اشاره: مقاله حاضر برگرفته از تحقیق باستان‌شناس نامی آلمانی، ویلفرام کلایس و دکتر محمدیوسف کیانی به نام «فهرست کاروانسراهای ایران» در دو جلد است. پروفسور دکتر ولفرام کلایس، مدیر سابق بخش تهران مؤسسه باستان‌شناسی آلمان بود که سال‌های طولانی از عمر خویش را در ایران به پژوهش و کاوش باستان‌شناسی گذراند و اخیراً در ۹۰ سالگی درگذشت.
ولفرام کلایس برای نخستین‌بار در سال ۱۹۵۹ به ایران سفر کرد و پس از مدت کوتاهی در سال ۱۹۶۱ به عنوان مدیر دوم بخش تهران مؤسسه باستان‌شناسی آلمان معرفی شد و تا سال ۱۹۸۶ فعالیت‌های این مؤسسه در ایران را هدایت کرد. کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت‌سلیمان، مسجدسلیمان، بسطام و بیستون تحت سرپرستی او انجام شد و حاصل فعالیت‌های پژوهشی او درباره معماری و شهرسازی و مکان‌های باستانی کاوش‌شده در ایران، بیش از ۳۰۰ کتاب و مقاله پژوهشی است.
کتاب‌های «بسطام ۱ و ۲»، «کاروانسراهای ایران» و «تاریخ معماری ایران» از جمله آثار ارزنده او هستند که توسط پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به چاپ رسیده‌اند.
این باستان‌شناس، در طول زندگی خود و به عنوان عضوی از DAI، به طور مداوم به ایران سفر می‌کرد تا با اشتیاق و دقت، معماری‌باستانی و بناهای‌فرهنگی ایران را ثبت کند.
طی این روند، ولفرام کلایس مجموعه قابل توجهی از انتشارات، اطلاعیه‌ها، نقشه‌ها، طرح‌های معماری و یک مجموعه عکاسی غنی را برای آیندگان به یادگار گذاشت. این مقاله به یاد وی منتشر می‌شود.
*****
«کاروانسرای میان‌کتل»، یکی از بناهای تاریخی شهرستان کازرون و جزو یکی از کاروانسراهای سنگی ایران است که در دشت برم قرار دارد. کاروانسرای میان‌کتل، پانزدهمین اثر شهرستان کازرون بوده که در سال ۱۳۷۹ و با شماره ۳۶۶۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا، پلانی به شکل مستطیل و یا ذوزنقه با ابعادی متفاوت دارد که وسعت آن در حدود ۳۵۰۰مترمربع است و تاکنون مورد توجه محققان نبوده و به شکل دقیقی مورد بررسی و شناسایی قرار نگرفته است و مطالعات نگارندگان به منظور معرفی کاروانسرای میان‌کتل، شناخت ویژگی معماری(ابعاد، پلان)، خصوصیات تزئینی (سنگ، گچبری)، وضعیت کاروانسرا در حال حاضر و بررسی‌های تطبیقی با سایر کاروانسراهای صفوی استان فارس بوده است.
بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، کاروانسرای میان‌کتل از نوع کاروانسراهای کوهستانی و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است و از لحاظ ویژگی معماری، خصوصیات تزئینی، مصالح و ابعاد، برگرفته از شرایط منطقه و مکان و قرار گرفتن در مسیر تجاری شیراز- بوشهر است.
*****
کاروانسراها بناهایی هستند که برای اسکان موقت و استراحت کاروانیان در مسیر اصلی ساخته می‌شدند و تحت تأثیر تحولات اخیر در عرصه حمل و نقل و ارتباطات، کارایی خود را از دست داده و امروزه به ویرانه‌هایی تبدیل شده‌اند. پیشینه وجود این بناهای امن در ایران به زمان‌های دور باز می‌گردد و حتی بنا بر اظهارنظرهای مورخان می‌توان ایران را خواستگاه این‌گونه بناها دانست.
آنچه که امروزه ما به عنوان کاروانسرا می‌شناسیم، درواقع تکامل‌یافته ایستگاه‌های پستی هخامنشی یا پناهگاه‌های بین راهی است که شهرهای مختلف دولت هخامنشی را به یکدیگر متصل می‌کرد. در دوره ساسانیان، به علت رونق تجارت، اتاق‌هایی در اطراف این ایستگاه‌ها ایجاد شد تا مسافران استراحت کنند.
در دوره پس از اسلام معماری کاروانسراها و رباط‌ها از نظر نقشه، بسیار متنوع شد و نه تنها در مسیر شهرها و روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری، بلکه در مراکز اقتصادی و راسته‌بازاها نیز با ویژگی‌های متفاوتی احداث شد.
در دوره صفویه ساخت این بناها تحول عظیم پیدا کرد و به تکامل قابل ملاحظه‌ای رسید، طوری‌که شاه‌عباس صفوی در چند سفر پیاده از اصفهان تا مشهـد به همراه شیخ بهایی دستور ساخت کاروانسراهای متعدد در ایران را به فاصله منازل مشخص صادر کرد تا غربا و مسافران و کاروان‌ها سرپناه شاهی داشته باشند و به کاروانسراهای عباسی
مشهورند.
وجود کاروانسراهای متعدد و پر تردد در شهرها موجب رونق اجتماعی و اقتصادی و گسترش آنها و در نتیجه ایجاد و ایجاب بازارهای سنتی در شهرهای تبریز، اصفهان، شیراز، تهران و… و احداث مکانی برای واردات و صادرات کالاهای مورد نیاز به اقصی نقاط ایران در سایه امنیت راه‌ها و گسترش تجارت بوده است. بسیاری از کاروانسراهای این دوره با طرح‌های چهار ایوانی، مدور، چند وجهی، چهار وجهی و نامنظم ساخته شده‌اند و تزئینات معماری آجرکاری، کاشیکاری، گچبری و سنگ‌کاری دارند.
بی‌شک، عصرطلایی ایجاد کاروانسراهای ایران، دوره صفوی است. رونق تجارت داخلی و خارجی واهمیت دادن به راه‌ها و شهرهای زیارتی باعث شده که کاروانسراهای زیادی در این جاده‌ها ساخته شوند.
معماری عصر صفوی، سه دوره دارد: دوره اولی، دوره شاه‌عباس و دوره جانشینان شاه‌عباس تا انقراض صفوی.
ازآثارباقیمانده معماری عصر صفوی به نظر می‌رسد عصرطلایی آن در زمان شاه‌عباس صفوی باشد که پایتخت شاه‌عباس در اصفهان، مستقر و در شهرهای مختلف نیز بناهای عام‌المنفعه ازجمله کاروانسراهای زیادی احداث شد.
علاوه براین، در این دوره تزئینات معماری به‌ویژه هنر کاشیکاری و نیز هنر خوشنویسی و خطاطی به حد اعلای ترقی رسیدند و بسیاری بناها از جمله کاروانسراها با کتیبه‌های گوناگون و خطوط نسخ و نستعلیق مزین شدند.
در ادامه به معرفی کاروانسرای میان‌کتل می‌پردازیم که متعلق به عهد صفوی به‌ویژه دوره دوم معماری صفوی یعنی شاه‌عباس است.
ویژگی‌های بنا
کاروانسرای میان‌کتل در سال ۱۳۷۹، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس قرار دارد.
از لحاظ موقعیت جغرافیایی، این بنا در استان فارس در ۳۵کیلومتری شهرستان کازرون و در منطقه دشت برم است. پس از ورود به روستایی با همین نام و حرکت به سوی کتل پیرزن با طی مسافتی حدوداً ۵کیلومتر به بقایای کاروانسرایی زیبا به نام میان‌کتل می‌رسیم که در بین مردم به کاروانسرای شاه‌عباسی نیز معروف است. کاروانسرای میان‌کتل در مسیر جاده قدیم کازرون- شیراز قرار دارد که از زمان نادرشاه افشار به دلیل رونق بندر بوشهر به عنوان یک بندر نظامی، بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
تحقیقات بسیار ارزشمندی که دکتر یوسف کیانی و ولفرایم کلایس درکتاب «فهرست کاروانسراهای ایران» انجام داده‌اند بیانگر آن است که کاروانسرای میان‌کتل همچون بسیاری از بناهای عصر صفوی به شکل چهار ایوانی و درگروه کاروانسراهای کوهستانی برون شهری، یکی از مهم‌ترین و زیباترین آنهاست.
مصالح عمده ساختمانی بنای کاروانسرای میان‌کتل کازرون، لاشه سنگ وگچ است. در نمای بالایی سر در و نمای داخلی، از سنگ‌های تراش‌خورده استفاده شده است که علاوه بر جنبه کاربردی از مهم‌ترین عناصر تزئینی بنا است. سنگ‌چین دیواره‌های کاروانسرا بدین صورت بوده است که بعد از چیدن چند ردیف سنگ، ۸۰ سانتی‌متر روی آن را تخت کرده و ردیف‌های بعدی را چیده‌اند.
سنگ‌ها به دو صورت مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند؛ در برخی موارد سنگ‌ها کاملا استادانه تراش داده می‌شدند که نمونه بارز آن سردر ورودی بنای کاروانسراست. برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ‌های نتراشیده برای زیرسازی بنا استفاده شده است. وجود کوه‌ها در اطراف و نزدیک بودن به معادن سنگ، باعث می‌شده سنگ به عنوان ارزان‌ترین مصالح، عنصر عمده سازنده این بنا باشد که همراه با ملات گچ، برای پوشش دیوارها، طاق‌ها، قوس‌ها و همچنین گنبد اصلی استفاده شده است.
فضاهای کاروانسرای میان‌کتل کازرون عبارتند از : فضاهای بیرونی، فضاهای داخلی، تقسیم فضاهای بیرونی کاروانسرای میان‌کتل کازرون، دیوارهای حفاظتی اطراف، برج‌های حفاظتی، تزئینات بیرون بنا (طاقنما، ناودان‌ها)، سکوها، ورودی بنا و تزئینات بیرون بنا.
دیواره‌های حفاظتی بیرونی بنا، ساده و بدون طاقنما و به ارتفاع ۵متر هستند.
فضاهای امنیتی در تعریف ما، فضا‌هایی هستند که کارکرد آنها غالبا تأمین امنیت کاروانسرای مزبور است و شامل ورودی‌ها، برج‌ها و دیواره‌های کنگره‌دار خارجی می‌شود.
برج‌ها از استحکامات دفاعی بنا محسوب می‌شوند و درکاروانسرای میان‌کتل احتمالا ۴ برج در چهار گوشه کاروانسرا ساخته شده، اما امروزه بر اثر تخریب این ساختار معماری، فقط یک برج درجهت جنوب غربی مشاهده می‌شود. همچنین در قسمت دروازه ورودی در ضلع جنوبی و راستای دیوار اصلی کاروانسرا، طاق‌نما‌هایی مشاهده می‌شود که در دو سمت دروازه اصلی به تعداد ۵ طاقنما تکرار شده‌اند و ابعاد ۳ متر با قوس جناغی و حدود ۵۰ سانتی متر از جاده بلند‌تر دارند. مصالح به کاررفته در این طاق‌نماها نیز سنگ تراش‌خورده است.
این طاق‌نماها فقط در دیواره بیرونی کاروانسرا در دو سمت در ورودی بنا دیده می‌شوند که فضای بسیارجالبی را به بنا می‌دهند. همچنین دور تا دور حیاط، جلوی حجره‌ها مشاهده می‌شوند.
ناودان‌های این کاروانسرا نیز قابل توجهند.آب باران به وسیله ناودان‌‌هایی که روی دیواره خارجی کاروانسرا ساخته بودند به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌‌شده‌است، اما هم اکنون در کاروانسرای میان‌کتل به علت تخریب زیاد مشاهده نمی‌شوند و فقط تعدادی از این ساختار معماری به صورت پراکنده در اطراف بنا وجود دارند که مصالح آن از سنگ است که قبل از کار تراش داده شده و بعد کار گذاشته شده‌اند. ابعاد این ناودان‌ها به طول ۴۰سانتی متر و عرض ۳۰سانتی‌متر است و یقینا با مشاهده این نمونه می‌توان نتیجه گرفت این ساختار معماری در کاروانسرای میان‌کتل کاربرد داشته است.
*منابع و مآخذ در روزنامه موجود است
