی نشریه‌ مستقلی همانند «توفیق» را می‌خواهند تخریب کنند.

این چندمین خانه‌ای است که تاریخ را با خود به گور می‌برد

بنای تاریخی «خانه مؤمنان» متعلق به خاندان مؤمنان نمونه‌ای ارزشمند از خانه‌های سنتی به‌جای مانده از دوره پهلوی اول است که در محله دباغان در مجاورت امامزاده حسین (ع) و مسجد مقبره شهید ثالث واقع شده است. این بنا در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۷ با شماره ۳۲۱۱۲ در فهرست میراث ملی غیرمنقول کشور به ثبت رسیده است.

به گفته امیر ارجمند معاون میراث فرهنگی وقت قزوین، این خانه از اولویت‌های بازسازی در سال ۹۸ بوده اما بنا بر مشاهدات میدانی عکاس ایسنا در اواخر بهمن ۹۸ هنوز بازسازی انجام نشده و دیوارهای داخلی خانه بیش از گذشته تخریب و این خانه تاریخی به محلی برای تجمع معتادان تبدیل شده بود، ضمن اینکه افرادی به تصور وجود گنج در زیرزمین حفاری کرده و سارقان درها،  پنجره‌ها و سایر موارد قابل فروش بنا  را به سرقت برده و این امر موجب تخریب بیش از پیش قست‌های مختلف این بنا ایجاد کرده‌اند.
باز هم خانه تاریخی دیگری قربانی بی‌توجهی متولیان میراث فرهنگی شد و بنایی که باید هر چه سریع‌تر مرمت شود تا وضعیت وخیمی پیدا نکند، به حال خود رها می‌شود و در تاریخ معین شده برای مرمت هم این کار انجام نمی‌شود.

«رئیس‌التجار»، یک قربانی دیگر

عمارت رئیس‌التجار از بناهای تاریخی دیگری است که از دوران پهلوی اول به جای مانده بود که صاحبان ملک آن را تخریب کردند. بنایی که با حیاط مرکزی، دو عمارت شرقی و غربی و آجر کاری تزئینی بسیار زیبا نه تنها به ثبت ملی نرسید بلکه از بین رفت.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت نیشابور در این باره اظهار کرد: به رغم اینکه بارها تلاش کردیم و جلوی تخریب بنای ارزشمند و تاریخی عمارت «رئیس‌التجار» در این شهر را گرفتیم اما صاحبان ملک آن را تخریب کردند و اگرچه این بنا فرسوده و حتی برخی مکان‌های آن تخریب شده بود اما می‎شد آن را مرمت کرد.

در گزارش‌های قبلی از خانه‌های تاریخی زیادی که به این وضع دچار شدند، نوشتیم ولی هنوز هم خانه‌های تاریخی زیادی هستند که به دست فراموشی سپرده شده‌اند و هنوز در انتظار مرمت و بازسازی هستند. این بناها بخش قابل توجهی از تاریخ و فرهنگ ایران را در خود جای داده‌اند و باید چاره‌ای اساسی برای آن‌ها اندیشیده شود.

گنبد «جبلیه» کرمان را با لودر ساماندهی می‌کنند؟

در اواخر سال ۹۸ تصاویر مختلفی از آغازِ کار پیمانکارِ پروژه‌ی ساماندهی و کف سازی محوطه‌ی گنبد «جبلیه» که از قضا در عرصه‌ی این اثر تاریخی است، منتشر شد. تصاویری که سبزی طبیعی اطراف گنبد را با خاک، بلوک‌های سیمانی و لودر نشان می‌داد.

هر چند هدف ساماندهی است، اما تصاویر یک چیز می‌گفتند و مسوولان چیز دیگری. تصاویر از حرکت لودر در عرصه‌ی «گنبد تاریخی جبلیه» در کرمان خبر می‌دداد و مسئولان میراث فرهنگی کرمان می‌گفتند استفاده از هر ابزاری برای ساماندهی محوطه‌ی اطراف گنبد با نظارت میراثی‌ها انجام شده است.

فریدون فعالی – مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان وقت کرمان – در این باره به ایسنا گفت: شهرداری کرمان طرحی را برای ساماندهی گنبد جبلیه به میراث فرهنگی ارائه داد، که طرح در معاونت میراث فرهنگی، بررسی شد. نقطه نظرات کارشناسان میراثی روی طرح اولیه اصلاح شد و در نهایت تایید نقطه نظرات حوزه فنی و تخصصی میراث نیز گرفته شد و بعد از تایید، آن برای اجرا رفت.

نظرات متولیان میراث فرهنگی برای حفظ آن

معاون وقت میراث فرهنگی خوزستان در گفت‌وگویی با ایسنا در سال ۹۸ درباره حفاظت از بافت تاریخی اهواز گفت: آسیب‌هایی از قبیل تخریب‌های عامدانه از سوی سوداگران خرید و فروش ملک، عدم تمایل مالکین بناهای تاریخی نسبت به نگهداری و حفاظت از بناها، نزولات جوی و بالا رفتن سطح آب‌های زیرزمینی به‌ویژه سیستم ناکارآمد دفع فاضلاب شهری، زلزله و گذر زمان بناهای واقع در بافت تاریخی اهواز را تهدید می‌کند.بنابراین حفظ بافت تاریخی اهواز مستلزم هم‌افزایی و مشارکت میراث فرهنگی، سایر ارگان‌های مرتبط با شهر به‌ویژه شهرداری، راه و شهرسازی، اداره آب و فاضلاب شهری و مالکین بناهای تاریخی واقع در بافت تاریخی است.

علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت استان مرکزی در نشست خبری در سال ۹۸ بر ضرورت جلوگیری از به تاراج رفتن دارایی های فرهنگی جامعه تاکید کرد و گفت: کاهلی ما نسبت به حفظ میراث ارزشمندمان کار را به جایی رساند که برخی همسایگان داعیه دار بزرگانی شدند که ما مدیون آنها هستیم.

او چگونگی حراست از مبانی فرهنگی و معنوی کشور را یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های موجود عنوان کرد و افزود: در حال حاضر در دنیایی زندگی می‌کنیم که رقابت عجیب و غریبی برای مصادره معنوی، فکری و حتی حقیقی جوامع مختلف به راه افتاده است و لزوم حفظ و حراست از این مبانی بیش از گذشته احساس می‌شود.