آرامگاه شیخ‌احمد جامی مدفن و مقبره شیخ‌احمد جامی، با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال در شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی است. قدمت این بنا مربوط به سدهٔ ۹ تا ۱۲ ه.ق است که داخل شهر تربت جام واقع شده است (همراه فیلم)
آرامگاه شیخ احمد جامی یکی از مکانهای دیدنی استان خراسان رضوی است که در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله ای که سعدآباد خوانده می شود، قرار دارد. این بقعه در واقع یک مجموعه است که از بخش های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است. البته الحاقات دیگری نیز در این مجموعه وجود دارد که در دوران مختلف به وجود آمده اند مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار.
ورودی در قسمت شرقی مجموعه واقع شده و نظر انسان را به خود جلب می کند. معماری این بخش شامل پیش طاق ورودی، آستانه درگاه با درِ چوبی و طاق های دو اشکوبه به طرفین است. درِ چوبی قدیمی مجموعه آراسته به کتیبه های کوفی است که به دلیل محو شدن بیشتر قسمت های آن، قابل خواندن نیست اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد. به طور کلی، ورودی از قسمت های قدیمی مجموعه به شمار رفته و مربوط به قرن هشتم هجری قمری می باشد.
بخش ورودی مجموعه آرامگاه که از خشت ساخته شده، در ابتدا هیچ گونه تزئیناتی نداشته است، در دوره ایلخانی نمای مجموعه با گچ سفید شده و در دوران بعد با استفاده از گچبری های زیبا و استفاده از رنگ قرمز، ورودی مجموعه آراسته شده است.
آنچه که از همه بیشتر در محوطه جلب نظر می کند، مرقد شیخ احمد است که نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به طرز باشکوهی قرار دارد. آرامگاه با مصالح آجر و گچ و به شیوه‌ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است. مزار دارای دو سنگ به صورت افراشته است که اولی لوح اصلی است که بالای سر قرار گرفته و دارای تزئیناتی همچون گل، برگ و آرایه های گیاهی است و دومی در پایین مزار است که در طرفین آراسته به کتیبه است. از درون سنگ قبر شیخ، درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه های فراوان روییده است. با این که ریشه های درخت در حال تخریب گور هستند اما نوادگان شیخ از احمد جامی روایت دارند که هیچ گاه این درخت را قطع نکنند. زائرین تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، واقعیت مطلق و سرچشمه حیات است. درخت تمثیلی است از تمرکز (ناف جهان)، طبق این اعتقاد، رویش درخت بر این مزار کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون دارد. درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام است، اعتقاد بر این است که بر سر مقابر و مزارهای آزادگان و اکابر (بزرگان) می روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند که آنها از ناف دفن شدگان روییده اند. محجری از سنگ مرمر اطراف مزار را محصور نموده و هجده پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به محجر داده است. بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست نوشته ها و یادگاری هایی از مسافران و زائران مطاف اهل دل بر جای مانده است.
ایوان باشکوه مزار با ارتفاع تقریبی بیست و هفت متر، از دیدگاه هنری و تزئینات، برای هر بیننده ای تحسین برانگیز است. این بخش در برابر گنبدخانه به عنوان نقطه مرکزی این مکان است و از صلابت خاصی برخوردار می باشد. گویا در گذشته معماری ایوان به «طاق درب» مشهور بوده است.
ارتفاع پلان حاکی از آن است که شالوده اصلی ایوان، در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری و به سبک و شیوه آذری، مانند سایر ایوان های این دوره ولی با اندکی تفاوت ساخته شده و در سال ۷۲۰ هجری قمری به اتمام رسیده است. برخی از باستان شناسان، طرح و نقشه اصلی ایوان را مشابه با سردرهای مساجد دوره ایلخانی می دانند که دو مناره بر فراز آن قرار دارد و در نخستین نگاه معماری، این ایوان تداعی کننده مساجد جامع یزد و اشترجان است. به دلیل این که طرح بنا از معماری متداول دوره ایلخانی تبعیت نکرده است، ارتفاع سردر چند متر پایین تر از اندازه رایج با شیوه معماری دوران ایلخانی ساخته شده و به جای دو مناره مرتفع، دو گلدسته کوتاه قرار گرفته است. بر اساس مطالعات صورت گرفته، هسته اصلی ایوان از خشت و گِل که از اصلی ترین مصالح دوره ایلخانی است، ساخته شده است. بانی این ایوان رفیع، شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسمعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جامی بوده است.
ایوان در طول دوره خود، تغییرات اندکی را در بخش تزئینات متحمل شده است. در اِزاره ها از کاشی های کوچک رنگی به صورت خشت های شش گوش و مثلث به اشکال متنوع استفاده شده است. در کنار پِی ها و کف ها، کاشی معرق به رنگ های لاجوردی، سفید و نقره ای استفاده شده که مربوط به دوره تیموری می باشد. کاشی های معرق که تمام نمای ایوان (از اسپر و پیشانی تا زیر قوس) را فراگرفته و با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه های ثلث به رنگ های سفید، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن و قهوه ای پوشش داده شده است، متعلق به دوره صفویه می باشد.
از دیگر تزئینات موجود در ایوان، نقش دو اژدها در مقابل هم است که در لچکی سردرِ ایوان این مجموعه دیده می شود و در انتهای دو اسلیمی پیچ دار، با دهانی گشوده قرار گرفته اند. لازم به ذکر است که نقش اژدها در دوره مغول به مفهوم چینی و بودایی خویش، بیشترین نفوذ را در تزئینات داشته است.
کتیبه ها در ایوان به خط ثلث ترکیبی و تزئینی و با دانگ جلی نوشته شده که سوره الملک بر آن نقش بسته است.
در طرفین ایوان، دو محراب کوچک ایجاد شده که محراب سمت راست با گچبری های زیبا تزئین یافته و یادگار دوره ایلخانی است. محراب سمت چپ فاقد گچکاری بوده و مصالح نمای آن از بین رفته است.
در سال ۶۳۳ هجری قمری (در ابتدای ظهور شیوه آذری)، بر روی شالوده های خانقاهی که خود شیخ ساخته بود، گنبدخانه ایجاد شد. این بنا که در امتداد ایوان و در منتهی الیه طولی فضای داخلی آن قرار دارد، در گذشته به صورت منفرد بوده اما امروزه از چهار طرف محاصره شده و نمایی به بیرون ندارد. ساختار گنبدخانه شامل چهار سه کنج، دو اتاق کوچک و چهار طاق نمای هشت ضلعی است و دارای سه ورودی از شمال، جنوب و شرق می باشد.
ساخت بنای گنبدخانه ابتدا توسط ملک رکن الدین کرت انجام گرفته است اما مدتی بعد به صورت نیمه تمام رها شده تا این که در زمان ابوالحسن محمد کرت، ساخت این بنا دوباره ادامه یافته است. مصالحی که در ساخت گنبدخانه استفاده شده، از خشت بوده اما مهم ترین مصالح، در قسمت کاشی کاری استفاده شده که روی دیوارها نقش بسته است. همچنین جنس اِزاره‌ها از ملات گچ و خاک سفت می باشد.
با این که تزئینات داخل گنبدخانه، دارای کاشی کاری های نفیسی بوده، اما این نمونه ها کاملاً در گنبدخانه از بین رفته و با پوشش های گچی پوشیده شده است. بر روی پوشش گچی نیز خطوط فراوانی به عنوان یادگاری نوشته شده است.
در دیوار جنوبی گنبدخانه، در دو دایره سوره اخلاص به قلم زیبای ثلث به روش بدیعی رسم شده است. دایره مزبور شامل یک هشت ضلعی است و نقش ستاره ایرانی در میان آن ایجاد گردیده است. از دیگر تزئینات بنای گنبدخانه، شمسه هایی است که به صورت منفرد در قاب های چهارضلعی و با فرم نقش های پرکننده قرار گرفته اند. در حاشیه عمودی این عناصر تزئینی، نقوش هندسی لوزی شکل پدید آمده که این اشکال بر روی هم قرار گرفته و با رنگ های متنوع، جلوه خاصی به گنبد داده است. از دیگر نقاشی های گنبدخانه، نقش گلدانی پر از گل است که بر بالای آن نقش محرابی شکل ایجاده شده و در میان قابی مربعی مشاهده می شود. بر روی این قاب تعدادی دست نوشته و یادگاری در نقاطی که نقاشی نشده، نوشته شده است. بخش دیگر تزئینات گنبدخانه، به رسمی بندی سقف اختصاص دارد که نمای میانی از یک ستاره کوچک شروع شده و اطراف آن نیز ستاره های شش ضلعی به صورت برجسته ایجاد گردیده است.
اگرچه در دوران مختلف در تزئینات بنای گنبدخانه تغییراتی ایجاد شده اما در ساختار آن تا عصر حاضر هیچ تغییری مشاهده نمیشود.
در ضلع شمال غربی گنبدخانه، مسجدی واقع شده که به «گنبد سفید» معروف است و از آن به نام هایی چون «مسجد رواق» یا «مسجد سردر» یاد شده است. این مسجد در سال ۶۳۳ هجری قمری توسط سلطان سنجر سلجوقی ساخته و در سال ۷۰۳ هجری قمری توسط ملک غیاث‌الدین محمد کرت با اضافاتی توسعه داده شد.
درگاه ورودی گنبد سفید در مجاورت گنبدخانه قرار دارد. زیر بنای داخلی بنا به طور تقریبی، ۶۴ متر و شامل دو شاه نشین است که هر دو با مقرنس کاری منحصر به فرد، خودنمایی می کنند. مصالح مورد استفاده برای ساخت گنبد سفید، خشت و آجر و برای ایجاد مقرنس ها نیز از گچ سفید به نحو مطلوبی استفاده شده است. در نمای مسجد از کاشی با تلفیق آجر که نمایی هندسی دارد، استفاده شده است. همچنین در نمای گنبد سفید، آجرهای لعاب دار کار شده که در میان نمای آجری خودنمایی می کند. کف مسجد با آجرهای ۲۵×۲۵ سانتی متر پوشانده شده است.
در مسجد گنبد سفید، قبر ملک غیاث‌الدین محمد کرت و نیز آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اسماعیل قرار دارد.
در ضلع جنوب گنبدخانه، فضایی وجود دارد که به نام «مسجد عتیق» خوانده می شود و احتمال دارد که در گذشته مسجد جامع بوده است. فضای معماری مسجد ۴۸۴ مترمربع بوده و شامل شبستان با جرزهای آجری است که مشتمل بر پنج رواق است.
استفاده از آجر که از خصوصیات شیوه آذری است، در این بنا به وفور مشاهده می گردد به طوری که در این بنا در نماهای داخل نیز بافت آجر بکار رفته است. در ساخت کتیبه ها نیز از گچ استفاده شده به طوری که نمای آن با تزئینات فراوان است. از مصالح دیگر که در ساخت این مسجد به کار رفته، می توان به کاشی های رنگی اشاره کرد که بیشتر در زیر طاق‌ها استفاده شده است.
از باشکوه ترین فضاها در مجموعه شیخ احمد جامی، «مسجد کرمانی» است که نام خود را از سازنده بنا گرفته است. این مسجد که در ضلع جنوب شرقی مجموعه (سمت چپ ایوان) واقع شده، شاهکاری به یاد ماندنی در هنر معماری دوره اسلامی به شمار می رود. این بنا به طور کلی شامل شاه نشین هایی در میان هر ضلع بنا، چهار فضای کوچک به عنوان چله خانه در جرز قطور آن و محل هایی برای عبادت انفرادی و اعتکاف در اضلاع شرقی و غربی است.
در ورودی مسجد کرمانی، ایوانچه‌ای دیده می شود که پوشش آن با مقرنس آراسته و سطح مقرنس ها با نقاشی هایی به اشکال گل و بوته بسیار ظریف و هنرمندانه پوشیده شده است. در ورودی مسجد، درِ چوبی که مربوط به دوره معاصر قرار دارد.
در قسمت فوقانی سطوح دیواره های این مسجد، کتیبه‌ای به قلم ثلث مزین به سوره «یس» دیده می شود. سقف مسجد را گنبدی بزرگ به صورت روزنه دار پوشانده تا سقف نمای زیبایی به خود بگیرد.
وجود عناصر تزئینی در مسجد، حکایت از این دارد که مسجد مربوط به نیمه دوم سده هشتم می باشد. همچنین گلبک که در خصوص قیام مردم هرات علیه فخرالدین بررسی های انجام داده، به ساخت مسجد در این دوره اشاره نموده است.
زندگینامه:
شیخ احمد جامی (یا جام) که نام کامل وی احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی بوده، از عارفان، شعرا و موسیقی دانان مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری است.
وی در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق از توابع ترشیز (کاشمر فعلی) به دنیا آمد و در سن نود و پنج سالگی در تربت جام درگذشت. شیخ احمد در سن ۲۲ سالگی دچار تحول روحی شده و به عرفان روی آورد. وی در این دوران از مردم کناره گرفت و هجده سال در ارتفاعات نامق و کوهستان بزد، گوشه عزلت اختیار کرده، به مطالعه قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عرفا پرداخت تا این که به خدمت حضرت خضر(ع) مشرف شد. ایشان در سن چهل سالگی به تعلیم، ارشاد، گفتار و نگارش رساله و کتاب مشغول شده و در سفرهایی که به نقاط مختلف می رفت، در میان طبقات مختلف مردم از جمله برخی حکمرانان و زمامداران سیاسی نفوذ یافته و مردمان گرد او جمع می شدند.
وی دارای القابی چون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام می باشد.
