بررسی افت تحصیلی در کافه خبر معلم ناراضی، دانش‌آموز بی‌انگیزه،‌افت تحصیلی نداشته باشیم؟/ امسال تعطیلات آلودگی‌هوا و مسمومیت‌ها مزید علت می‌شوند

مظاهر گودرزی: افت تحصیلی دانش‌آموزان زیاد شده است، طوری‌که دی سال گذشته علیرضا منادی، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس گفته بود که «متوسط معدل دانش‌آموزان در کشور ۱۱.۵ است که باید دلایل آن بررسی شود.» برخی از خانواده‌ها هم از بی‌توجهی فرزندان‌شان به درس و افت تحصیلی آن‌ها شکایت دارند، اما در این میان کارشناسان معتقدند افت تحصیلی دانش‌آموزان در وضعیت کنونی چیزی غیرعادی نیست. سیدحسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران و محمدتقی فلاحی، معلم با حضور در کافه خبر خبرآنلاین به بررسی این مسئله پرداختند، آن‌ها معتقدند مجموع عوامل بیرونی و درونی مدرسه سبب افت تحصیل دانش‌آموزان شده است، مسئله‌ای که به‌نظر آن‌ها تمامی ندارد و باید در پایان سال تحصیلی یک بار دیگر منتظر آن شد، به‌عقیده آن‌ها شیوع ویروس کرونا و آموزش غیرحضوری، به روز نشدن شیوه آموزش و محتوای کتاب‌های درسی، بی‌انگیزه بودن دانش‌آموزان و معلمان، در کنار اعتراضات دانش‌آموزی و سریال مسمومیت‌های سال گذشته از جمله عوامل افت تحصیل در پایان سال تحصیلی است.

متن کامل گفت‌وگو در ادامه آمده است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد دانش‌آموزان افت تحصیل دارند، به نظر شما دلیل این مسئله چیست؟

موسوی چلک: پاسخ این سوال در چند سال قبل است، یعنی از زمانی که ویروس کرونا وارد ایران شد؛ بعد از شیوع کرونا روش آموزش غیرحضوری جایگزین مدل قبلی شد، با این روش دانش‌آموزانی که باید در ۱۸ سالگی تلفن همراه داشته باشد به تلفن همراه دسترسی پیدا کردند، این وضعیت تقریباً ۲.۵ سال طول کشید، در این دوران خیلی از تکالیف و امتحانات را والدین به‌جای دانش‌آموزان انجام دادند.

از تلفن همراه نام بردید، دسترسی به تلفن تاثیری در یادگیری دانش آموزان داشت؟

موسوی چلک: بله، به‌دلیل داشتن تلفن همراه دانش‌آموزان به فضای مجازی دسترسی پیدا کردند، آن‌ها با محتواهایی مواجه شدند که برای‌شان جذابیت داشت اما در مقابل آموزش‌هایی که از مدرسه دریافت می‌کردند آن جذابیت لازم را برای آن‌ها نداشت. باید گفت که دوران کرونا سبک زندگی، کیفیت ارتباطات و الگوهای دانش آموزان را تغییر داد، این‌ها همگی مولفه‌های جدی برای تاثیر در یادگیری دانش‌آموزان هستند.

بنابراین این‌که امروز معدل دانش‌آموزان افت کرده یکی از دلایل آن شیوع ویروس کرونا و مواجهه با روش جدید آموزش بود، اما دو اتفاق دیگر هم داریم که سبب می‌شوند در پایان این سال تحصیلی معدل دانش‌آموزان باز هم روند کاهشی داشته باشد، یکی اضافه شدن دانش‌آموزان به اعتراضات شهریور گذشته و دیگری ماجرای مسمومیت‌های سریالی در مدارس. هر سه این اتفاقات سه ویژگی داشت.

اجازه بدید قبل از بیان سه ویژگی برای مواردی که نام بردید همین سوال را از آقای فلاحی بپرسم، جناب فلاحی به‌نظر شما دلیل افت تحصیلی دانش‌آموزان چیست؟

فلاحی: افت تحصیلی دانش‌آموزان اتفاق جدیدی نیست و سال‌ها در آموزش‌وپرورش وجود داشته است، این مسئله دلایل زیادی دارد، اما بخش زیادی از آن در خود مدرسه است، مثل این‌که دانش‌آموزان ما بی‌انگیزه هستند، علاوه بر این معلم‌ها هم بی‌انگیزه هستند، وقتی یک معلم نارضایتی داشته باشد تسلط کامل خود را موقع آموزش به دانش‌آموزان از دست می‌دهد، توجه کنید که نحوه رتبه‌بندی معلم‌ها چقدر ضد انگیزه عمل کرد و سبب شد ذهن معلم‌ها درگیر شود. درکنار همه این‌ها کلاس‌های درس استاندارد نیست و شیوه آموزش کنکور زده شده که کیفیت آموزش را زیر سوال برده است، این‌ها از دلایل مهم افت تحصیلی دانش‌آموزان هستند،

همچنین این نکته را باید درنظر بگیریم که یکی از شاخص‌های ارزیابی مدرسه و معلمان درصد قبولی‌ها است، همین مسئله سبب شده یک فشاری از طرف ادارات آموزش و پرورش بر روی مدیران مدارس و از طرف مدیران روی معلم‌ها وجود داشته باشد، که باید درصد قبولی آن‌ها بالا باشد، همین مسئله به فساد زیادی دامن زده است.، می‌خواهم بگویم این کاهش معدل دانش‌آموزان علیرغم وجود معدل‌سازی‌ها است.

ما امسال وضعیت آموزش خوبی در مدارس نداریم، تعطیلی‌های پیاپی به دلیل آلودگی هوا و سرما، و البته ماجرای مسمومیت‌ها قطعاً تاثیر خودش را درباره معدل دانش‌آموزان و کیفیت آموزش خواهد گذاشت، به نظرم اگر معدل دانش‌آموزان در پایان سال نشان دهنده افت تحصیل نباشد نشان دهنده معدل‌سازی‌هایی است که در برخی مدارس شکل می‌گیرد.

آقای موسوی، شما از شیوع ویروس کرونا، اعتراضات دانش‌آموزی و ماجرای مسمومیت مدارس دخترانه و نقش آن‌ها در افت تحصیلی دانش‌آموزان در امروز و احتمالاً پایان سال گفتید، در سوال قبلی می‌خواستید سه ویژگی مشترک این اتفاقات را نام ببرید، ویژگی مشترک آن‌ها چیست؟

موسوی چلک: هر سه مواردی که گفتم اضطراب، استرس، ترس و نگرانی را برای دانش‌آموزان افزایش داد، این مقدار ترس و نگرانی برای یک گروه سنی‌ای هست که هنوز مهارت تاب‌آوری ندارد، این گروه سنی تجربه لازم در زندگی ندارند و گاهی نمی‌دانند چطور از خودشان مراقبت کنند. با این شرایط اگر معدل دانش‌آموزان کم نمی‌شد یا در یادگیری افت نمی‌کردند باید تعجب می‌کردیم، اگر آن‌ها در این شرایط نمرات خوبی می‌گرفتند احتمالاً من به عنوان یک شهروند می‌گفتند مدرسه به آن‌ها نمره داده است، چراکه اتفاقاتی‌که برای دانش‌آموزان رخ داد سنگین‌تر از سن و تجربه‌ آن‌ها بود.

همچنین علاوه بر دانش‌آموزان کادر آموزشی هم تحت تاثیر این شرایط بودند، کادر آموزشی در دوران کرونا فوت شدند، خیلی از آن‌ها در دوران کرونا مهارت کار با فضای مجازی را نداشتند، آن‌ها هم نگران اعتراضات و ماجرای مسمومیت‌ها بودند، بنابراین به کادر آموزشی هم استرس زیادی وارد شد. از طرفی والدین هم به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار در کیفیت آموزش دانش‌آموزان مخصوصاً در دوران کرونا، به‌شدت از فضای کووید متاثر شدند، آن‌ها هم تحت تاثیر اعتراضات و وضعیت مسمومیت‌ها قرار گرفتند، بنابراین این استرس و نگرانی هم به آن‌ها اضافه شد. بنابراین سه ضلع یک مثلث، یعنی دانش‌آموز، اولیای مدرسه و همین‌طور اولیای دانش‌آموزان درحال تجربه بحران هستند، آن‌ها نمی‌توانند در این وضعیت راهبری کنند.

این راهبری و مدیریت بحران باید توسط چه‌کسی انجام شود؟

موسوی چلک: طبیعتاً خارج از این سه ضلع مثلث هستند، مانند مردم و دولت، اما همگی در این بحران گیر افتادند.

از دولت نام بردید، به‌نظر شما آموزش و پرورش به عنوان بخشی از بدنه دولت چه اتفاقی را باید رقم می‌زد که در مواجهه با بحران‌هایی که نام بردید دانش‌آموزان دچار افت تحصیل نشوند؟

موسوی‌چلک: در چنین فضایی، مخصوصاً در مواجهه با کرونا نظام آموزش ما با همان روش‌های قبلی کار خودش را ادامه داد، تغییر کیفیت آموزش با سوالات و روش‌های قبل از شیوع کرونا شدنی نیست. بنابراین کیفیت آموزش و سنجش باید تغییر می‌کرد، مثلاً اقدامی که در هند انجام شد را بگویم، آن‌جا اجازه داشتند با توجه به شرایط روز محتوای آمورش را تغییر دهند، ما در مقطعی قرار داریم که دیگر روش‌های قبلی در کیفیت آموزش تاثیرگذار نیست چراکه دانش‌آموز ما دیگر آن دانش‌آموز قبل از شیوع کرونا نیست.

برخی معتقدند با نزدیک شدن دانش‌آموزان به فضای مجازی به دلیل شیوع کرونا آن‌ها اطلاعات بیشتری از شرایط کشور دریافت کردند، این‌که اوضاع اقتصادی بد شده یا موارد دیگری مانند این، این قبیل از مسائل چه تاثیری در افت تحصیلی دانش‌آموزان داشت؟

موسوی چلک: امروز درس و تحصیل اولویت دانش‌آموزان نیست، اما ممکن است هنوز اولویت والدین باشد، برای همین میان دانش‌آموزان دیگر انگیزه‌ای وجود ندارد، از خودشان سوال می‌پرسند چرا درس بخوانیم؟ اگر پاسخ قانع کننده نگیرد درس نمی‌خواند، تا حیاط مدرسه هم فقط برای پدر و مادرش می‌رود. در گذشته زمانی‌که ما دیپلم می‌گرفتیم برای‌مان کار بود، من خودم زمانی‌که لیسانس گرفتم بالای ۱۰ مرکز من را برای استخدام می‌خواستند، اما دانش‌آموز امروز به این رسید که پدرش استاد دانشگاه است اما نمی‌تواند هزینه‌های زندگی را تامین کند، در مقابل متوجه می‌شود کسی‌که مثلاً در یک تعمیرگاه کار می‌کند ماشین شاستی بلند دارد، دانش‌آموزان این وضعیت را بررسی می‌کنند، آن‌ها کاملاً محاسبه‌گر هستند، از خودشان می‌پرسند پدر ما که درس خواندند آخرش چه شد؟ بنابراین فکر می‌کنند اگر فقط ناخن بکارند درآمد بیشتری دارند. دانش‌آموزان و فرزندان این نسل محاسبه‌گر هستند، آن‌ها در فضای مجازی سطحی‌نگر نیستند و برای استدلال اهمیت قائل‌اند.

آقای فلاحی شما هم به مسئله نبود انگیزه در دانش‌آموزان اشاره کردید، درباره آن توضیح بیشتری می‌دهید؟

فلاحی: با نگاهی که جامعه به موفقیت دارد، این سوال در ذهن دانش‌آموز ایجاد می‌شود که آیا تحصیل کردن واقعاً او را به موفقیت می‌رساند؟ این نظام آموزشی طبقاتی شده که در آن چیزی به اسم آموزش رایگان وجود ندارد، دیگر نمی‌تواند تحرک طبقاتی ایجاد کند، در دهه پنجاه و شصت این ویژگی در آموزش و پرورش ما وجود داشت، خاستگاه خیلی از چهره‌های مطرح یا استادان دانشگاه روستا بود، آن‌ها توانستند از طریق آموزش و تحصیل طبقه اجتماعی خودشان را عوض کنند، اما این آموزش و پرورش چنین ظرفیتی را ندارد، اگر نتایج کنکور را بررسی کنید معلوم می‌شود دانش‌آموزان از کدام مدارس وارد دانشگاه‌ها می‌شوند، لذا تحصیل برای کسب موفقیت در آینده برای یک قشر خاص شده که شاید از نظر مالی هم چندان به آن نیازی نداشته باشند و فقط برای کسب وجهه اجتماعی به دنبال تحصیل هستند، لذا انگیزه دانش‌آموز برای درس خواندن کم شده است.

موسوی چلک: ما این روزها باید بیشتر از همیشه مراقب بچه‌های خودمان و دیگران باشیم، اجازه بدید این‌طور بگویم، باید بیشتر از همیشه مراقب فرندان ایران زمین باشیم.

چه‌چیزی شما را نگران کرده است؟

موسوی چلک: سنگینی فشارهایی که در این مقطع دانش‌آموزان تحمل کردند من را نگران کرده است، فشارهایی که بچه‌ها در این مدت خصوصا در دوره مسمومیت‌ها تجربه کردند ظلم در حق‌شان بود. این بچه‌ها خیلی معصوم هستند، وقتی برای مراقبت از آن‌ها مجبور شدیم جلوی در مدرسه پلیس بگذاریم یعنی ترس در وجودشان نهادینه می‌شود، نه این‌که پلیس ایجاد ترس می‌کند اما دانش‌آموزان فضای ناآرامی را تجربه می‌کنند.

شما به مواردی بیرون از مدرسه اشاره کردید که سبب افت تحصیلی دانش‌آموزان شده است، درخصوص خود مدرسه و وضعیت آموزش چه‌طور، این موارد در افت تحصیلی چقدر نقش داشتند، خیلی‌ها معتقدند دانش‌آموزان با کتاب‌های درسی و محتوای کتاب‌ها ارتباط برقرار نمی‌کنند، نظرتان چیست؟

فلاحی: محتوای کتاب‌های درسی ربطی به زندگی روزمره دانش‌آموزان ندارند، به‌خاطر این‌که آموزش و پرورش ما یک نظام ایدئولوژیک است یک‌جور ایده‌آل‌گرایی در برنامه‌ریزی و تدوین کتاب‌های درسی آموزش و پرورش وجود دارد، لذا صرف نظر از این‌که دانش‌آموز از نظر جهان ذهنی خودش کجا سیر می‌کند آموزش و پرورش نمونه ایده‌آل دانش‌آموز مدنظر خودش را در کتاب‌ها جست‌وجو می‌کند، بنابراین دنبال القا ذهنیات به دانش‌آموزان است، از این منظر یک تناقض میان زیست فردی دانش‌آموز با آن‌چه در کتاب‌های درسی هست وجود دارد، برای همین شاید دانش‌آموزان دنبال کسب معدل نیستند.

موسوی چلک: بازنگری در شیوه آموزش و محتوا متناسب با نیاز امروز انجام نشده است، دانش‌آموز اول متوسطه امروز، دانش‌آموز اول متوسطه چهارسال قبل نیست اما محتوا و اطلاعات آموزش ما برای چهار سال قبل است، محتوای آموزش باید متناسب با تفاوت‌های دانش‌آموزان باشد. نکته مهم تعاملی است که مدرسه باید با والدین داشته باشد، در این سال‌ها ارتباط مدارس با والدین کمرنگ شده است.

انگار زبان اولیای مدرسه با زبان خانواده‌ها متفاوت است، دانش‌آموزان در خانه از خانواده و اولیای خود مفاهیم دیگری یاد می‌گرند که کاملاً با مفاهیم مدرسه تفاوت دارد، این سبب دوگانگی دانش‌آموزان نمی‌شود؟

موسوی چلک: نظام آموزش و پرورش باید متناسب با نیاز روز بازنگری شود، در این بازنگری تحمیل یک ایدئولوژی خاص، بدون شک محکوم به شکست است، جنس پرورش از جنس فرهنگی و اجتماعی است، موضوعات فرهنگی و اجتماعی با تحمیل نهادینه نمی‌شوند، نتیجه این تحمیل این می‌شود که دانش‌آموزان به آموزش‌های مدرسه باور ندارند، چراکه متناسب با خواست و نیاز نیست. وقتی تعارض میان آموزش و پرورش و نیاز دانش‌آموزان وجود دارد، هرآنچه که به عنوان آموزش به دانش‌آموز ارائه می‌شود نهادینه نخواهد شد، درحالی‌که ما امروز شاهد وجود این تعارض هستیم، آن هم به این دلیل که آن نظام هوشمندی که باید رصد کند و متناسب با رصد محتوا خلق کند وجود ندارد.

با این وجود می‌شود گفت که آموزش و پرورش از کارکرد خودش فاصله گرفته است؟

فلاحی: به نظرم اگر نگوییم کارکرد آموزش و پرورش به صفر رسیده اما خیلی هم دور از صفر نیست.

موسوی چلک: وقتی پرورش و آموزش مبتنی بر نیاز نباشد تاثیرگذاری نخواهد داشت، ضمن این‌که پرورش همیشه در حاشیه است و همیشه هم یک نوع خاصی از آن در مدرسه دنبال می‌شود که دانش‌آموزان به عنوان نیاز اصلی به آن باور ندارند، در نظام آموزش و پرورش ما از قبل هدف تعیین شده است و قرار است دانش‌آموزان را به آن هدف نزدیک کنند، نمره را می‌شود به هدف تعیین شده رساند، اما سواد اجتماعی را نمی‌شود، چراکه در سواد اجتماعی نیازها ثابت نیستند، ما در مسائل اجتماعی با تنوع مواجه هستیم، ما باید تنوع‌ها را بپذیریم تا کارکردی که از آموزش و پرورش دنبال می‌کنیم اتفاق بیفتد، هیچ‌جایی مانند آموزش و پرورش بستر مناسبی برای ارتقاء سواد اجتماعی ندارد، حرکت‌های انجام شده است اما به اندازه کافی نیست.