مناجات هایی که با موسیقی شنیدنی شدند؛ قصه «موسیقی مذهبی در شرق خراسان» به روایت یک پژوهشگر

خبرگزاری مهر -گروه هنر؛ در هم‌آمیختگی «موسیقی» و «مناجات» مسیری ارزشمند و مشخص در ساحت موسیقی کشورمان است که طی دهه‌های گذشته به واسطه حضور هنرمندان و ذاکران اهل بیت (ع) در قالب‌های مختلفی پیش روی مخاطبان قرار گرفته و توانسته است در گونه‌های تعریف‌شده‌ای جایگاه ویژه‌ای برای خود کسب کند. فرآیندی به شدت قابل اتکا که از دیرباز محل رفت و آمد هنرمندان ارزنده‌ای بوده که هر کدام با توسل به داشته‌های تجربی یا علمی خود از موسیقی، ارادت خود را به پیشگاه حضرت پروردگار اعلام کرده‌اند.

عرض ارادتی موسیقایی که طبیعتاً اوج آن را می‌توان در ایام ماه مبارک رمضان دید و شنید که چگونه هنرمندان پیشگام موسیقی ایرانی، توانستند آثاری را خلق کنند که با الهام از نیایش‌ها، ادعیه و حتی آیات قرآن مجید هرکدام تبدیل به آثاری ماندگار در تاریخ موسیقی این سرزمین شدند.

آثاری که اگرچه در چهار پنج سال اخیر از تولید کیفی و کمی آنها کاسته شده اما همچنان در حوزه توجه و عنایت تعدادی از هنرمندان قرار دارد و می‌تواند در روزگار دعواها، تلخی‌ها، ناملایمت ها و گلایه‌های متعدد انسان امروزی، برای آنهایی که گوشه چشمی به موسیقی جدی و موسیقی ایرانی دارند، پناهگاهی مستحکم در دریافت آرامش و پرواز به سوی معبود باشند؛ آثاری که شنیدن آنها به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان طعم شیرین‌تر و جذاب‌تری دارد که ای کاش برای همه ما فرصتی پدید آید تا بتوانیم در چند دقیقه کوتاه، یک تجربه موسیقایی ناب را در ضیافت «مناجات» و الحان موسیقی از سر بگذرانیم.

طی سال‌های اخیر هم برخی از هنرمندان، مجموعه‌ها و مراکزی که در حوزه موسیقی آئینی فعالیت‌های مستمری دارند، تلاش خود را انجام داده‌اند تا به واسطه بهره مندی از ویژگی‌ها و گنجینه‌های نهفته در موسیقی ردیف دستگاهی و موسیقی نواحی ایران دست به تولید و یا بازسازی آثاری بزنند که طی سال‌های اخیر و حتی دهه‌های گذشته با حضور هنرمندان صاحب نام این عرصه به ویژه آواز پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند. آثاری که با اتکا به گونه‌های آئینی چون «مناجات خوانی» که از گذشته‌های دور رسمی ارزشمند در ماه مبارک رمضان تلقی می شده و در جغرافیای ایران عزیز از تنوع زیادی هم برخوردار است، توانسته‌اند لحظات نابی را برای روزه داران فراهم کنند.

جمع آوری و تدوین چنین مجموعه‌هایی که دربرگیرنده ابعاد بسیار گوناگونی در حوزه‌های مختلف موسیقی بوده، امری دشوار و البته اجتناب ناپذیر است که باید برای حفظ و نگهبانی این میراث گرانبها تلاش‌های مضاعفی به خرج داد، شرایطی که اگرچه طی سال‌های اخیر به واسطه حضور مجموعه‌هایی چون مرکز موسیقی حوزه هنری، دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز موسیقی انقلاب اسلامی (مأوا)، دفتر موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما، مرکز هنری رسانه‌ای نهضت و برخی دیگر از نهادها سعی در احیای موسیقی آئینی و مذهبی ما داشته، اما به لحظ فنی قطعاً دربرگیرنده مؤلفه‌های گوناگونی است که از درون آنها می‌توان پی به ارزش‌های والاتر و ارجمند تر موسیقی ردیف دستگاهی ایران برد. حتی اگر بدانیم چنین آثاری شاید مشتمل بر تعداد کمتری از مخاطبانی باشند که در این سال‌ها به شدت ذائقه خود را خواسته یا ناخواسته در حال تغییر می‌بینند.

همان گونه که قبلاً هم اشاره داشتیم باید پذیرفت که تولید، بازسازی و تدوین آثار موسیقایی که ریشه در باورها، آئین‌ها و اعتقاد الهی ما ایرانیان دارد امری لازم و جدی به ویژه در روزگار پربحران فرآیند تولید و عرضه موسیقایی است که می‌بایست با اتکا و دانش هنرمندان پیشگام این عرصه هم در قالب به روز و هم قالب تاریخی‌اش در دسترس مخاطبان و پژوهشگران قرار گیرد. شرایطی که بی تردید لازمه شناخت هویت فرهنگی هریک ما از ایرانی‌هایی است که بدجور خودمان را به شرایط فعلی روزگار بدون توجه به آنچه میراث‌دار آن هستیم، سپردیم و لازم است با شنیدن آثاری که می‌توانند به سهم خود بخشی از شناسه هویتی و اعتقادی ما ایرانیان باشد، رجعتی موسیقایی به این میراث داشته باشیم؛ رجعتی که می‌تواند دربرگیرنده انتقال آرامشی باشد که انسان امروزی از پس اتفاقات، مشکلات و بحران‌های ریز و درشت روزگار خود می تواتند از آن به عنوان پناهگاهی ملهم از آموزه‌های اعتقادی و الهی بهره گیرد.

آنچه در سلسه گزارش‌های «مناجات‌هایی که با موسیقی شنیدنی شدند» گروه هنر خبرگزاری مهر پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، تلاش برای رجعت دوباره به بخشی از آثار مهم موسیقایی در حوزه مناجات خوانی و موارد مشابهی است که در ایام ماه مبارک رمضان به واسطه آثاری در قالب پژوهش‌های مکتوب، آلبوم، تک آهنگ و یا یک اثر موسیقایی- مذهبی پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند.

در تازه‌ترین شماره از این سلسله گزارش‌ها نگاهی اجمالی به موسیقی مذهبی در شرق خراسان داریم. مسیری که غفور محمدزاده از نوازندگان و پژوهشگران شاخص موسیقی نواحی منطقه خراسان در یادداشتی اختصاصی که آن را در اختیار گروه هنر خبرگزاری مهر گذاشته، به معرفی قالب‌های گوناگون موسیقی مذهبی در شرق خراسان پرداخته است.

در نوشتار غفور محمدزاده آمده است:

موسیقی خراسان یک از غنی‌ترین انواع موسیقی نواحی در کشور است. از تولد تا مرگ همراه با آئین‌های متنوعی که در زندگی وجود دارد موسیقی نیز به چشم می‌خورد.

بخشی از موسیقی منطقه موسیقی مذهبی الهی است که در قالب‌های گوناگون ارائه می‌شود.

در ادامه به گوشه‌ای از موسیقی مذهبی شرق خراسان اشاره می‌کنیم:

مناجات نامه‌خوانی‌ها

ارتباط معنوی بین خالق و مخلوق همواره از زیبایی‌های معنوی زندگی آدمی است. گفت و گویی که بین عابد و معبود وجود دارد یک از زیباترین جلوه‌های زندگی بشر است. حس شیرین بندگی به درگاه خداوند بزرگ در قالب شعر و موسیقی در مناجات نامه‌ها دیده می‌شود.

مناجات نامه‌های شرق خراسان، یا از شاعران و عرفای شناخته شده نظیر خواجه عبدالله انصاری، جنید بغدادی و دیگران هستند یا واگویه های عاشقانه شاعران بومی منطقه شرق خراسان نظیر ملأ دادعلی، مولانا قاضی جلال الدین فقهی سلجوقی، ملأ حسن که در ادامه به ارائه نمونه‌هایی از آن پرداخته شده است.

الهی، بر دلم نور صفا بخش / خط آزادگی بر من سوا بخش (طالب)

شاه لا مکان الله، لا اله الّا هو / حاضر مکان الله، لا اله الّا هو (شاعر گمنام)

در مناجات آمدم تا درد من درمان کنی / کارهای مشکلم را، ای خدا، آسان کنی (شیخ صوفی)

بنده حیران و زارم، کردگارا، دست گیر / وز دو دیده اشک بارم، کردگارا، دست گیر (ملأ حسن)

صمدا، حمد تو گویم که خدای دو جهانی / به جهان جز تو نجویم که تو باقی همه فانی (دادعلی)

خدایا، پادشاه دو جهانی / گنه بخش جمیع عاصیانی (ثنائی)

الهی، واقفی بر حال زارم / همی دانی که جز تو کس ندارم (جنید بغدادی)

نعت خوانی‌ها

نعت خوانی‌ها خاص حضرت پیامبر (ص) است. مدح و ستایش حضرت رسول اکرم (ص) در قالب نعت خوانی‌ها بیان می‌شود. ۲ اتفاق مهم زندگی پیامبر (ص) که معراج و وفات ایشان است هم در قالب معراج نامه خوانی و وفات نامه نوعی نعت خوانی محسوب می‌شوند.

در این زمینه به نمونه‌های زیر می‌توان اشاره کرد:

اندر صباح مردان بوی محمد آمد / در وقت صبحگاهان بوی محمد آمد (عبدالقادر گیلانی)

ای صدر ایوان رسل، ای شمع جمع انبیا / خورشید برج سلطنت، جمشید تخت کبریا (شیخ احمد جامی)

آرام جانم نام محمد / ورد زبانم نام محمد (ملأ حسن)

شبی در خواب دیدم روی زیبای محمد را / جمال نازنین آن مه شهلای احمد را (خلیفه ملا عبدالرئوف مجیدی)

السلام ای صاحب خُلق عظیم / السلام ای معدن لطف عمیم (نورالدین عبدالرحمان جامی)

خوش یتیمی در تمام انبیا تاج سری / در نسب از اولین و آخرین بالاتری (خواجه عبدالله انصاری)

مرحبا! ای اعظم کل خلایق، فخر دین / من که باشم که به توصیفت زبان سازم قرین!؟ (سیدای کروخی)

یا رسول الله، قربانت شوم / کشته تیغ نمایانت شوم (سعدالدین)

محمد یا حبیب الله، مبارک باد آن معراج / تویی از حق رسول الله، مبارک باد آن معراج (فراء الدین)

نکته قابل تأمل اینکه مناجات‌ها و نعت ها به ۲ گونه محض و ضمنی ارائه می‌شوند.

آنچه تا کنون گفته شد همه از نوع محض بو؛ اما گاهی در دل ابیات عاشقانه یا منظومه‌ها، داستان‌ها و حکایت‌ها شاهد مناجات خوانی و نعت خوانی هستیم که اینها در دسته ضمنی جای می‌گیرند.

منقبت خوانی

مدح و ستایش بزرگان دین نظیر خلفا راشدین (رض)، ائمه (ع) و عرفا (ره) در قالب منقبت خوانی بیان می‌شود.

به طور کلی می‌توان به لحاظ موضوعی منقبت خوانی‌ها را به مناقب علوی، رضوی، حسینی و مهدوی تقسیم بندی کرد.

مناقلب علوی شامل منقبت خوانی برای حضرت علی (ع) است. مناقب رضوی هم شامل منقبت امام رضا (ع) می‌شود که بخش عظیمی از مناقب خوانی در خراسان را در بر می‌گیرد. آنچه در بیان واقعه کربلا و مصائب امام حسین (ع) و یارانش خوانده می‌شود را می‌توان تحت عنوان مناقب حسینی معرفی کرد. مناقب مهدوی نیز به آن دسته از منقبت خوانی‌ها گفته می‌شود که درباره امام مهدی (عج) است.

در منطقه تربت جام و شهرهای مجاور تایباد و خواف مردم شیعه و سنی در کنار هم با وحدت و برادری زندگی می‌کنند. در مناقبی که می‌خوانند هر جا نامی از خلفا راشدین (رض) می‌آید بلافاصله منقبت دوازده امام (ع) می‌آید. این مهم در اشعار مولانا قاضی جلال‌الدین فقهی سلجوقی، ملأ دادعلی، ملأ حسن و دیگران به زیبایی دیده می‌شود.

ای دل، از روی محبت تو بکن یاد علی / تا مدد بر تو کند خانه اولاد علی (دادعلی)

جلال الدین به زاری می سراید / علی عالی اعلا، اغثنی (مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی)

ای شه دلدل سوار، شاها سلام علیک / صفدر با ذوالفقار، شاها سلام علیک (شیخ احمد جامی)

ما خادمان کوی سلطان دین رضاییم / مست از می سبوی سلطان دین رضاییم (محمد عبدی)

از مسجد نور آمدی، دل خسته، رنجور آمدی / با دیده کور آمدی، الله مدد، الله مدد، یا احمد جامی مدد (ملأ صمد)

آنچه دید از دشمنان در کربلا آل حسین / گر بگویم، سنگ می گرید بر احوال حسین (مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی)

در محرم ای دل هر جا دوستداران حسین / می کند جان را فدای گل عذاران حسین (ملأ حسن)

سحر خوانی

موسیقی خاص ماه مبارک رمضان در شرق خراسان به «شو خوانی» معروف است.

محتوای شوخوانی ها هم اغلب مناجات و نعت و منقبت است.

اشعاری که می‌توان در این حوزه به آنها اشاره داشت عبارتند از:

چرا ای بنده عاصی به سوی ما نمی آیی؟ / به هر صبح و سحرگاهی به سوی ما نمی آیی (سیدای کروخی)

هر سحرم ز لامکان می رسد این ندا ندا / درگه فیض بسته نیست طالب من بیا بیا (سرحدی)

البته در شرق خراسان ماه مبارک رمضان به سه دهه؛ دهه اول مرحبا یا شهر رمضان، دهه دوم الفراق یا شهر رمضان و دهه سوم الوداع یا شهر رمضان تقسیم می‌شود.

ابیاتی از یک وداع نامه ماه مبارک رمضان:

هان الوداع، هان الوداع، ای ماه میمون، الوداع / هان الوداع، هان الوداع، ای فضل بی چون، الوداع

خوش آمدی، ای ماه نو، دل های عشاقان گرو / کردی تو هر دم نو به نو، ای ماه میمون، الوداع

تا عزم رفتن کرده ای، صد رخنه در تن کرده ای / کوچ از بر من کرده ای، ای ماه میمون، الوداع

هان عاشقان از فرقتت، نالان شدند از رحلتت / بودند خوش در وصلتت، ای ماه میمون، الوداع

بحر طویل

یکی از انواع موسیقی مذهبی که در شرق خراسان شنیده می‌شود بحر طویل خوانی است.

بحر طویل به سبب ریتم ویژه ای که در خود نهان دارد، در اعیاد دینی، برای شاد کردن مخاطبان و اظهار شادمانی به کار رفته و می رود. به همین سبب، بیشتر اشعار بازمانده بحر طویل در موسیقی منطقه، موضوعات ویژه ای است همچون معراج پیامبر (ص) یا ولادت آن حضرت و گاه نیز ستایش اصحاب ایشان را در بر می گیرد.

در تربت جام و شمال خراسان بحر طویل خوانی به اجرا درمی آید، ولی تفاوت هایی جزئی، به لحاظ گویش و اجرا با هم دارند.

در موسیقی منطقه بحر طویل‌هایی از ملأ دادعلی و مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی موجود است.

بحر طویل از ملأ دادعلی: حمد بی حد و سپاس آن ملکی را که در او نیست فنایی، که مر او راست نه جایی، نه باغ و نه سرایی، نه فرش و متکایی، نه دستار و قبایی، نه پوشش نه ردایی، نه نوش و نه غذایی، نه منزل نه مکان است، نه جسم است و نه جان است، نه پیدا نه نهان است، نه گویا به زبان است، نه مشمول زمان است. بیا ای دل پُرغم، بگو نعت منظم، به صلوات دمادم، به پیغمبر خاتم، به آن سرور عالم، به آن زبد آدم، به آن نسل مکرم، به آن شاه معظم، که فزون رفت به یک دم، ز عیسی بن مریم. ببین هفت سما رفت، ببین عرش علا رفت، ببین تا به کجا رفت، ببین نزد خدا رفت، ز مخلوق جدا رفت، به صد حمد و ثنا رفت، شه هر دو سرا رفت، ببین هر چه خطا رفت، ز هر شاه و گدا رفت، ببخشید خطا را. (ملأ دادعلی)

بحر طویل مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی: حمد گویم به دل و جان صمدی را که به اَسرار هویت و به کِلک احدیت و به سرپنجه قدرت ز سراپرده حکمت، ز ره لطف و محبت، ز پی فضل و کرامت، ز کرم کرده نمایان، در این عرصه امکان، در این گوشه جولان، فلک و خور مه تابان، مَلک و آدمی و جان و نباتات و جمادات فراوان که بود حجت و برهان همگی اهل صفا را.

یکی دیگر از موسیقی هایی که ممکن است در سحر خوانی یا اعیاد اجرا شود صلوات خوانی‌ها است.

در این سبک، خواننده اشعاری را در ذکر سلام و صلوات بر پیامبر اکرم (ص) می خواند و آنگاه جمع حاضر در جلسه را به ذکر صلوات فرامی خواند.

ای مجلس فقیران، ای جمع هم نشینان، گویید از دل و جان صلوات بر محمد، صل علی محمد، صلوات بر محمد (ملأ حسن)

نا گفته نماند ساز دوتار اغلب با خواننده همراهی می‌کند. به جز شورخوانی های ماه رمضان در همه جا دوتار همراهی کننده آواز آوازگران خطه شرق خراسان است.