یادی از روزنامه قانون ( محمود فاضلی روزنامه اعتماد ۳/۱۲/۹۹ ص ۱۶ )

روزنامه قانون نام نشریه‌ای است فارسی زبان که میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله اولین شماره آن را در  دوم اسفند ۱۲۶۸ در لندن منتشر کرد. از این روزنامه امروز ۴۱ شماره به جا مانده است. ملکم خود می‌گفت که چهل پنجاه شماره منتشر کرده است. این روزنامه به نظام حکومتی قاجار با لحنی تند انتقاد می‌کرد. این نظام را استبدادی می‌دانست و معتقد بود باید سیستم حکومتی تغییر کند. به همین دلیل انتشار این روزنامه با محدودیت‌هایی از سوی دولت وقت مواجه بود. بیشتر خوانندگان قانون از فارغ‌التحصیلان و محصلان دارالفنون بودند. چند شماره از قانون با همکاری کسانی در کنار ملکم نوشته شده‌است از جملهٔ این افراد سیدجمال‌الدین اسدآبادی است. روزنامه قانون با وجود مخالفت حکومت به دست خوانندگان می‌رسید. برای برخی به صورت مستقیم و به نشانی خودشان ارسال می‌شد و برای پیروان ملکم و افراد فراموش‌خانه به صورت محرمانه فرستاده می‌شد.

مقایسه نثر روزنامه قانون با روزنامه‌های پیش از آن، که اتفاقا همگی نیز با کارکرد مشابه یعنی اطلاع‌رسانی منتشر می‌شدند، به سادگی نشانگر تاثیرگذاری او بر نثر زمانه خویش است. جملات قانون بسیار کوتاه بوده و فاصله میان فعل و فاعل بسیار کم شده است. از جملات متعدد وابسته و معترضه و اشاره به آیات و احادیث در نثر ملکم خبری نیست. ملکم درگزینش واژگان و یکپارچگی عبارات و درستی سخن دقت بسیار می‌کرد و به این ترتیب نثرش در عین سادگی و روانی از فصاحت و بلاغت بی‌بهره نبود.

ملکم در به راه اندازی روزنامه «قانون» دو هدف عمده را دنبال می‌کرد:۱- انتقام‌گیری از امین السلطان و واداشتن صدراعظم و نیز ناصرالدین شاه به سازش با او و دادن امتیازهایی مانند مشاغل درآمدزا یا القاب به او.۲- ترویج آرای شبه مدرنیستی و غرب زده خود که در سال‌های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه و پس از دوران میرزا حسین‌خان سپهسالار، امکان فعالیت و تأثیرگذاری بیشتری پیدا کرده بود. میرزا ملکم برای پیشبرد اهداف خود، در روزنامه قانون از اهرم‌هایی همچون «استفاده از شعار «قانون‌گرایی» و «قانون‌خواهی» و «ضرورت برقراری حاکمیت قانون» و  «تبلیغات افشاگرانه علیه امین السلطان، در عین حفظ حرمت ناصرالدین شاه و چاپلوسی برای او» و «ژست آزادی خواهی و نیز دلسوزی ظاهری برای وضع فلاکت بار مردم» استفاده می‌کرد.

ذیل نشان روزنامه «قانون» سه شعار «اتفاق. عدالت. ترقی.» آمده بود. این روزنامه «برای عده‌ای مستقیم و با نشانی خود آن‌ها فرستاده می‌شد و برای پیروان ملکم و فراموشخانه محرمانه و با واسطه افراد مورد اطمینان فرستاده می‌شد. انتشار قانون مدت هشت سال به طول انجامید. او با انتشار قانون می‌کوشید تا بی‌اعتباری ناشی از رسوایی‌هایی چون «قرارداد لاتاری» و «قرارداد رویتر» را از اذهان پاک کند. قانون، اول به صورت یک نشریه ماهانه منتشر می‌شد. به نظر می‌رسد که این نحوه انتشار تا سال ۱۳۰۹ یعنی زمانی که نهضت مقاومت علیه امتیاز رسوای تنباکو که ناصرالدین شاه واگذار کرده بود و سرانجام به موفقیت انجامید، ادامه داشته است. قانون بیش‌تر یک نشریه تبلیغاتی فصلی بود تا یک روزنامه به معنای واقعی کلمه. قانون به لحاظ حرفه‌ای نشریه‌ای ضعیف بود و در مقایسه با نشریه‌های ادواری ترویج کننده مدرنیسم و شبه مدرنیسم غرب‌زده همچون اختر، از قدرت تأثیرگذاری و توان حرفه‌ای بسیار کمتری برخوردار بود.

به ظاهر میرزا ملکم در تدوین مقالات قانون از همکاری‌های میرزا آقاخان کرمانی، میرزا آقاخان بَردسیری و حتی کمک‌های مقطعی سیدجمال‌الدین اسدآبادی بهره‌مند بود. ملکم تلگرامی برای امین السلطان فرستاد و پیشنهاد آشتی با او را مطرح کرد. ملکم پیشنهاد کرد که وزیر مختار جدید دولت ایران یعنی علاء السلطنه برکنار شود و میکائیل برادر ملکم کاردار سفارت ایران در لندن شود و ملکم نیز علاوه بر انتصاب به وزیر مختاری ایران در انگلیس، سفیر ایران در پاریس شود. امین السلطان به درخواست‌های او اعتنایی نکرد و پس از آن ملکم، صدراعظم را در روزنامه قانون به باد دشنام و انتقاد گرفت و از «نبود امنیت و قانون و آیین کشورداری در ایران» و نیز «فقر و محنت مردم» سخن گفت.

گروهی در ایران معتقدند مورخان فراماسونر در تاریخ معاصر ایران بنا به دل بستگی‌های شخصی و اغراض سیاسی و پیوندهای مسلکی در خصوص نقش نشریه قانون و میزان تأثیرگذاری آن اغراق کرده‌اند. روزنامه قانون جز در میان جمعی فراماسونر همسو با ملکم و گروهی از پیروان او و برخی منورالفکران داخل حکومت و معدود شاهزادگان غرب‌زده نزدیک ملکم، هیچ مخاطب جدّی در میان اقشار و صنوف مردم نداشت.