نگاهی به گذشته تاتر ایران به روایت اسناد (به کوشش و پژوهش کاظم خطیبی) بخش اول

نگاهی به گذشته تاتر ایران ( به روایت اسناد )

به کوشش  و پژوهش  کاظم خطیبی

شروع اولین تئاتر و پدیده‌های بازیگری مردم این سرزمین را می‌توان در مراسم و

میان جشن‌ها، آیین‌ها، اساطیر و اشعارجستجو کرد که در آن‌ها به ستودن قهرمان‌های افسانه‌ای و ملی و تحقیر دشمن می‌پرداختند؛ که از این دست آثار می‌شود به سوگ سیاوش  و روایات نمایشی از تاریخ، داستان‌های اساطیری و عشقی که توسط هرودوت و گزفون گزارش شده اشاره کرد.با ورود اسلام  به این سرزمین تئاتر های اولیه ایرانی  پیوند عمیقی با وقایع کربلا و سایر وقایع و زندگی پیامبران پیدا کرد که عموماً تعزیه  نامیده می‌شوند.

اولین کسی که به نضج و پیدایش نهضت تئاتر ایران کمک کرد، ناصرالدین شاه قاجار بود که در سال   ۱۲۴۸شمسی که وی سفری به فرنگستان کرد. او تئاتر اروپایی را اندکی دیده بود و چون به ایران بازگشت، مسبب تحولی در اجرای تعزیه‌های درباری شد. در این دوره بود که تکیه دولت ساخته شد و بدعت دیگر، وجود تعزیه‌گردان بود.
تا قبل از سفرهای سه‌گانهٔ ناصرالدین شاه قاجار به اروپا تئاتر غیرتعزیه‌ای ایران تنها به یک سری نمایش‌های سبک کوچه بازاری خلاصه می‌شد. روحوضی و تقلیدکاری نمونه‌ای از آن بود.

ولی سفر شاه به اروپا و دیدن عظمت و شکوه اپراها و سالن‌های نمایشی آنجا دل شاه را برد. وی که شیفته ظاهرسازی بود و قبل از آن تکیه دولت را برای اجرای تعزیه تأسیس کرده بود، برای اجرای تئاتر مدرن فرمان به تأسیس سالنی در تهران داد.

همچنین به دستور شخص ناصرالدین شاه قاجار بود که در محل دارالفنون زیر نظر میرزا علی اکبر مزین الدوله نقاش، تئاتری دایر گردید. با طلوع مشروطیت در ایران به سال ۱۲۸۲ خورشیدی ، جوش و خروش عجیبی در زمینه ادبیات و فرهنگ به وجود آمد و تئاتر مانند هر شعبه دیگری از شعب ادبی و ذوقی، از این تحول عظیم بهره‌مند گردید. جماعات هنرپیشگان و تئاترهای متعددی در این دوره پدید آمد.

جهت اطلاع و بررسی تاریخ شفاهی گذشته ذیلا اشاره ای می کنیم  به اسناد منتشره فرهنگی و تمامی دوران گذشته که از سوی مرکز پژوهش وابسته به دفتر جمهوری اسلامی ایران توسط خانه کتاب در سال ۱۳۹۲انتشار یافته است

“سند شماره ۳۵”

(تاتر ملی سیروس اعلان افتتاح تئاتر دائمی ملی ایران سیروس تهران تاریخ ۲۹/۸/۱۳۰۸ نمره ۵۳ حضور مبارک بندگان حضرت اشرف آقای وزیر دربار سلطنت پهلوی با کمال توقیر و احترام یک ورقه اعلان اولین تئاتر دائمی ملی ایران (سیروس ) راتلوا” تقدیم داشته ،امید است که این موسسه عام المنفعه  مورد مساعدت و حمایت آن مقام معنیع واقع  گردددر خاتمه منتظر مراحم بندگان حضرت اشرف میباشد

امضا سند         رئیس هیئت موسسه )

(سند شماره ۱/۳۵)

اولین تاتر ملی ایران (سیروس )

(در این عصر طلایی تجدد ایران  که ایرانیان از هر حیث با اشتیاق تمام به طرف ترقی سیر می نمایند و به تجدد صنایع مستظرفه ملی با توجه مخصوص نگاه می کنند نبودن یک تئاتر ملی در ایران که بتواند در موقع استراحت هم به اهالی محترم درس

اخلاق و تربیت بدهد از طرف متنورین و ترقی خواهان و متجددین یک نقص محسوس بود بنابر این اولین تئاتر ملی دائمی ایران به نام نام اولین موسس سلطنت ایران سیروس کبیر تاسیس گردید تا اهالی محترم در مواقع استراحت دماغ استفاده اخلاقی کرده باشد این موسسه حاضر شده است که مطابق اقتضای وقت و محل موانعی که تا امروز در جلو بود برداشت و نواقص آن را تکمیل نماید مرام هیئت این موسسه این است که هر جا یک نفر آرتیست قابل در بازی های درام و کومیک و اپرت موسیقی باشد به دور خود جمع آوری کرده اسلوب واجرای این فن ظریف را با آن ها یا دو همه گونه اسباب سهولت  رابرای آنها فراهم کند که با یک ترتیب و طریق منظمی از عهده نمایشات برآیند و همچنین هیئت تئاتر سیروس مصمم است که به وسیله کلاس های مخصوص از جوان های مستعد و قابل برای عالم تئاتر ایران و هیئت های اکثر های دسته از استاژشان در این مدرسه به اتمام رسانده باشند تدارک نمایید .

تئاتر سیروس در مدت موسم تئاتر سال جاری نمایشات خود را در تالار و تئاتر زرتشتی ها به معرض نمایش خواهد گذاشت بنای  این تئاتر جدیداً تعمیر از هر حیث برای نمایشات قابل توجه تناسب داده شده و یک سالن مخصوص رقص و یک اتاق انتظار در جنب سالن تئاتر مهیا شده و حتی المقدور اسباب سهولت و آسایش روانی  خواتین محترمه و آقایان محترم فراهم شده است افتتاح تئاتر به زودی به وسیله اعلان علی حده اخطار خواهد شد دفتر سیروس از ساعت ۴ الی ۶ بعد از ظهر برای پذیرایی آقایانی که مایل به کسب اطلاعات باشند حاضر است دفتر تئاتر سیروس کوچه آدریان نمره ۳ هیئت مدیره تئاتر ملی سیروس تمدن تهران)

(سند شماره ۷۷)

اساسنامه هنرستان هنرپیشگی سازمانپرورش افکارو مکاتبات مربوط به تامین بودجه ان

(شیر خورشید )

وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه

اساسنامه و برنامه هنرستان هنر پیشگی

قسمت اول : سازمان

• دوره هنرستان یک سال و عده هنرجویان شصت نفرکه یک ثلث آناز بانوان انتخاب خواهد شد

• هنرهاییکه تدریس می شوند از این قرار اند:

• الف) قسمت علمی :

تاریخ و انواع آن

ادای کلام و طرز بیان آن

تاریخ مختصری از ادبیات ایران و خلاصه ای از روانشناسیهر شهرستان

تجارب سنی

ب )قسمت عملی :

سلفژو کر

صورت سازی و آرایش و تاریخ مختصر از ارآیش و البسه قدیم ایران

رقص و ورزش برای طنازی

تمرینات عملی برای هر قسمت

• بودجه هنرستان و سازمان آن را رئیس کمیسیون و رئیس هنرستان  ترتیب خواهند داد

• هرگاه یکی از کارمندان و هنر آموزان بدون عذر موجه در ساعت مقرر حاضر نشودو یا اصولا غیبت نماید به نسبت تاخیر و غیبت از دستمزدش کسر و به نفع صندوق هنرستان برداشت خواهد شد

• هنر آموزانی که در نمایش ها شرکت داشته باشند دستمزدی  علاوه بر آنچه در بودجه معین شده به پیشنهادرئیس  هنرستان و تصویب  کمیسیون در یافت خواهند داشت

• در هرماه شورای هنرستان مرکب از تمام هنر آموزان به ریاست رئیس هنرستان که برنامه هر جلسه را قبلا معین نموده است تشکیل خواهند یافت

• هر یک از هنر آموزانکه طرح موضوعی را در شورا لازم بدانند باید قبلاپیشنهاد خود را کتبا به رئیس بدهد و رئیس آن را در اولین جلسه مطرح خواهد نمود

• یکی از هنر آموزان به عنوان منشی شورا تعین و گزارش جلسه ها را در دفتر خواهد نوشت

• در صورت تساوی آراء در شورای ماهیانه رایی که رئیس با آن موافقت دارد اولویت خواهد داشت

قسمت دوم : شرایط قبول هنر جویان

۱۱ شرایط ورود هنر جویان به هنرستان به ترتیب زیر خواهد بود

۱ صحت مزاج

۲ تابعیت دولت شاهنشاهی

۳عدم اعتیاد به تریاک و الکل

۴ اتمام خدمت زیر پرچم برای مردها

۵عدم سوء سابقه و فساد اخلاق

۶ حد اکثر سن ۳۵ سال

۷ حد اقل سن برای بانوان ۱۸ سال

۸داشتن گواهینامه ختم دبستان یا دارابودن معلوماتی معادل آن

تبصره : دارندگان گواهینامه دوره اول دبیرستان و آشنایان  به زبان بیگانه و کسانی که با واجد بودن سایر شرایط  دارای صدا بوده  یا به موسیقی آشنا باشند  حق تقدم دارند

۱۲ داوطلبانی که پس از تاریخ معینه در آگهی خودرا معرفی می کنند  باید دوقطعه عکس خودرا با  رونوشت مصدق شناسنامه و گواهی صحت مزاج و گواهی عدم سوء سابقه  به دفتر هنرستان داده و رسید دریافت دارند

۱۳ داوطلبانی که واجد شرایط مقره باشند در هنرستان پذیرفته شده و باید پس از یک ماه مسابقه که از طرف هیات ممتهنه هنرستان مواد آن قبلا به آنها تعلیم داده شده  بگذرانندو آنهایی که در این مسابقات  قبول میشوند  هنر جوی مسابقه قطعی بوده و به نسبت نمرانی حایز شده اند ماهی ۱۵۰ ریال کمک خرج تحصیل به انها داده خواهد شد

۱۴ به مشخصات زیرین نمره داده خواهد شد :

الف ) برخورد که عبارت از تناسب اندام و چهره . گرمی بیان و دلفریبی

ب) استعدادکه عبارت از است از حافظه و حالت سازی و قیافه سازی یا تجسم

ج۹ رقص و صدا

تبصره  نمره ۴ و ۶ متوسط نمره ۸ خوب و نمره ۱۰ خیلی خوب

۱۵ پذیرفته شدگان باید تعهدی بسپارند که پس از ختم دوره هنرستان تا مدت دوسال بدون اجازه کتبی رئیس هنرستان در نمایش های دیگر شرکت ننمایند

۱۶ هر هنر جوییکه بدون عذرموجه غیبت نماید به نسبت کمک خرج تحصیل که دریافت می دارد برای مدت غیبت دوبرابر کمک خرج ماهیانه اش کر خواهد شد ودر صورتیکه که غیبت بدون عذر موجه از ۱۵ ساعت در ماه تجاوز نماید اخراج و دوبرابرآنچه گرفته باید به صندوق هنرستان بپردازد

۱۷ هرگاه هنر جویی نخواهد به تحصیلاتخود ادامه دهد باید دستمزدی که گرفته مسترد دارد

تبصره : هنر جویان برای اجرای مواد ۱۶ و ۱۷ تعهدی خواهند سپرد

۱۸ هیچ هنر جویی  بیش از دوسال نمی تواند در هنرستان باشد

قسمت سوم : امتحانات

۱۹ امتحانات نهایی هنرستان بدین ترتیب خواهد بود :

الف )امتحانات داخلی سوای امتحانات دروس علمی عبارت خواهد بوداز بازی کردن در سن  یکی به انتخاب هنر جو و دیگری به انتخاب هیات ممتهنه که قبلا به هنر جویان اطلاع داده شده است  کسانی که در این قسمت قبول شده اند  در قسمت “ب ” باید شرکت نمایند

ب ) امتحان در حضور عموم در تماشا خانه  هیات ممتحنه به بازی هنر جویان نمره خواهند دادو در همان مجلس اسامی قبول شدگان  با نمراتشان اعلام خواهد گردید

۲۰) سه نوع گواهینامه  به تناسب نمراتی که در امتحان داده شده به هنر جویان  اعطا میشود

الف ) گواهینامه

ب ) گواهینامه با تمجید

ج )گواهینامه با مدال

۲۱ غیبت در جلسات امتحان حکم رد را دارد

قسمت چهارم

۲۲ برحسب درجات تقصیر و ارتکاب اعمال خلاف  نظم ، تنبیهات زیرین در باره هنر جویان مجری خواهد شد

• اخطار زبانی

• توبیخ و دادن تکالیف فوق العاده

• توبیخ در حضور هنر جویان

• توبیخ در حضور هنر آموزان

• محرومیت از حضور در درس

• اخراج دائم ودر این صورت نهر جو تابع قسمت اخیر ماده ۱۶  خواهد بود

تبصره :اجرای قسمت پنج و شش را ناظم به اطلاع رئیس هنرستان رسانیده و پس از صدور اجازه اقدام خواهد نمود

قسمت پنجم : متفرقه

۲۳  تعطیل های رسمی هنرستان مانند تعطیل های رسمی کشور خواهد بود .ولی در صورتی که نمایش در پیش باشد  هر عده که رئیس هنرستان حضورشانرا لازم بداند باید بدون عذرحضور یابدو غیبت این قبیل ساعات مانند ساعات رسمی کشور محسوب خواهد شد

۲۴ در تمام دوره تحصیل به هنر جویانی که در نمایشگاه عمومی هنرستان شرکت نمایند  دستمزدی علاوه از کمک هزینه ماهیانه طبق میزانی که رئیس هنرستان تعین خواهد نمود دریافت می دارند .

۲۵ خروج هنر جویان در ساعات اداری از هنرستان ممنوع است .

۲۶ ساعات دروس به مقتضی فصل از طرف رئیس هنرستان تعین میشود

۲۷ وجوه حاصله از جرایم یا استرداد کمک هزینه ها به پیشنهاد  رئیس هنرستان و تصویب کمیسیون به مصرف جوایز خواهد رسید

۲۸ رئیس هنرستان مامور اجرای این اساسنامه خواهد بود

 

(سند شماره ۱/۷۷)

شیر و خورشید

دفتر نخست وزیر

تاریخ ثبت ۱۸/۱۲/۱۷ شماره عمومی :۱۷۲۳۱ ضمیمه رونوشت

شهرداری تهران

رونوشت پیشنهاد شماره ۵۱۱۴۱، ۶/۱۲/ ۱۷  وزارت فرهنگ راجع به تامین بودجه هنرستان  هنر پیشگی  لطفا برای آگاهی فرستاده می شود و قدغن فرمایید در بودجه ۱۳۱۸ مبلغ مورد تقاضا را پیش بینی کنند و اگر عوارضی لازم است ، شهرداری اخذ نماید و رسید آنرا  بدهد

امضای پیش نویس : عبدالحمید ملک الکلامی  ۶/۱۲/ ۱۷

رونوشت به وزارت فرهنگ

رونوشت: تهیه گردد  امضا نا خوانا