تربت ما

هدف از نام تربت ما شهرستان تربت حیدریه میباشد مطالب گوناگون

داریوش شایگان متفکر، فرهنگ پژوه، فیلسوف، نویسنده، ادیب، شاعر، هندشناس، پژوهشگر ادبی، مترجم و مدرس دانشگاه، در باره دیگاه حکیم عمر خیام نوار سخن میگوید تصویری

توسط · منتشر شده · بروزرسانی شده

داریوش شایگان در ۴ بهمن ۱۳۱۳ در تهران زاده شد. پدرش شیعه و بازرگان تبریزی و مادرش سنی و از اهالی گرجستان بود. مادر و خاله شایگان به زبان گرجی و پدر و مادر شایگان به زبان ترکی با یکدیگر صحبت می‌کردند.[۲] دایه‌ی شایگان روس بوده و با او به زبان روسی حرف می‌زد. پدر شایگان اصرار داشت که با پسرش فارسی سخن بگوید. همچنین شایگان در مدرسهٔ فرانسوی‌زبان سن‌لوئی تهران، زبان فرانسوی آموخت. وی در این مدرسه با ارامنه، آشوری‌ها و یهودیان هم آشنا شد. این مدرسه از سوی کشیشان لازاری اداره می‌شد.

وی در سال ۱۳۲۹ در نخستین سفر خود، به ایتالیا و سپس سوئیس رفت و سرانجام رهسپار پاریس شد. پس از این سفر، شایگان، بدون به پایان رساندن دبیرستان در ایران، و در پانزده سالگی رهسپار انگلستان شد.[۲] سپس پس از چهار سال به ژنو رفت تا پزشکی بخواند. اما پس از یک ترم انصراف داد و به شناخت بیشتر علوم انسانی، هنر و ادبیات پرداخت.

وی به وسیلهٔ ژان هربر با استادان هند آشنا شد و سپس به مدت دو سال، به کلاس‌های زبان سانسکریت هانری فرای رفت. در بازگشت به تهران با برهمن ایندوشکر، استاد زبان سانسکریت دانشگاه تهران، آشنا شد. او دو سال و نیم نزد او زبان سانسکریت و ادبیات هند خواند. با تلاش برهمن ایندوشکر، زمانی که می‌خواست ایران را ترک کند، شایگان تدریس سانسکریت در دانشگاه تهران را در ۲۵ سالگی آغاز کرد. در همان زمان به واسطهٔ سید حسین نصر با هانری کوربن آشنا شد و پژوهش گسترده‌ای دربارهٔ فلسفه هندی آغاز کرد که در سال ۱۳۴۶ در قالب کتابی دوجلدی با عنوان ادیان و مکتب‌های فلسفی هند منتشر کرد. او پیش از انتشار این کتاب یک دوره «استغراق و مراقبه» را پس از اقامت در ژنو در ایران گذرانده بود. شایگان از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۵ پژوهش‌های خود را دربارهٔ فلسفهٔ هند آغاز و با پژوهش تطبیقی دربارهٔ اسلام و هند به پایان رساند.[۲]

شایگان از سال ۱۳۴۶ به خاطر تحصیل در مقطع دکترا در دانشگاه سوربن سالی چند بار به اروپا سفر می‌کرد. او پس از انقلاب ۱۳۵۷، در ایران و فرانسه زندگی می‌کرد.[۲][۳]

وی در طول سال‌های پژوهش خود با روحانیون سرشناسی همچون سید محمدحسین طباطبایی، ابوالحسن رفیعی قزوینی، مهدی الهی قمشه‌ای و سید جلال‌الدین آشتیانی مراوده داشته‌است. اما انقلاب ۱۳۵۷ ایران باعث تغییر اساسی در اندیشه‌اش شد. پیش از انقلاب نزدیکی او به بزرگانِ اسلام سنتی باعث شده بود که او بیشتر با سویهٔ غیرسیاسی و آرام اسلام آشنا شود و هیچ‌گاه پایبند مرامی سیاسی نبود. پس از انقلاب او به پژوهش گسترده در آثار هواداران اسلام سیاسی پرداخت و متوجه تفاوت بنیادین آرای آن‌ها با مانندان آشتیانی و طباطبایی شد. همچنین رابطه نزدیکی با اندیشمندان دیگر مانند امیرحسین جهانبگلو و سید احمد فردید داشت.[۲]

مزار شایگان در قطعه هنرمندان بهشت زهرا

شایگان در سال‌های پایانی عمر به شناساندن شاعران ایرانی به فرانسوی‌زبانان و شاعران و نویسندگان فرانسوی پرداخت. آخرین کتابی که از او در فرانسه منتشر شد، کتاب «پنج اقلیم حضور» است که شاعرانگی ایرانی را در شعر پنج شاعر بزرگ ایرانی، فردوسی، مولوی، سعدی، خیام و حافظ بررسی کرده‌است. آخرین کتاب‌های شایگان که به فارسی نیز موجودند، دربارهٔ شارل بودلر، شاعر بزرگ قرن نوزدهم فرانسه و مارسل پروست، نویسندهٔ بزرگ اوایل سده بیستم فرانسه هستند. وی پیش از آن، مقالات خود دربارهٔ هنر را در کتابی با عنوان «در جست‌وجوی فضاهای گمشده» منتشر کرده بود.[۲][۴][۵]

خانواده

خواهر وی «یگانه شایگان» زاده ۱۳۱۶ استاد فلسفه بود که در ۱۷ خرداد ۱۳۸۶ درگذشت.[۳]

پسرش، «رحیم شایگان»، فارغ‌التحصیل دکتری از دانشگاه هاروارد، ایران‌شناس و تاریخ‌دان است. رحیم شایگان، رئیس گروه ایران‌شناسی در دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس و همچنین مدیر مرکز پورداود برای پژوهش دربارهٔ تاریخ ایران باستان است.[۶][۷]

اندیشه‌ها

غرب‌زدگی

جریان تحت تأثیر شایگان، از ۱۹۶۰ میلادی یک جریان مسلط و چیره بوده‌است. او در کتاب آسیا در برابر غرب به تلاشی جدی در برابر چالش فلسفی و فرهنگی به مقابله با غرب می‌پردازد. در این اثر وی مفهوم غرب‌زدگی جلال آل‌احمد را گسترش داد و فهمی عمیق از مسائلی را ارائه کرد که مواجههٔ انسان‌های جهان سوم با هژمونی فرهنگ غربی را در بر می‌گرفت.[۸] او می‌گفت: «غرب‌زدگی، نه فقط جهل نسبت به غرب و ناآگاهی به تقدیر تاریخی خودمان است، بلکه همراه با بیگانگی از خودمان نیز هست.»[۲] بنا به گفته داریوش بوربور (دوست دوران نوجوانی شایگان)، مطالعات شرق‌شناسی گسترده او باعث شده بود که ضمن آگاهی از وجوه مختلف فرهنگ غرب، غرب‌زده نباشد.[۹]

عبدالله نصری در رویارویی با تجدد می‌نویسد:

به زعم شایگان، ما بسیاری از مفاهیم تفکر غربی را ناآگاهانه و «بی‌چون و چرا و بدون دید تحلیلی و تاریخی می‌پذیریم» و دربارهٔ آن‌ها پرسش نمی‌کنیم. خاطرهٔ قومی ما رو به زوال است. ما دچار توهم مضاعف هستیم، چرا که از یک سوی می‌پنداریم که ماهیت تفکر غربی را شناخته و می‌توانیم عناصری از آن را برگزینیم که با میراث فرهنگی ما سازگار است، و از سوی دیگر «گمان می‌کنیم که هویت فرهنگی خود را حفظ می‌کنیم»، درحالی‌که خاطرهٔ قومی ما تاب مقاومت در برابر تفکر غربی را ندارد. این توهم مضاعف به دو صورت بروز می‌کند: ۱. غرب‌زدگی ۲. بیگانگی از خود[۱۰]

نصری در جای دیگر می‌نویسد:

از نظر شایگان مدرنیته ما را دچار اسکیزوفرنی یا روان‌گسیختگی کرده‌است، چرا که مدرنیته نظام ارزشی خود را بر ما تحمیل کرده، و ما در میان دو جهان بیگانه از یکدیگر به سر می‌بریم. ما در مواجههٔ با غرب شیفتهٔ نظام‌های سیاسی و حقوق آن شده‌ایم و مفاهیم مدرن چون حق و آزادی را پذیرفته‌ایم، بدون آنکه نسبت به الگوی معرفتی که مبنای این مفاهیم بوده توجه داشته باشیم. همان چیزی که سروش هم به آن توجه دارد.[۱۱]

محمّد مصدق

شایگان در فصل نخست کتاب زیر آسمان‌های جهان و در گفتگو با رامین جهانبگلو[۱۲] پس از بازگویی سرخوردگی ناشی از شکست دولت ملی، از خود می‌پرسد: «… آیا بخش مهمی از مسئولیت این بدبختی بر عهدهٔ مصدق نبود؟ آیا او خود مسبب و محرک سقوطش نبود؟ او که خود را در بن‌بستی نهاده بود که برون‌شدی از آن وجود نداشت، به یک معنا سرنوشت شهید سیاسی را برای خود رقم زده بود.» او در ادامهٔ انتقاد از محمد مصدق، تن ندادن وی به مصالحه، به افتادن در دام گفتهٔ خود پرداخته و گم کردن واقعیت‌انگاری مصدق را در عدم توانایی و شجاعت در تسلیم شدن به واقعیت می‌بیند. شایگان می‌افزاید: «مصدق مردی حقوق‌دان بود که هرگز نتوانست بازی کارتل‌های نفتی و نقش خردکننده آمریکا را در عرصهٔ شطرنج بین‌المللی دریابد».[۱۳]

شاعرانگی ایرانیان

شایگان در کتاب پنج اقلیم حضور،[۱۴] علل شاعرانگی ایرانیان را بررسی می‌کند. اینکه به گفتهٔ او چرا عنصر شعر این‌گونه در جهان‌بینی و اخلاقیات و حتی اندیشه‌ورزی ایرانیان تأثیرگذار است، پدیده‌ای است که در دیگر کشورها و فرهنگ‌های کهن نظیر ندارد. اما در متن اثر فقط به توصیف تمجیدآمیز از پنج شاعر بزرگ ایرانی (فردوسی، خیام، مولوی، سعدی و حافظ) پرداخته و هیچ رهیافتی به کشف ماهیت این ویژگی شاخص در فرهنگ ایرانیان اشاره نمی‌کند. در پایان کتاب نیز، حافظ را عارفی کامل تصویر می‌کند. اما به سویه‌های اجتماعی، سیاسی و تاریخی شعر حافظ هم وقعی نمی‌نهد.[۱۵]

نقد ایدئولوژی

یکی از مهم‌ترین نظرات وی، دربارهٔ تحلیل و شناساندن مفهوم ایدئولوژی است. وی در کتاب «انقلاب مذهبی چیست» نشان می‌دهد که نمی‌توان دین و فلسفه را اموری ایدئولوژیک دانست. شایگان به جد معتقد بود که فلسفه و دین، دو هماورد جدی ایدئولوژی هستند و در جامعه‌ای که سنت‌هایِ تقدیس‌یافته ضعیف شوند و استدلال‌های فلسفی نابود گردند، ایدئولوژی فرصت ظهور پیدا می‌کند. وی ایدئولوژی را همانند اسطوره می‌دانست. چراکه هم دارای بار عاطفی است و هم دارای دستگاهی منطقی‌عقلانی است.[۱۶]

گفته‌ها

سینمای کیارستمی

به نظر او (عباس کیارستمی) یک نگاه جدید به دنیا داشت، یک نگاه خیلی خاص که تا به حال در سینما مطرح نشده بود. او می‌گوید: به نظر من نه فقط نگاهی جدید به سینما داشت و نه فقط چشم‌انداز سینمای جهان را دگرگون کرد، بلکه مسائل اساسی اگزیستانسیال انسان را خیلی با ظرافت مطرح کرد. مسائلی چون مرگ و زندگی، موقعیت ما در دنیا، سیر و سلوک و مبحث عبور از هزارتوی پیچیدهٔ گرفتاری‌ها و دالان‌های پرپیچ و خم تلاش‌ها و موانعی که همواره با آن‌ها مواجه هستیم، چیزی که خیلی آدم‌ها آن را حس می‌کنند اما آن را نمی‌بینند.[۱۷]

معنویت

آنچه که به آن معنویت می‌گویند، الزاماً دینی خاص نیست. معنویت حضوری در دنیاست که از عمق وجود انسان نشئت می‌گیرد و تا دنیا دنیاست، این ساحت انسان وجود خواهد داشت.[۱۸]

جستار

در جُستار، نویسنده آزادتر است و می‌تواند یک مسئله را بیان و آن مسئله را جزئی جدایی‌ناپذیر از جهان‌بینی خودش کند. یعنی در جستار نوعی آفرینش صورت می‌گیرد.[۱۹][پیوند مرده]

تمدن‌های آسیایی

تمدن‌های آسیایی خواه ناخواه مقهور نیروی نابودکننده‌ای هستند که در صدور و تکوین آن، کوچک‌ترین دخالتی نداشته‌اند. علت این که این جریان یعنی نیهیلیسم در متن تمدن غربی متحقق گشت به تدریج قوت یافت و سرانجام جهان‌گیر شد، تصادفی نیست. زیرا نطفهٔ این دگرگونی از همان آغاز طلوع این تفکر در دوگانگی مضمر در ساخت بنیادی‌اش نهفته بوده‌است. آگاهی یا ناآگاهی تمدن‌های آسیایی از ماهیت تفکری که بر آنان تسلط یافته‌است در سرنوشتشان مؤثر است. حتی اگر معتقد باشیم نیهیلیسم مصنوع ذهن متفکران خیال‌پرداز است، بازمطرح کردن آن برای ما ضروری است.[۲۰]

درگذشت

داریوش شایگان ساعت ۴ عصر پنجشنبه ۵ بهمن ۱۳۹۶ دچار سکتهٔ مغزی شدید شد. او صبح پنجشنبه، ۲ فروردین ۱۳۹۷ در بخش مراقبت‌های ویژهٔ بیمارستان فیروزگر تهران در ۸۳ سالگی درگذشت.[۲۱] مراسم تشییع پیکر داریوش شایگان در مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی صبح دوشنبه ۶ فروردین ماه، آغاز شد و در پایان این مراسم پس از اقامه نماز میت توسط سید مصطفی محقق داماد، در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.[۲۲]

جایزه‌ها و افتخارات

کتاب‌شناسی

کتاب‌های داریوش شایگان:[۱][۲۶]

دفتر شعر از کران تا کران از دریا تا دریا

داریوش شایگان، فیلسوفی که خود را متفکر می‌دانست

داریوش شایگان، فیلسوفی که خود را متفکر می‌دانست

تهران- ایرنا- داریوش شایگان همواره خود را نه یک فیلسوف که متفکری آزاد خوانده بود، پس از او، از اندیشه‌اش چند اثر منتشر شده است، که آشنایی با آن ها می‌تواند برای مخاطبان تفکر این شرق‌شناس اهمیت داشته باشد.

داریوش شایگان متفکر، فرهنگ پژوه، فیلسوف، نویسنده، ادیب، شاعر، هندشناس، پژوهشگر ادبی، مترجم و مدرس دانشگاه، متولد ۴ بهمن ۱۳۱۳ در تهران بود.

پدرش محمدرحیم شایگان، تاجری تبریزی و مادرش از نوادگان خاندان باگراتیونی گرجستان، آخرین سلسلهٔ حکومتی گرجستان، بود. او از کودکی با زبان ترکی، گرجی و روسی آشنایی داشت و پدرش او را به مدرسه فرانسوی‌های تهران فرستاد.

داریوش شایگان از نظریه‌پردازان مهم در زمینه پیوندها و ارتباطات میان اندیشه‌های شرقی به‌ویژه هویت ایرانی و مفاهیم غربی است و آثارش هم به زبان فارسی و هم به زبان فرانسه از کتاب‌های مهم در زمینه فلسفه شرق و غرب و همچنین ادبیات به شمار می‌رود. سرانجام این فیلسوف ایرانی به علت سکته مغزی در ۲ فروردین ۱۳۹۷ خورشیدی در بیمارستان فیروزگر تهران در ۸۳ سالگی چشم از جهان فروبست.

۲ سال پس از درگذشت شایگان این نویسنده پرکار، ۳ اثر با نام و نشان او منتشر شده است.

کتاب از کران تا کران، از دریا به دریا مجموعه اشعار داریوش شایگان است که با ترجمه هانری کربن به چاپ رسید.

این کتاب ترجمه‌ای از اشعار شایگان به زبان فرانسه است که در زمان حیاتش، علاقه‌ای به ترجمه فارسی آن نداشته است. این مجموعه شامل ۷۶ قطعه شعر برای حدود سال ۱۹۷۲ (۱۹۳۴ه.ش.)  و یک مقاله با عنوان شعر از منظر داریوش شایگان است.

علی دهباشی، سردبیر مجله بخارا و از دوستان نزدیک داریوش شایگان، در مقدمه این کتاب می‌نویسد: کتابی که در پیش رو دارید تنها مجموعه شعر داریوش شایگان است که به زبان فرانسوی سروده شده و مقدمه‌ای از هانری کربن را به همراه دارد. در طی گفت‌وگوهایی که با استاد داشتم به مناسبت، بحث به این کتاب شعر می‌کشید و هر چه اصرار به ترجمه این سروده‌ها می‌کردم، ایشان نمی‌پذیرفت و می‌گفت بعد از من این کار را بکنید.

و بنا به همین وصیت کتاب از کران تا کران، از دریا به دریا…، تنها مجموعه شعر داریوش شایگان، با مقدمه هانری کربن و ترجمه گلنار گلناریان از طرف نشر شهاب ثاقب در ۱۴۴ صفحه، منتشر شد.

جهان شایگان؛ پنج دیدار و گفتگو با داریوش شایگان، یکی از مهم‌ترین آثاری است که بعد از درگذشت او به چاپ رسیده است، این کتاب مجموعه گفت‌وگوهای محمدرضا ارشاد با داریوش شایگان است که در طول ۱۶ سال از ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۶، انجام و منتشرشده‌اند.

برخی از این گفتگوها به مناسبت چاپ برخی از کتاب‌های شایگان صورت گرفته و برخی دیگر، در موضوعات روز و دغدغه متفکرین بحث شده است. اندیشه شایگان درباره آثارش، مطالعات هند و ارتباط و تأثیرپذیری از هانری کربن و حسین نصر در این کتاب شرح داده شده است.

فصل‌های مختلف این کتاب شامل، پیشگفتار: داستان یک رویارویی، چگونه اتفاق کوچکی رویداد می‌شود، فصل یک فکر، تفکر سیاره‌ای و هویت شبکه‌ای، روزنه‌ای به وجه دیگر واقعیات، جمهوری مونادها و با صد چشم دیدن، است.

جهان شایگان؛ پنج دیدار و گفتگو با داریوش شایگان، به کوشش محمدرضا ارشاد، در ۱۷۸ صفحه، توسط نشر رازگو به چاپ رسیده است.

کتاب دیگری که بعد از درگذشت شایگان، با نشانی از او  به چاپ رسیده، گاندی کهن چون کوه‌ها است که با گفتاری از این هندشناس فرزانه منتشر شده است.

این کتاب جدا از اهمیتش برای آشنایی با اندیشه و نوشته‌های موهنداس کارمچاند گاندی و درک نظریات سیاسی، فرهنگی و فلسفی اوست، از این نظر که اثر ساروپالی رادا کریشنان است ارزشمند به شمار می‌آید.

رادا کریشنان، فیلسوف، هندشناس و سیاستمدار هندی است که آثار بسیار در تحلیل فرهنگ هند نوشته است و این کتاب نیز یکی از همین آثار به شمار می‌آید.

گفتار کوتاه شایگان، شرحی  بر تأثیر گاندی بر فرهنگ جهانی صلح‌طلبی و تلاش‌های اوست.

 کتاب گاندی کهن همچون کوه‌ها، نوشته ساروپالی رادا کریشنان، با ترجمه الهام نظری و گفتاری از داریوش شایگان، توسط انتشارات فروزان روز، در ۲۷۸ صفحه منتشر شده است.

پس درگذشت شایگان، بسیاری از آثار او، چاپ مجدد داشته‌اند، آیین هندو و عرفان اسلامی (بر اساس مجمع البحرین داراشکوه) چاپ ششم، افسون زدگی جدید: هویت چهل‌تکه و تفکر سیار چاپ دهم،  پنج اقلیم حضور (فردوسی، خیام، مولوی، سعدی، حافظ) بحثی درباره شاعرانگی ایرانیان، چاپ نهم، داریوش شایگان، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، چاپ هشتم و آثار دیگری از این دست، در میان آنها جای دارد.

از شایگان حدود ۲۰ اثر به زبان فارسی منتشر شده که ناشران متفاوتی چاپ آن را بر عهده داشته اند و بسیاری از کتاب ها امروز در دسترس علاقه مندان به تفکر او قرار دارد.

مطالب مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *